چالش سال پنجاه ملي امنيت و ايران نفت
مي‌گذرد گازنفتو لوله‌هاي داخل از ايران شدن جهاني
شود بازار ثبات موجب نفت توليد كاهش با دارد سعي اوپك
مي‌شود آينده‌تمام سال تا 25 نروژ نفت
چالش سال پنجاه ملي امنيت و ايران نفت
هندي شهريار
نفت كه است سال حدود 50 اما مي‌گذرد ، ايران در نفت استخراج و كشف از سال از 90 بيش
هم در كشور ، ملي امنيت با طريق آن از و ملي اقتصاد در تعيين‌كننده عاملي به‌عنوان
عامل.شد باعث اول جهاني جنگ در را مهمي استراتژيك گزينش‌هاي ايران نفت.است آميخته
انقلاب وقوع و سلطنتي نظام فروپاشي در را موثري نقش و بود مصدق دكتر دولت سقوط در اصلي
.كرد ايفا سال 1357
برعهده ملي امنيت با همسو كاملا نقشي مي‌تواند نفت‌خيز كشور يك در نفتي ثروت وجود
سو يك از نروژ ملي امنيت در نفتگردد كشور آن ملي امنيت يا ثبات مخل برعكس ، يا و گيرد
.است داشته متفاوت كاملا نقشي ديگر سوي از عراق يا و كويت اندونزي ، ملي امنيت عدم در و
تاريخچه
دخالت اصلي انگيزه ايران ژئوپلتيك مطلوب موقعيت ميلادي ، نوزدهم و هجدهم سده‌هاي در
ايران در نفت كشف با بيستم ، سده اوايل از.بود كشور داخلي اوضاع در بين‌المللي قدرت‌هاي
از كشور آن دريايي نيروي ناوگان سوخت تغيير به بريتانيا دولت تصميم متعاقب به‌خصوص و
اهميت به نيز ايران نفت جذابيت اول ، جهاني جنگ شروع آستانه در هم آن نفت ، به ذغال‌سنگ
.شد اضافه آن ژئوپلتيك
به‌خصوص و بين‌المللي قدرت‌هاي براي ايران نفت راهبردي اهميت ظهور از قبل تا
در 1883 هونس آلبرت نام به هلندي تبعه يك با اولي قرارداد ، سه بريتانيا ، امپراتوري
سال در رويتر ژوليوس بارون با دومي قشم ، جزيره در نفت توليد و اكتشاف ميلادي‌براي
گرديده منعقد ميلادي در 1901 دارسي با سومي و كشور سراسر دربرگيرنده و ميلادي 1872
از خود دريايي نيروي سوخت تبديل به بريتانيا دولت تصميم با شد گفته كه طور همان.بود
به اخير قرارداد دارسي ، امتياز در انگلستان دولت بيشتر دخالت طريق از نفت ، به ذغال‌سنگ
اول لرد چرچيل ، پيشنهاد به انگلستان دولت كه چرا شد مبدل دولت دو بين توافقنامه يك
.بود ساخته خود آن از را انگليس و ايران نفت شركت سهام عمده وقت ، درياداري
كشور شمال نفتي منابع استخراج و اكتشاف جهت را امتيازي نيز روسيه ميلادي ، سال 1916 در
اكتبر 1917 انقلاب با خوشتاريا امتياز.گرديد موسوم خوشتاريا قرارداد به كه نمود اخذ
منابع بر تسلط ادامه به كماكان بريتانيا اما شد لغو شوروي جديدالتاسيس دولت توسط روسيه
(متحده ايالات حتي و) بين‌المللي قدرت‌هاي ساير حضور به‌خصوص‌از و بود مصر ايران نفتي
قابليت‌هاي كه آن ويژه به.مي‌آورد عمل به جلوگيري ايران ، نفتي منابع از بهره‌برداري در
بر آن پيروزي عمده عوامل از و آورده ارمغان به بريتانيا دريايي نيروي براي نفت كه موثري
