ششم ، شماره 1457 سال ژانويه 1998 ، دي 1376 ، 12 دوشنبه 22
|
|
ايران در روش‌شناسي و تحقيق
.است همشهري روزنامه به متعلق و محفوظ حقوق تمام
آخر قسمت - ايران در پژوهش تنگناهاي و روش‌شناسي ابهام
انتقادي روش‌شناسي
در غالب و روش‌شناسي‌هاي‌موجود از سوم نوع عنوان به انتقادي روش‌شناسي
خرد سطح كارگيري به در سعي پديده‌هاي‌اجتماعي شناخت براي انساني ، علوم
ماركس نظرگاه‌هاي در مي‌توان را اين‌رويكرد.دارد كلان و
كه‌مفاهيم انديشمنداني از ديگري شمار و (19391858) فرويد(18831818)
مورد را زن اصالت و طبقاتي ، ساخت‌گرايي تحليل ديالكتيك ، ماترياليسم
.كرد مي‌دهند ، مشاهده قرار تحليل
مطالعه در كنش‌گران ، سعي ذهني معاني به انتقاد ضمن انتقادي ، رويكرد
تفسير اساس ، اين بر.دارد وتاريخي اجتماعي زمينه در كنش‌گران رفتار
صورت به اجتماعي دنياي كه داشت نظر در بايد و نبوده كافي تنهايي به
ديدگاه ، اين در.مي‌گيرد شكل جامعه ، بر غالب مادي شرايط در نمادين
به واثبات‌گرايي بودن نسبي و ذهني انفعال ، علت به تفسيري رويكرد
نقش نگرفتن نظر در و موجود وضع توجيه تحولات ، نگرفتن نظر در علت
انتقاد مورد مطلوب ، وضع به رسيدن براي موجود شرايط تغيير در انسان
بلكه واقعيت ، توصيف تنها نه ديدگاه ، اين در تحقيق هدفميگيرند قرار
مانند) فلسفي مفاهيم به توسل با بنيادي انتقال براي آن بررسي و نقد
علوم هدف كه است معتقد في.است (...و عدالت برابري ، حقيقت ، آزادي ،
را آن بتوان كه طريقي به است ، اجتماعي نظم انتقادي‌تبيين اجتماعي
تمركز در انديشمندان نقش امر ، اين تحقق دركرد منتقل ديگري وضع به
بسيار غلط آگاهي نتيجه عنوان به آنها تبيين و اجتماعي بحران‌هاي بر
.است اهميت حائز
و خلاقيت انسان‌هابراي در قوي تواني به معتقد انتقادي ، روش‌شناسي
اين از.است مادي و عيني درشرايط محصور اجتماعي زندگي در سازگاري
و سلطه بر مبتني روابط زيرفشار مادي ، و عيني شرايط اگر ديدگاه ،
جامعه در بيگانگي خود از و نمي‌كند بروز انسان‌ها خلاقيت باشد ، بهره‌كشي
و صورت كه تحقيقاتي انتقادي ، روش‌شناسي ديدگاه براساس.مي‌يابد گسترش
ساختي به است لازم و هستند روايي فاقد مي‌كنند ، مطالعه را واقعيت ظاهر
براي بنابراين ، .شود پرداخته مي‌دهد ، تشكيل را واقعيت زيرين لايه كه
تحولات تحليل ضمن بتواند كه است نياز پويا نظريه‌اي به واقعيت كشف
و كرده نفوذ واقعيت زيرين لايه‌هاي به تاريخ كارگيري به با اجتماعي ،
.كند كشف را آن پنهان ساخت‌هاي
روابط كه ساختي‌است كردن آشكار انتقادي ، رويكرد در تحقيق هدف
خصوص به مردم ، قدرتمندي بتوان‌براي تا است استوار آن بر اجتماعي
از مي‌توان كمتر هدف ، اين به دستيابي براي.حركت‌كرد ناتوان ، مردم
مطالعات و تبيين‌تاريخي از كه است لازم و كرد استفاده كمي روش‌هاي
منظور به انتقادي محققان.شود سازماني‌استفاده ساخت‌هاي قوم‌نگاري
