ششم ، شماره 1478 سال بهمن 1376 ، 8فوريه 1998 ، يكشنبه 19
|
|
سياسي نوين آزمونهاي آستانه‌ء در...
.است همشهري روزنامه به متعلق و محفوظ حقوق تمام
دوران در شيعه ، روحانيت سياسي انديشه تاريخي و فكري مباني در بحثي
(دوم بخش) - معاصر
گشايي جستار
فجر فرخنده‌دهه روزهاي مناسبت به كه نبشتار اين از بخش نخستين در
و علميه ومدرسه‌هاي مراكز تحرك و ساماندهي مباني برخي مي‌شود ، منتشر
اين.گذرانديم نظر از ايران‌را داخلي حوزه‌هاي در بحث و درس نوسازي
برنامه‌هاي و ايران جامعه رضاشاه‌بر سيطره ايام در دقيقا نوسازي ،
روحانيت تشكيلات بازسازي پرچمدار كسي‌كه.گرديد متحقق وي دين‌زدايانه
به وي.بود يزدي حائري عبدالكريم شيخ مرحوم‌آيت‌الله بود ، ايران در
وي هدفكرد اقدام مهم اين به برجسته ، علماي و ازهمفكران جمعي همراه
نوسازي‌حوزه‌ها تداوم براي كافي امكانات آوردن پديد و شرايط آرام‌ساختن
دوم جهاني جنگ به‌زودي اما.كرد كسب بسيار توفيقات امر اين در كه بود
راهي در حكومت به ووابسته چپ ملي ، ديني ، نيروهاي همه و فرارسيده
اين در بررسي دنباله به تازه اين‌بستر در اينك..نهادند گام تازه
.مي‌پردازيم عرصه
يك از پس شده ، تبعيد علماي ديگر و معارف‌نائيني سرويس
.شدند قيم وارد محرم 1342 ، 4/ اوت 1923 روز 17 در مسافرت 45روزه
تحت آن‌روزها در است بوده مذهبي شهرهاي از ايران تاريخ در كه قم
در روحاني مهم مركز يك صورت به حائري عبدالكريم شيخ حاج رهبري
و دوستان احترام به و كرد استقبال گرمي به علما از حائري.مي‌آمد
اصفهاني و نائيني درس در تا واداشت را شاگردان خود روحاني همكاران
ديگر و نائيني كه مسئله‌اي حل براي استقبال اينگونه ولي شوند ، حاضر
به حائري نتيجه در و نبود بسنده بودند روبرو آن با تبعيدي علماي
شد50 روبرو بزرگي مشكلات با قم علميه حوزه بنيانگزار و رئيس عنوان
بر خود ، مبني كارآمد بينش و ويژه مديريت شد موفق سرانجام حائري
.سازد متوفق را قم در روحانيت تجديدسازمان و علمي بنيه‌هاي استحكام
و علمي اشتغال در را نجف تبعيدي علماي پرشور سياسي انگيزه‌هاي او
هرگونه براي را راه ترتيب ، اين به و مي‌ساخت مستحيل آنان مدرسي
نظاميان و سياستمداران با برخورد شرايط ايجاد و وقت حكومت بهانه‌جويي
در بدانجا تا بردباري و تسامح شيوه اين.مي‌نمود مسدود تهران در
كه بود سپرده طلبه‌ها كه‌به داشت ريشه حائري آيت‌الله بينش و رفتار
كنند گذشت و بيايند كوتاه ديگران بدرفتاري و تعرض هرگونه مقابل در
اگر قم شهر دراين:مي‌كرد سفارش طلبه‌ها به او.نيايد پيش تاحادثه‌اي
بگوييد و بگيريد را صورتتان ديگر طرف شما ، صورت به زد سيلي يك كسي
خداحافظ60 و بزن طرف اين به هم يكي
اوج با مصادف كه خورشيدي هجري سال 1315 در حائري آيت‌الله وفات
حوزه امور براي‌اصلاح او كه بنايي سنگ اما داد ، رخ بود شاه رضا اقتدار
سازمان نوسازي و وگسترش ماند باقي محكم همچنان بود نهاده قم علميه
و عزاداري سنتي شيوه‌هاي بااينهمه ، .يافت تداوم ايران در روحانيت نوين
ممنوع شهريور 1320 تا همچنان بانوان چادربراي پوشيدن و روضه مجالس
.بود
مركز به قم‌را سرانجام بزرگ ، علماي ساير تلاشهاي و اصلاحي حركت اين