از بيش كشورها اقتصادي حيات و دفاعي تحرك در را نفت نقش مي‌آمد ، حساب به آلمان ناوگان
جهان نفت‌خيز مناطق بر تسلط براي بين‌المللي قدرت‌هاي رقابت لذا.داد افزايش پيش
.شد جدي‌تر
شركت بار اين و يافت دست رضاشاه دولت با جديدي توافق به انگلستان ميلادي سال 1933 در
قرارداد مخالفان.مي‌نمود عمل بريتانيا دولت مستقيم عامل به‌عنوان انگليس و ايران نفت
كه آن حال مي‌دانستند ، آن از نامطلوبتر حتي و دارسي امتيازنامه تداوم را 1933آن
از 16) حاصله نفتي درآمدهاي از ايران سهم افزايش علت به بحث ، مورد قرارداد طرفداران
و آموزش و انگليس و ايران نفت شركت جغرافيايي عمل حوزه شدن محدود ،(درصد به 20 درصد
ملي منافع حفظ جهت در و جلو به قدمي را آن نفت ، صنعت در ايراني كاركنان به‌كارگيري
.مي‌دانستند ايران
سياسي عرصه در دموكراسي متعاقب گرفتن پا و رضاشاه حكومت سقوط جهاني ، دوم جنگ وقوع با
(تعادل حفظ براي خارجي قدرت‌هاي كليه به امتياز اعطاي) مثبت موازنه سياست تدريج به كشور ،
حفظ براي خارجي قدرت به امتياز هرگونه اعطاي عدم) موازنه‌منفي سياست به را خود جاي
در 29 نفت صنعت شدن ملي با منفي ، و مثبت موازنه‌هاي طرفداران ميان درگيري.داد (تعادل
با قرارداد انعقاد و مرداد 1332 كودتاي 28 با و گروه‌دوم ، پيروزي به شمسي اسفند 1329
بعد ، سال تا 25 زمان آن از.انجاميد اول گروه موفقيت به نفت بين‌المللي كنسرسيوم
كاذب اقتصادي وفور چشمگير ، امنيتي -نظامي نيروهاي شامل ترتيباتي ايجاد به نفتي درآمدهاي
در ثبات نوعي بين‌المللي عرصه در استوار ظاهر به متحداني و (شمسي دهه 1350 در به‌خصوص)
كه حاكم دولت انحصاري قدرت علت به مقابل در كه آورد پديد كشور ملي امنيت خارجي بعد
به مي‌كرد ، سركوب را آن و تلقي دشمن توطئه به‌عنوان را نقاد حتي و مخالف نداي هرگونه
طور به را سركوبي هزينه مخالفت‌ها ، تراكم.شد منجر ملي امنيت داخلي بعد به بي‌توجهي
سال 1357 انقلاب قالب در جامعه در شده انباشته تقاضاهاي كه نحوي به.داد افزايش مداوم
.نمود باز سر شمسي
ثبات مي‌رسد نظر به مي‌گذرد ، آن وقوع از قرن ربع حدود كه امروز تا نيز انقلاب از پس
رانتير ، دولت يكه‌تازي و انحصار تداوم علت به داخلي ، بعد در چه همچنان ملي امنيت و سياسي
بي‌توجهي همراه به اقتصادي عرصه در غيرمتعارف رانت‌هاي تخصيص و غيرعادلانه توزيع شيوه
وابستگي تداوم علت به خارجي ، بعد در چه و سياسي عرصه در مخالفت‌ها و نقدها سركوب و
ايجاد و بها تعيين در بين‌المللي عوامل كه محصولي به كشور (ارزي) مالي منبع مهمترين
و واگرا سياسيت يك علت به (ويژه به) نيز و موثرند توجهي قابل نحو به آن بهاي در نوسانات
فاقد و آسيبپذير بسيار كماكان حياتي ، مفهوم دو اين لحاظ به را كشور بين‌المللي ، منزوي
.است گذارده باقي امنيتي استحكام
تعريف يك:ملي امنيت