روابط شناخت براي كه رويكردي عنوان به ديالكتيك واقعيت ، بر درك
.دارند تاكيد مي‌كند ، تلاش كليت يك عنوان به اجتماعي دنياي دروني
روش‌شناسي و تحقيق ايران ،
فرايند در علمي‌كه رفتاري عنوان به تحقيق پيشين ، گفته‌هاي براساس
روش‌شناسي نظريه ، اساسي عنصر سه بر مبتني مي‌پذيرد ، صورت معيني زماني
كه مي‌گيرد قرار مدنظر زماني پژوهش يك روايي و پويايي.است روش و
وكارامد ، روشن نظريه‌اي از را خويش حركت سازمان‌بندي و بتواندهويت
از متاثر روش‌شناسي حركت‌براساس محدوده و جهت تعيين ضمن و كند دريافت
قالب در آنها تحليل و اطلاعات جمع‌آوري براي مناسبي روش‌هاي به آن
ارزيابي به كمك ضمن مي‌تواند تحقيق حالت ، اين در.بپردازد همان‌ديدگاه
-اجتماعي برنامه‌ريزي در شناخت‌واقعيت ، و تحليل به آن گسترش و نظريه
و دامنه تعيين‌كننده پژوهشي ، هر هدف البته.موثري‌باشد كمك اقتصادي ،
مي‌تواند كند ، فرايندحركت اين در تحقيق اگر ولي بود ، خواهد آن وسعت
در نظري لحاظ به تحقيق چه اگر بنابراين ، .شود برخوردار لازم روايي از
اجرايي‌نيز و عملي ارزيابي مورد كه است لازم گرفت ، فرايندانجام اين
و نظري سطح دو در مي‌توانند تحقيقات ، روايي ارزيابي لذا ، .گيرد قرار
اين ارتباط اگر.گيرند قرار بررسي مورد (اجرايي و تجربي سطح) عملي
در مانده باقي نوشتارهايي عنوان به تحقيقات شود ، قطع سطح دو
هيچ‌گاه كه علمي منابعي عنوان به حداكثر و كتابخانه‌ها بايگاني‌ها ،
قرار استفاده مورد نمي‌شود ، ارزيابي آن تجربي و اجرايي اعتبار
.مي‌گيرند
در مي‌توان ايران در را آن تنگناهاي و پژوهش ساختار و هويت ارزيابي
ايران در پژوهش اول ، سطح در.داد قرار تحليل مورد يادشده سطح دو
بروز علل.است روش‌شناسي نهايتا و نظري چارچوب در ابهام دچار عمدتا
عمدتا علمي مراكز اولا كه جستجوكرد امر اين در مي‌توان را ابهام اين
دارند ، اشتهار نظريات تحليل تا نقلي‌نظريات مراكز به
حاميان و ارائه‌كنندگان ، مروجين به‌عنوان انساني علوم ثانياانديشمندان
:سه‌دسته‌اند علمي ، ديدگاه‌هاي
موجود نظريات بيانگر صرفا و ندارند مدوني نظري چارچوب عده‌اي 1ـ
.مي‌باشند
در و بوده اجتماعي فلسفه و فلسفي مباحث به علاقه‌مند دسته‌اي 2ـ
.نيافته‌اند توفيق خويش مباحث علمي نظريه‌پردازي
در ولي دارند ، اعتقاد خاصي علمي نظريه به حدودي تا كه كساني 3ـ
لازم‌برخورد قدرت با تحقيقات ، قالب در آن ارزيابي‌تجربي و دفاع بيان ،
.نمي‌كنند
نظريه ضرورت مي‌تواند انديشمندان ، و علمي مراكز عملكرد در اشكال رفع
انديشمندان اظهارات در حتي يا و تحقيقات در را نظري چارچوب و
.سازد آشكار اظهارنظرمي‌كنند ، انساني علوم درباره به‌نوعي كه كساني و
منسجم روش‌شناسي يك از او تبعيت و محقق انسجام‌فكري به مي‌تواند نظريه
ايران ، در تحقيقات ضعف‌نظري.كند موثري كمك واقعيت ، با او وانطباق