وسازماندهي رشد طلاب ، امكان و علما به و ساخت بدل قدرتمندي ديني
.شد امكانپذير ايشان براي نوين خلق‌آثار و جديد دروس ارائه و بخشيد
و جديد مراكز و مدارس ظهور با و داشت ادامه پس آن از كماكان وضع اين
ظرفيت بر آرامي به بزرگ ، مراجع سوي از شهر اين در اقامت به تمايل
.مي‌شد افزوده قم علمي و ديني
پرداخت ، سياست به ايران در شهريور 1320 از پس كه روحاني‌اي معروفترين
آقاسيد پدرش به‌همراه سالها او.بود كاشاني سيدابوالقاسم آيت‌الله
بم و زير با عراق ، درانقلاب 1920 مشاركت با و جنگيده درعراق مصطفي
و توطئه اتهام به ق.ه سال 1328 در او.بود شده آشنا سياسي مبارزه
مخالفت و نفت مسئله ساختن مطرح دليل به درحقيقت و شاه ، عليه سوءقصد
به‌بيروت و دستگير مسئله ، اين باره در ايران وقت دولت برخي‌مواضع با
آمد باز كشور توده‌ها ، به عظيم استقبال ميان در زودي به اما.شد تبعيد
.شد برگزيده ملي شوراي مجلس نمايندگي به و
دولت با رابطه در خاصي نقش و بود پرشور و فعال سياستمداري كاشاني
و ملي جبهه با بعدهاكرد ايفا بريتانيا عليه نفت مبارزات و مصدق
حفظ را خود سياسي خصايص عمر پايان تا اما گرديد ، اختلافاتي دچار مصدق
عمل ميراث اما گذشت در خورشيدي سال 1340 در كاشاني آيت‌الله.كرد
طول در جوان روحانيون و طلاب براي جذاب و موثر بسيار سرمشقي وي سياسي
.بود از 1320 پس دهه‌هاي
علماي وخروج مشروطه ، انقلاب كردن فروكش از پس كه گفت بتوان شايد
به كه بود فردي وبرجسته‌ترين نخستين كاشاني سياست ، عرصه از برجسته
در ويژه محبوبيتي و مردم ميان در عظيم اعتباري وي.بازگشت عرصه اين
مبارزات در درخشانش سياسي سوابق با كه داشت طلاب و روحانيون نزد
ويژگي.مي‌نهاد جاي بر او از انقلابي و آرماني چهره‌اي ضدانگليسي ،
به اما نمود ، ترسيم نظري لحاظ به نمي‌توان را او سياسي انديشه‌هاي
روحانيت سياسي مشاركت از تازه نوعي مبدع را وي مي‌توان عملي لحاظ
استوار استعماري ضد مبارزات بر را خود استراتژي او.كرد قلمداد
در موجود سياسي ساختارهاي و نهادها در فعاليت به معتقد و بود ساخته
قوانين مجموعه بر همواره اين بر علاوهبود مجلس جمله از كشور ،
مي‌شد مربوط ديني مسائل و عمومي حقوق به كه قوانيني بويژه موجود ،
در تسامح عليرغم وي ، سياسي عمل شيوه‌هاي حال اين با.مي‌ورزيد تاكيد
دامنه‌داري مشكلات و سخت وبن‌بستهاي تعارضات موجب مصدق ، ملي دولت برابر
.شد
.كند مكتبي‌منطبق معيارهاي بر را خود سياسي حركت مي‌كوشيد كاشاني
بامعيار سياسي درحركت.نكرد عمل چنين موارد بعضي در كه هرچند
حركت معيارهاي با كه دارد را خاص‌خود مفاهيم پيروزي و شكست مكتبي ،
و توليد كه داشت اصرار كاشاني مثال عنوان به.. است متفاوت سياسي
چنين است70 شرع خلاف چون شود ، موقوف ايران در الكلي مشروبات فروش
و قانوني لحاظ به آن تحقق امكان كه است شرايطي مستلزم خودبخود نگرشي
كه مي‌انجامد تعارضاتي به اين‌صورت غير در باشد ، شده پذيرفته عرفي
ملي سياستمداران و مذهبي رهبران ميان نهضت‌ملي ، فرجام در آن نمونه‌هاي
.شد ملاحظه
نيز وطالقاني زنجاني خوانساري ، آيات‌عظام كاشاني ، آيت‌الله بر علاوه