.نموده‌اند ارائه ملي امنيت مفهوم از متعددي تعاريف بين‌المللي روابط نظريه‌پردازان
كه است برخوردار امنيت از زماني مكث يك(walter lippman):ليپمن والتر تعريف بنابه
نيز جنگ بروز صورت در و نسازد خود ارزش‌هاي ساختن قرباني به ناچار را وي جنگ از پرهيز
.كند دفاع خود ارزش‌هاي از پيروزي ، طريق از باشد قادر
به نسبت تهديدها فقدان:از است عبارت ملي امنيت (Arnold Worfers) ولفرز آرنولد نظر از
حالت اينارزشها افتادن ، به‌خطر به نسبت دلهره و نگراني فقدان و اكتسابي ارزش‌هاي
.است امكان‌پذير توانمندي از معيني درجه به حصول شرايط در صرفا
كه چرامينمايد بروز ارزش مفهوم در كه است ابهامي فوق‌الذكر تعاريف در مشكل اما
.مي‌گردند متفاوت فرهنگي گرايش‌هاي و طبقاتي منافع عقيدتي ، ديدگاه‌هاي حسب بر ارزش‌ها
به مستقيما كشورها ملي امنيت.ندارد وجود مطلق ملي امنيت كه است معتقد كيسينجر
در سرعت به مبادلاتي كهنه ساختارهاي كه جهان فعلي شرايط در و است وابسته جهاني تحولات
.ندارد وجود ملي مقياس در استقلال و امنيت فروريزي‌اند ، حال
حوزه هر كه ترتيب اين به.مي‌رسد نظر به مسلم نكته ، يك گوناگون تعاريف وراي در اما
كه اقتصادي نيروي و مي‌كند واگرايي ايجاد كه سياسي نيروي:است نيرو دو داراي ملي امنيت
در كشورها توان و هنر به منوط زيادي حدود تا كشورها ملي امنيت.مي‌كند همگرايي ايجاد
قدرت‌هاي با همگرايي نوعي طريق از مي‌تواند ملي امنيتاست همگرايي به واگرايي تبديل
(1).شوند صرف واگرايي قلمرو براي بايد ناچار به كه شود نيروهايي رهاسازي موجب موثر ،
افراطي همگرايي و واگرايي متناوب چرخه‌هاي نفت ، مساله در به‌خصوص ما كشور معاصر تاريخ
طي كه بود شمسي دهه 1350 نفتي دلارهاي كاذب رونق دوره چرخه ، آخرين.است نموده تجربه را
همگرايي همان ميراث.گيرد شكل ظاهري همگرايي نوعي تا رفت هدر به منابع از عظيمي حجم آن
هرگونه مقابل در مقاومت صورت به اخير ، دهه دو در شديد واگرايي صورت به كه است ظاهري
.است داده نشان را خود غرب با مذاكره
xx رانتير دولت
و مواهب از كه درآمدي.است غيرمولد فعاليت‌هاي از حاصل دريافتي تعريف به بنا رانت ،
در سود ، و مزد برخلاف چون مي‌آيد ، شمار به رانت مي‌شود حاصل طبيعي منابع مالكيت يا
.نمي‌آيد دست به تلاش نتيجه
:باشد دارا را زير ويژگي‌هاي كه است دولتي رانتير ، دولت (Beblawi)ببلاوي تعريف به بنا
.شود حاصل رانت بابت از آن درآمد عمده قسمت -1
داخلي فرآيندهاي با ارتباطي هيچ‌گونه يعني.باشد داشته خارجي منشا بايد رانت -2
.باشد نداشته
جامعه اعظم بخش لذا و بوده رانت توليد مشغول جامعه كار نيروي از ناچيزي اقليت -3
.باشد رانت توزيع‌كننده و دريافت‌كننده صرفا
اين در.نمايد حفظ خود چنگ در را رانت كردن هزينه و دريافت انحصار رانتير دولت -4
چيز نه و مي‌شود ، مبدل الهي موهبت يك از حاصل درآمدهاي توزيع موسسه يك به دولت شرايط