آن يا باشدو موجود وضع توصيف به‌سوي پژوهش كه‌سمت‌گيري است شده باعث
يك به توسل با نتوانند هستند ، خصيصه‌تبيين داراي كه تحقيقاتي از دسته
جامعه در اجتماعي‌موجود پديده‌هاي تحليل به مدون ، و روش‌شناسي‌روشن
.بپردازند
چگونگي به دارد ، وجود كشورمان تحقيقات در كه ديگري اساسي مشكل
يك اگرفرايند.برمي‌گردد اجرايي و نظري سطح يا وعملي علمي سطح ارتباط
كه است لازم شود ، دنبال لازم باروايي نظري و علمي سطح در تحقيق
ضمن تا ارزيابي‌بگذارد و آزمايش محك به اجرا عالم در را يافته‌هاي‌خويش
نهايتا و نظر مورد نظريه گسترش ارزيابي‌و به تحقيق ، مشكلات رفع
با.بپردازد ديگر طراحي‌تحقيقات ازطريق آنها رفع و جديد شناسايي‌مشكلات
از بيشتر نظريه‌ها ، شناخت توسعه و به‌اصلاح مي‌توان اين‌فرايند ، در حركت
جامعه ، تحقيقاتي‌در فرهنگ گسترش نهايت در و مشكلات‌اجتماعي رفع واقعيت ،
گسترش نيازمند فرايند ، دراين حركت و ورود كه آنجا از.يافت دست
برخورداري‌از و پژوهش به علمي اعتقاد و باور جامعه ، تحقيقاتي‌در فرهنگ
مي‌تواند موارد ، اين ضعف‌در هرگونه لذا است ، علمي معرفت معين سطح
.كند دچاركاستي را تحقيقات مي‌تواند
مراكز بين ارتباط به تحقيق اجرايي و علمي سطح بين ارتباط كه آنجا از
سطح در ارتباط اين كه است لازم برمي‌گردد ، اجرايي دستگاه‌هاي و علمي
.شود قانونمند جامعه ، در دو اين جايگاه و گرفته قرار تحليل مورد كلان
و ارتباطي‌منظم در دو اين جايگاه چون ايران ، كنوني‌جامعه ساختار در
مسيري مستقل ، نسبتا به‌صورت لذاهركدام ندارد ، قرار شده ، تعريف منطقي
در علمي نظري‌مراكز يافته‌هاي كه زماني تا.مي‌كنند دنبال نشده‌را تعيين
تحقق براي اجرايي دستگاه‌هاي و نگيرد اجرايي‌قرار تجربه و آزمايش بستر
نيازمند را خود برنامه‌ريزي‌كلان ، در شده تعريف بلندمدت و اهداف‌ميان‌مدت
اين‌انفصال ندانند ، علمي مراكز دستاوردهاي از واستفاده علمي پژوهش به
در.مي‌انجامد كشور در پژوهش گسترش‌بيگانگي به سرانجام و يافته ادامه
تكرار احيانا خطاو و آزمايش به‌صورت اجرايي شرايطي ، تصميم‌گيري چنين
اميدواري داخل ، از نااميدي نوعي علمي ، دچار مراكز و درآمده خطاها
.مي‌شوند انفعال و به‌خارج ، بيگانگي
مي‌توان را كشور اجرايي و علمي مراكز بين ارتباطي چنين منفي بازتاب
غالب الگوي براساس.ديد تحقيقاتي و دستگاه‌هاي‌اجرايي بين ارتباط در
رشد و توسعه شاخص‌هاي‌اساسي از يكي به‌عنوان تحقيقات كشور ، توسعه‌در
از درصدي تا شده‌اند موظف اجرايي لحاظدستگاه‌هاي به‌همين و بوده مطرح
نظري ديدگاه يا اولانظريه كه آنجا از.كنند پژوهش صرف را بودجه‌خويش
براي -است استوار آن بر كلان كه‌برنامه‌ريزي -جامعه حركت
به‌هرشكل تحقيق يك بعضاانجام لذا نيست ، روشن اجرايي مديران‌دستگاه‌هاي
گزارش ارائه پي در تنها و مي‌شود قبول آنان‌قابل براي هدفي هر با و