را مردم نامه‌ها ، وارسال اعلاميه‌ها صدور با و داشتند شركت ملي نهضت در
از برخي ميان در سياسي گرايش اين.مي‌خواندند فرا نهضت از پشتيباني به
و علني صورت به مرداد ، در 28 مبارزات فرونشستن تا علما ، و روحانيون
تاب و تب كه كوتاه دوره همين در اما داشت تمام‌ادامه شدت با
مي‌كرد ، آيات‌عظام جلب خود به را همگان نفت ، محور حول سياسي ، مسائل‌جديد
امور اداره آيت‌الله‌حائري ، مرحوم جانشيني به خوانساري ، و صدر حجت ،
و معتبر مرجع گروه ، اين كنار در.بودند عهده‌دار را قم علميه حوزه
و طلاب توجه مورد نيز اصفهاني آيت‌الله‌سيدابوالحسن ديگر ، بزرگ
سال 1323 ، در قم ، علماي از گروهي همه ، اين بابسياريبود مقلدان
تااز كردند ترغيب را ايشان و رسيدند بروجردي آيت‌الله به‌خدمت
و قم براي‌حوزه بزرگي نتايج سفر ، اين.نمايد هجرت قم به بروجرد
زعامت اصفهاني ، ابوالحسن آيت‌الله درگذشت با.آورد به‌بار شيعه مرجعيت
سپرده بروجردي العظمي آيت‌الله شيعيان‌به تام مرجعيت و علمي حوزه‌هاي
دنياآمد به بروجرد در ق.ه سال 1254 در بروجردي سيدحسين آيت‌الله.شد
تكميل سپس‌به.گرفت فرا را تحصيل مقدمات و باليد شهر همان در و
ق.ه درسال 1281 و كرد اقدام قه سال 1271 به اصفهان در تحصيلاتش
آخوند شاگردان اززبده‌ترين وي.نمود آغاز نجف در را اجتهاد تحصيلات
كاظم سيدمحمد آيات‌عظام عين‌حال‌دروس در و بود خراساني كاظم ملامحمد
در بروجردي آيت‌الله.مي‌نمود تلمذ رانيز اصفهاني شيخ‌الشريعه و يزدي
سال 1322 در قم به دعوت هنگام تا و بروجردبازگشت به قه سال 1299
.داشت شهراقامت همين در ق.ه
و قم‌رونق حوزه‌هاي بروجردي ، آيت‌الله زعامت و مرجعيت دوران در
بنيانگزاران ـ ايشان اسلاف ميان در اگر.گرفت خود به خاصي سازمان
روحانيت علمي حوزه‌هاي مباني و مبادي تحكيم و صيانت - قم حوزه فقيد
زمان در مي‌شد ، محسوب اصلي موضوع قم ، مركزيت به ايران در شيعه
نظر مورد مي‌توانست متنوعتري موضاعات و بازتر افقهاي بروجردي آيت‌الله
و فقه برجسته و بزرگ اساتيد.باشد بوده فعاليت‌ها و برنامه‌ها موضوع و
به و مي‌نمودند مطرح را جديدي و جدي بحثهاي ايشان ، خود ويژه به اصول ،
شده كاسته حوزه‌ها مالي مشكلات از.مي‌زد جوانه نويني ديدگاههاي تدريج
ساختمان.بود شده فعال زمينه اين در گسترده‌تري و مطمئن مالي منابع و
و باامكانات نويني مدارس و گرديد مرمت و نوسازي ديني مدرسه‌هاي
تجددها ، و تجديد اين كنار در بالاخره.شد ساخته كافي پيش‌بيني‌هاي
شكوه‌ترين با همانند - قم اعظم مسجد جمله از - آبرومندي و بزرگ مساجد
جلوه‌هاي و كالبدي ساختارهاي و شد ساخته ايران مذهبي كلاسيك بناهاي
.ساخت دگرگون حدودي تا را شهر معماري‌اين و بصري
كاملا به‌صورت را طلاب مالي مسائل و شهريه سيستم بروجردي آيت‌الله
را طلبه‌ها درس تداوم امكان اصلاحات ، اين با و داد سامان يافته نظام
به توجه مرجع ، آن خدمات ديگر از.ساخت ميسر طولاني زماني مدت براي
مخالفت رغم به همچنين ايشان.بود جوانان ديني تربيت و جديد مدرسه‌هاي
گفتگو به و داشت گسيل مختلف كشورهاي به نمايندگاني متحجران ، از برخي