(2).ديگر
خارجي رانت از را خود درآمد كل از بيشتر يا درصد كه 42 دولتي هر ببلاوي اعتقاد به
دولت نمايد ، كسب (خارجي دولت‌هاي يا موسسات به خام ماده چند يا يك صدور از حاصل درآمد)
.مي‌گيرد لقب رانتير
تا.بود نگرفته خود به رانتير ويژگي ايران دولت هنوز رضاشاه ، حتي و قاجار دوران در
به كه مي‌داد تشكيل را دولت دريافتي‌هاي درصد صرفا 13 نفتي درآمدهاي شمسي ، سال 1316
(3).مي‌شد مسلح نيروهاي تجهيز صرف عمده طور
به رو ايران اقتصاد در نفت سهم كه بود شمسي در 1332 مصدق دكتر دولت سقوط از پس تنها
به بنا و جست پيشي درصد از 42 دولت درآمدهاي در نفت سهم بعد ، به زمان آن از.گذاشت صعود
.گرفت خود به رانتير خصلت ايران دولت ، تعريف
تامين نفت صدور از دولت درآمدهاي كل درصد از 55 بيش شمسي ، دهه 1350 طي متوسط طور به
استخدام در را كار نيروي كل از درصد فقط 6/0 متوسط طور به نفت صنعت كه آن حال مي‌شد ،
.داشت خود
ايران اقتصاد قبلي ، رژيم سياست اين به انتقاد دهه دو از بيش متعاقب نيز امروز حتي
محصول كل درصد نفت 36 درآمد شمسي ، سال 1375 در:است نفتي درآمدهاي به وابسته كماكان
به 20 را نسبت اين نفت قيمت‌هاي سقوط سال 1377 در.مي‌داد تشكيل را (GDP) داخلي ناخالص
.رسيد درصد به 38 مزبور نسبت نفت ، قيمت‌هاي صعود با سال 1379 در مجددا.رساند درصد
از دولت بودجه كل درصد تا 50 و 45 ارزي درآمدهاي كل درصد حدود 80 نيز حاضر شرايط در
.مي‌شود تامين نفت صادرات محل
با آن ارتباط شد ، گفته نيز قبلا كه طور همان.نيست ضدامنيتي في‌نفسه وابستگي اين
.باشد داشته بستگي نفتي دولت همگرايي يا واگرايي درجه به مي‌تواند كشور ملي امنيت
خارجي بعد:امنيت و نفت
و واردكنندگان انتظار قابل و بديهي عكس‌العمل نفت سلاح از استفاده بار هر
تغيير به ميلادي دهه 1950 در ملي‌كردن‌ها موج.است داشته پي در را آن عمده مصرف‌كنندگان
ايجاد انرژي ، بين‌المللي آژانس تاسيس به نفتي 1974 تحريم.انجاميد دولت‌ها و رژيم‌ها
بيشتر اتكاي و نفت به وابستگي كاهش جهت در اقدامات از زنجيره‌اي و نفتي استراتژيك ذخاير
ملك ترور به تحريم 1974 نيز سياسي لحاظ بهانجاميد غرب توسط غيرفسيلي انرژي‌هاي به
.انجاميد ايران در شاه سقوط به -گريزناپذير زماني فاصله يك با و -سعودي عربستان در فيصل
حمله براي داشت ، همگرايي جهاني سرمايه با دهه 1970 در سوهارتو كه زماني اندونزي ، در
اما.كرد دريافت سبز چراغ غرب از منطقه ، آن نفت برون‌ساحلي منابع كنترل و شرقي تيمور به
به.گرديد آغاز وي رژيم فروپاشي روند گذاشت واگرايي بناي دهه 1990 اواخر در كه زماني
با را قراردادي تيمور جديدالتاسيس دولت شرقي ، تيمور استقلال از ماه دو از كمتر فاصله
،(ژاپني و استراليايي انگليسي ، آمريكايي ، نفتي شركت‌هاي شامل) نفت بين‌المللي كنسرسيوم