جامعه ، در متولي‌تحقيقات نبودن مشخص به‌علت ثانيا ، .هستند كمي‌تحقيقات
وجود اجرايي دستگاه‌هاي بين تحقيقاتي ومنسجم هماهنگ ارتباط هيچ‌گونه
در وصرفه‌جويي سازمان‌بندي جهت‌دهي ، مانند مواردي نتيجه ، در كه ندارد
ارتباط نبود به‌علت ثالثا ، .سوال‌مي‌روند به‌زير تحقيقاتي ، امكانات
شده انجام علمي ، تحقيقات مراكز به اجرايي دستگاه‌هاي نياز احساس لازم‌و
به‌ظاهر اگرچه لذا.نيستند مستدلي‌برخوردار نظري پشتوانه از
اين نمي‌توان ولي‌به‌هيچ‌وجه مي‌يابد ، افزايش تحقيقاتي كميت‌فعاليت‌هاي
.آورد به‌شمار رشد و توسعه علمي ، شاخص به‌لحاظ را كميت
پژوهش بستر و زمينه كه زماني تا گرفت ، نتيجه مي‌توان خلاصه به‌طور
تعريف‌شده انتظارات نمي‌توان نشود ، اصلاح ايران در علمي رفتاري به‌عنوان
و تعيين ضمن كه است لازم.بخشيد تحقق را پژوهش وجودي فلسفه در
مشخص كشور در پژوهش‌را جايگاه تحقيق ، متولي به‌عنوان تعريف‌ساختاري
مراكز و طرف يك از اجرايي بادستگاه‌هاي را آن ارتباط نوع و ساخت
درنتيجه تحقيقات حالت ، هويت اين در.كرد تعريف ديگر ، علمي‌ازطرف
به‌دنبال‌تحقق و تعيين‌نشده اجرايي ، دستگاه‌هاي و مراكزعلمي تعصبات
معيني نظري چارچوب آن‌براساس تحليل و واقعيت شناخت كه خويش رسالت
كه‌برنامه‌ريزي‌هاي جامعه كلان نظريه شرايطي ، چنين در.حركت‌مي‌كند است ،
متعدد پژوهش‌هاي و شده روشن استواراست ، برآن درازمدت و ميان‌مدت
براساس‌اصول برنامه‌ريزي‌ها اهداف تحقق به آن ، ارزيابي مي‌توانندضمن
.كنند بسزايي كمك درجامعه ، اجتماعي مشكلات و تنگناها رفع و علمي
نتيجه‌گيري و خلاصه
در و فرايند يك در كه علمي رفتاري به‌عنوان تحقيق نوشتار ، اين در
شده تعريف مي‌گيرد ، انجام روش و نظريه ، روش‌شناسي:اساسي سه‌عنصر قالب
روش ، و نظريه محل‌اتصال به‌عنوان روش‌شناسي عنصر ، سه اين ميان در.است
و علمي گمراهي سبب است ممكن آن در وابهام دارد فراواني اهميت
.شود جامعه در تحقيقات ياسرگشتگي
،(انتقادي و تفسيري اثباتي ، ) انساني علوم در غالب روش‌شناسي نوع سه
و مي‌پردازند واقعيت و انسان اجتماعي ، علوم تعريف به متفاوتي اصول با
اطلاعاتي جمع‌آوري روش‌هاي از بااستفاده اجتماعي پديده‌هاي شناخت در سعي
.دارند معين
محدوديت‌هاي برتحليل حاضر ، عصر انديشمندان از تعدادي علمي كوشش‌هاي
آنها.است شده متمركز اجتماعي پديده‌هاي درشناخت جاري روش‌شناسي‌هاي
قوت نقاط و ابعادمثبت آن در بتوان كه دارند رويكردي پيشنهاد سعي‌در
عناصر كه است شده سعي هدف ، اين تحقق براي.كرد لحاظ را ديدگاه‌ها اين
در ضمن‌نظريه‌پردازي بتوان نهايت در تا شود آشكار جديد اجزاي‌رويكرد و
اهم.كرد حركت معتبرتر ، باروش‌شناسي ديدگاهي به‌سوي عناصر ، اين زمينه
:از جديدعبارتند رويكرد اصول
ذهني -عيني خصيصه 1ـ
معرفت بتواندبه‌منظور بايد انساني ، علوم در آتي مطالعاتي الگوي