اقدامي به دست زمينه ، دراين.پرداخت اهل‌سنت علماي با نظر تبادل و
با تا نمود اروپايي كشورهاي راروانه مستعد طلاب از برخي و زد بديع
تازه‌اي زبانهاي و دانشها و كنند آشنايي‌حاصل جديد تمدن مسائل
.بياموزند
سلف روش نظر ، اين از و بود غيرسياسي مرجعي خصلتا بروجردي ، آيت‌الله
خدمات اما ;مي‌كرد دنبال را حائري عبدالكريم شيخ آيت‌الله خود ، فقيد
حركت بناي سنگ بزرگترين واقع در كه داد انجام مهمي بسيار و چشمگير
.مي‌شد محسوب درايران شيعه روحانيت اقتدار و سياسي
مسلم نكته اين بر همگان بود ، حيات قيد در بزرگ مرجع اين كه زماني در
ايران به نجف از مرجعيت انتقال هنگام از كه داشتند نظر اتفاق مهم و
مراجع از يكي در تشيع جهان مطلق مرجعيت ايشان ، زعامت زمان در تنها ،
و اقتدار موجب طورطبيعي به مركزيت ، اين.است متمركزشده ايران مقيم
واحد محوري بر ايران شهرهاي ساير و قم حوزه‌هاي ساماندهي‌عظيم
وارده صدمات هنوز كه كرد بروز حالي در شرايط اين.گرديده‌بود
آن ، از قبل دهه‌هاي طي در علميه حوزه‌هاي و مذهبي برنهادهاي
.بود نشده كاملاجبران
چراي‌آيت‌الله و بي‌چون علمي مقام و خاص شخصيت فوق ، برمسائل افزون
بود ، ايشان به همگان‌نسبت احترام واداي قلوب جلب موجب نيز بروجردي
و داده نشان حساسيت علميه ومدارس طلاب عمومي وضع به نسبت آنكه خاصه
آنان مشكلات و مسائل روياروبه و ازنزديك مي‌داد دست فرصتي هرگاه
مي‌نمود90 رسيدگي
و قاطبه‌روحانيون سياسي تحرك بروجردي ، آيت‌الله مرجعيت دوران در
تمايل عدم دليل به عمدتا امر اين.بود اندك و محدود بسيار طلاب ،
مسائل و درس بحث ، توجه‌به و سياسي مسائل در روحانيون ورود به ايشان
و طلبه‌ها از دفاع به هرشرايطي تحت ايشان البته.بود حوزه‌ها داخلي
اما مي‌خاست بر حكومت ، مقابل‌دستگاه در مستقيما حتي روحانيون ،
براي غالبا كه داشت شاه شخص و حكومت‌وقت با مكاتباتي و مناسبات
كه بود بحرانهايي و كشمكشها از وپيشگيري حوزه‌ها اقتدار تثبيت
از غالبا را روحانيون و طلاب هدف ، همين پي در.نامعلومي‌داشت سرانجام
آيت‌الله سياستهاي اساسي اصل.مي‌كرد نهي سياست در دخالت‌آشكار
و سياست از پرهيز بر مبتني حائري ، آيت‌الله همچون دقيقا بروجردي ،
.بود سياستمداران
العظمي انزواي‌آيت‌الله و سكوت براي كافي دليل عوامل ، اين مجموعه
خوبي به بروجردي آيت‌الله شرايطزمان بررسي.است زمان همين در خميني
فعاليت يا مي‌شد ظاهر انظار در كمتر امام‌خميني چرا كه مي‌سازد مشخص
.مي‌كرد
به‌طوركلي‌برسراسر بروجردي ، آيت‌الله غيرسياسي برخوردهاي و مشي خط
و كاشاني اسلام ، آيت‌الله فدائيان بجز و نهاده تاثير علميه حوزه‌هاي
وارد آشكار و فعال به‌صورت كسي پرسابقه ، سياسي روحانيون از برخي
شدن ملي نهضت دوران در نيز سياسي فعاليتهاي اين.نمي‌شد سياسي مسائل
در وصف اين با.بود گرديده تشديد سياسي خيزش آن با ارتباط در و نفت
سال در بروجردي آيت‌الله رحلت هنگام تا مرداد 1332 ، كودتاي 28 فاصله
مسائل با روشنگرانه و انتقادي برخوردهاي همچنان هجري‌خورشيدي ، 1340
روحاني متنفذان يا و سياست به علاقه‌مند روحانيون برخي سوي از سياسي