اين تحقق براي.بگيرد درنظر پديده‌هارا ذهني و عيني ابعاد اجتماعي ،
لحاظ تجربي و انتزاعي سطح بين متقابل الگو ، كنش در اگر امر ،
اميد آنها چگونگي‌اصلاح و عيني واقعيت و نظريه جايگاه به شود ، مي‌توان
.داشت
انسان 2ـ
به‌عنوان انسان و مي‌شود اداره پيچيده‌اي قوانين براساس اجتماعي دنياي
انسان.مي‌كند زندگي اختيار و جبر بين درحالتي آن ، اجزاي از يكي
اجتماعي قوانين خويش ، توانمندي‌هاي ديگر و معرفت براساس مي‌تواند
.برآيد واقعيت درصددتغيير مطلوب ، وضعيتي به رسيدن براي و كند راكشف
واقعيت 3ـ
مي‌تواند آن براساس كه است تواني و استعداد داراي انسان كه آنجا از
.مي‌شود خلق انسان توسط واقعيت بپردازد ، پديده‌ها خلق به
و داخل در را آن كه‌مي‌توان است ذهني و عيني بعد دو داراي واقعيت ،
به نياز واقعيت ، بررسي و مطالعه برايكشفكرد انسان اراده از خارج
شده لحاظ وكيفي كمي روش‌هاي از تركيبي آن در كه است نوعي‌روش‌شناسي
.باشد
(عيني) كنش‌گر تجربيات مي‌يابد ، براساس تحقق واقعيت در كه اجتماعي كنش
.است استوار تجربيات آن از(ذهني) او تفسير و
دو همين با را واقعي ذهني ، -عيني مشخصه با اجتماعي كنش بنابراين ،
.است نياز كيفي و كمي روش‌هاي به آن ، مطالعه براي كه مي‌سازد مشخصه
استقراء -قياس رويكرد -4
ولي دارد ، اجتماعي علوم در اساسي نقشي انتزاعي ، سطح در نظريه اگرچه
تعريف بنابراين ، .شود ارزيابي عيني واقعيت براساس كه است لازم
صورت نظري سطح در و قياس براساس مي‌تواند اجتماعي پديده‌هاي از مفهومي
.شود انجام عيني واقعيت در برپايه‌استقراء آن تجربي آزمون و پذيرد
منجر شكل‌گيري‌رويكردي به مي‌تواند يادشده عناصر درزمينه نظريه‌پردازي
اين روش‌شناسي در.داشت تركيبي‌خواهد خصيصه اساسا كه شود
.يافت دست بالاتر روايي با تحقيقاتي به رويكردمي‌توان
(اجرايي و نظري) عملي و علمي سطح دو در ايران ، در پژوهش تنگناهاي
بر مبتني روش‌شناسي و مدون نظري چارچوب نبود.گرفت قرار بررسي مورد
و منظم ارتباط نبود به مربوط كاستي‌هاي و يك‌سو از تحقيقات اكثر در آن
دستگاه‌هاي و علمي مراكز درواقع‌جايگاه كه) سطح دو اين بين نظام‌مند
ديگر ، به‌عنوان سوي از (است كرده ابهام دچار پژوهش درفرايند را اجرايي
.است شده معرفي كشور در وكارامد معتبر پژوهش انجام در اساسي موانع
و امري‌حياتي تحقيقات ، متولي به‌عنوان تشكيلاتي كه‌تعيين مي‌رسد به‌نظر
ايران ، در پژوهش كاركرد جايگاه‌و تعريف ضمن تشكيلات اين باشد ضروري
رامشخص اجرايي دستگاه‌هاي و علمي مراكز ارتباط پژوهش‌و حركت سير
گسترش و پژوهش نقش باور درايجاد تشكيلات اين كوشش با.خواهدساخت
برنظريه‌اي مبتني برنامه‌اي تدوين به مي‌توان دركشور ، تحقيقاتي فرهنگ
بر مبتني نظرهاي اظهار طريق‌جلوي اين از تا كرد كمك جامعه در معين
.شود گرفته عاميانه ، برداشت صرفابرپايه و شخصي تجربيات
ايمان محمدتقي دكتر