كه بود همان قاعده و داشت استثنا حكم معدود ، اين ولي مي‌گرفت صورت
.بود گرفته تعلق بدان بروجردي آيت‌الله اراده
شد دگرگون ايران در مرجعيت وضعيت بروجردي ، آيت‌الله‌العظمي گذشت در با
در را تازه‌اي ضرورتهاي آنان.يافتند عمل ميدان علما از تازه‌اي نسل و
و دين وفاق به و مي‌نمودند مطرح كشور سياسي و ديني مصالح با برخورد
اساسي نگرانيهاي زمان ، اين در آنكه ويژه به.داشتند جدي نگاهي سياست
اقداماتي‌عمومي و شده مرتفع نيز قم علميه حوزه بنيادهاي درباره‌صيانت
فعاليتهاي‌تجددطلبانه مقابل در ديني ، مسائل تبليغ و گسترش براي تر
مي‌گرفت100 قرار توجه مورد شاه ، رژيم
و روحانيت فترت دوران از پس كه جريانهايي اسلام‌پيشگامان فدائيان
را خود راديكال سياسي فعاليت - شاه رضا عصر يعني - درايران مذهب
مسلحانه‌با مشي به معتقد گروهي آنان.بودند اسلام فدائيان آغازكردند ،
بارهبري كه بودند مذهبي و سياسي انگيزه‌هاي با ترور ، بر تكيه
.پديدآوردند تشكيلاتي - صفوي نواب به معروف - ميرلوحي سيدمجتبي
غايي مقصود عنوان به را اسلامي تشكيل‌حكومت صراحت به اسلام ، فدائيان
نام به اثري در صفوي نواب توسط تفصيل به هدف ، اين.نمودند اعلام خود
نام به بعدها كه... و حقايق راهنماي ياكتاب اسلام فدائيان اعلاميه
است110 شده داده توضيح و شرح گرديد ، طبع تجديد حكومت‌اسلامي و جامعه
و طلاب اذهان بر زيادي تاثير و گرديد منتشر شه سال 1328 در اثر اين
منتسب اعضاي گروههاو تاكنون ، پس آن از.نهاد مذهبي جوانان از بسياري
سياسي ونقطه‌نظرهاي برنامه‌ها اين بر همچنان اسلام ، فدائيان به
.دارند نظر اشتراك ايدئولوژيك
درايران و 30 دهه‌هاي 20 سياسي مسائل و جريانها بر اسلام فدائيان
اصلي آنها ، علت متهورانه عملكرد مشي.داشتند توجهي قابل تاثير
آماج را فرهنگي‌سرشناس و سياسي شخصيتهاي از برخي زيرا بود ، تاثيرشان
جرم به را كسروي احمد سال1335 ، در جمله ، از.دادند قرار خود ترورهاي
به و 1329 سال 1328 در آن از پس و بااسلام‌كشتند ضديت و شيعه به اهانت
.رساندند قتل به را رزم‌آرا حاجيعلي و عبدالحسين‌هژير ترتيب
.داشتند خصومت‌آميز و انتقادي مواضعي مصدق ، دولت مقابل در فدائيان
- حسين‌فاطمي دكتر نيز يكبار و بودند گرفته مصدق ترور به تصميم آنان
پا ناحيه از كه تروركردند را - مصدق دكتر دولت در معروف خارجه وزير
فدائيان سازمان سال 1332 ، مصدق ، در دولت سقوط با سرانجام.ديد آسيب
خليل و صفوي نواب سال 1335 ، در.قرارگرفت رژيم حمله مورد نيز اسلام
.افتادند زندان به آنها ياران از وچندتن شدند اعدام طهماسبي
شد دهه 1340 در اسلامي چندگروه سرمشق بعدها اسلام ، فدائيان سياسي مشي
از داشته‌اند ، وجود ايران در آنان از پيروي به معتقد گروهي همواره و
فدائيان متاخر جريانهاي و موتلفه‌اسلامي هياتهاي گروهها ، اين جمله
.برد نام مي‌توان را اسلام
سياست عرصه در معاصر مذهبي نيروهاي و نهادها عمده‌ترين
درسال 1320 ، اسلام نام‌كانون به تشكلي اسلام ، فدائيان موازات به
نيز مشهد در.شد بنيان‌نهاده تهران در طالقاني سيدمحمود علامه توسط
توانست اسلامي حقايق نشر تاسيس‌كانون با شريعتي محمدتقي استاد
جوان مذهبي آماده‌سازي‌نيروهاي و تشكل و تربيت در بلندي گامهاي
.بردارد
به‌حضور باتوجه كه پذيرفت و كرد داوري مي‌بايد راستي به اكنون
دهه‌هاي سياسي كانون‌رخدادهاي در دربار و ملي جبهه توده ، حزب گسترده
جامعه عمومي گرايش در بسزايي تاثير مذكور مذهبي جريانهاي و 30 ، 20
در گروهها ، اين همه آرمانهاي و انديشه‌ها.داشته‌اند اسلام به نسبت
نسل در آرامي به مرداد ، كودتاي 28 از پس اختناق و ممنوعيت شرايط
و حلول‌نمي‌كردند ديني و سياسي مسائل به متمايل جوانان از تازه‌اي
.مي‌دادند پرورش خود در را چهل دهه سخت مبارزات سرچشمه‌هاي و نطفه‌ها
در سياسي عمده چهره گفتيم ، همچنانكه جريانات ، و گروهها اين بر علاوه
توجه مورد مي‌بايد نيز را كاشاني سيدابوالقاسم آيت‌الله دهه ، دو اين
.بود آن از قبل و ملي نهضت در فعال سياستمداران از كه داد قرار
مصدق ميان روابط در مضمر اختلافات شدن آشكار و ملي نهضت شكاف‌در ايجاد
و سياسي‌كاست مسائل تاب و تب از تدريج به اسلام ، فدائيان و وكاشاني
از طلاب اعراض حوزه‌هاو علمي وجه اهميت بر بروجردي آيت‌الله تاكيدات
.زد رقم ديگري گونه به را وضعيت سياست ،
مرداد ازكودتاي 28 پس سالهاي نخستين در تا شد سبب مسائل اين مجموع
با برخورد در مذهبي ونيروهاي روحانيون طلبه‌ها ، از بسياري 1332 ،
اوضاع از دقيقتري جمع‌بندي و تحليل كنندو عمل محتاطتر سياسي مسائل
اين فرونشستن از پس محققانمايند كسب كشور اجتماعي احوال و سياسي
تازه‌تري جريانات و انديشه‌ها گروهها ، ظهور براي راه كه بود جريانات
باظهور بعد ، اندكي.شد گشوده مذهبي جوانان و روحانيون و طلاب ميان در
خيزشي امواج به جديد ، شرايط اين خميني ، امام همچون مرجعي حضور و
آرمانهاي و انديشه‌ها پيامها ، حامل كه شد بدل پرقدرت بسيار و متداوم
.بود ممتازي كاملا سياسي
دارد ادامه
.ص 179 حائري ، ايران ، در مشروطيت و تشيع -پانوشت‌ها5
.همان ، ص 467 ،... بافقي مجاهد و يزدي حائري آيت‌الله نقش -6
چاپ اسلامي ، انقلاب مجاهدين سازمان ايران ، ملي نهضت بر كوتاه نگرشي -7
تاريخ روايت به مذهبي نيروهاي و پهلوي سلسله -ص 8040 سوم 1358 ،
.و294 صفحات 293 دوم 1372 ، چاپ نو ، طرح مخبر ، عباس ترجمه كمبريج ،
اين در مي‌توان را بروجردي آيت‌الله فعاليتهاي و زندگي مفصل شرح -9
علي بروجردي ، آيت‌الله تشيع عالم بزرگ زعيم زندگاني:كرد مطالعه كتاب
.دوم 1371 چاپ مطهر ، نشر دواني ،
به شود بروجردي‌رجوع آيت‌الله برجسته فعاليتهاي و خدمات باره در -10
مطهري ، مرتضي نوشته آيت‌الله‌بروجردي ، مرحوم خدمات و مزايا: مقاله
انتشار ، سهامي شركت روحانيت ، و مرجعيت باره در بحثي:كتاب در مندرج
فعاليتهاي و مناسبات باره در.تا 249 دوم 1343 ، صفحات 233 چاپ
نهضت‌روحانيون:به بنگريد نيز تا 1340 شهريور 1320 از سياسي‌روحانيت
.دوم و اول مجلدات همان ، رواني ، علي ايران ،
توسط سيدهادي‌خسروشاهي حجت‌الاسلام بامقدمه سال 1357 در اثر اين -11
به كتابي ضمن در ، سال 1375 در همچنين.گرديد چاپ تجديد نذير نشر
از ايشان ، همت به مجددا انديشه ، -عملكرد -تاريخ -اسلام فدائيان:نام
.است شده اطلاعات‌بازچاپ انتشارات سوي