براي اما دلار ، ميليارد تيمور 7 براي آتي سال طي 20 آن براساس كه رساند امضا به
!شد خواهد حاصل درآمد دلار ميليارد بحث 50 كنسرسيوم‌مورد
انگلستان نروژو مي‌گذرد ، شمال درياي در نفت استخراج و كشف از كه دهه‌اي دو از بيش طي
امنيت به نسبت خطرات اصولي ، همگرايي كه چرا نشده‌اند ، دچار ملي امنيت مشكلات به هيچ‌گاه
.است ساخته منتفي اصولا يا و داده كاهش موثر طور به يا را ملي
انحصار در نه نفت تجارت و صنعت خاورميانه ، نفتي رانتيرهاي برخلاف انگليس ، يا نروژ در
.است خصوصي سرمايه كنترل در بلكه دولت
و عراق در متحده ايالات نظامي عمليات عمده هدف يك حداقل كه مي‌رسد نظر به نيز امروز
.باشد بلندمدت در نفت سلاح نقش ساختن منتفي منطقه ، در آتي ژئواستراتژيك تغييرات
داخلي بعد:ملي امنيت
هزينه‌نمودن شيوه و توزيع نحوه به داخلي بحران و ثبات زنجيره رانتير ، دولت يك در
ساختاري ، سرمايه‌گذاري‌هاي جهت در نمي‌توان را نفتي عايدات.دارد بستگي نفتي عايدات
طرف از.گرفت كار به بخش‌خصوصي به دادن ميدان و داخلي مولد نيروهاي رونق اشتغال ، ايجاد
مولد نيروهاي نابودكردن و مصرفي واردات بي‌رويه گسترش جهت در را آن مي‌توان نيز ديگر
بحران وقوع با دوم ، حالت در.نمود صرف...و تسليحات خريد ارزي ، رانت‌هاي اشاعه داخلي ،
داد خواهند قرار هدف را موجود ثبات مردمي توده‌هاي دولت ، استيصال و بين‌المللي فشار يا
مردم و است مايشاء فعال جوي چنين در دولت مدني ، نهادهاي ضعف يا فقدان واسطه به كه چرا
.مي‌شناسند معضلات كليه مسوول را دولت
دولت درآمدهاي اتكاي درجه به بسته جامعه در دموكراسي و مدني نهادهاي حضور عدم يا حضور
اقتصادي فعاليت‌هاي از حاصل درآمدهاي به اصولا رانتير دولت.است جامعه متن اقتصاد به
سياسي خواسته‌هاي به بي‌توجهي سمت به را او امر همين و نمي‌كند احساس چنداني نياز جامعه
.مي‌دهد سوق مردم اجتماعي و
باز نفتي سرشار درآمدهاي لحاظ به دولت بال و دست هرگاه لوسياني جياكومو گفته به
(4).بالعكس و مي‌يابد گرايش خودكامگي به مي‌شود ،
تاون ، جورج دانشگاه استراتژيك مطالعات مركز از (Anthony Gordesman) گوردزمن آنتوني
:(5)است كرده فهرست زير صورت به را نفتي رانتير دولت چالش‌هاي نيز و خصوصيات
نفتي ركود و رونق پرنوسان چرخه‌هاي -
افراطي دولت‌گرايي -
غيرمولد خدماتي بخش‌هاي بر حد از بيش اتكاي -
جوان جمعيت انفجار و جمعيتي فشارهاي -
بزرگ شهرهاي در جمعيت شديد تمركز و حد از بيش كوچي شهر -
اقتصادي كند اصلاحات و اقتصادي عرصه‌هاي محدود تنوع -
پدرسالار دولت مالي تامين مشكلات و بودجه كسري -
(كشاورزي بخش در ويژه به) اقتصادي سوءمديريت -
ساختاري (اشتغال عدم) بيكاري -
اجتماعي شديد تغييرات و ايدئولوژي‌ها شكست:سياسي بيگانگي خود از -
منطقه‌اي و داخلي امنيتي چالش‌هاي تداوم -
ارزي ذخيره صندوق
ويژه به و تك‌محصولي اقتصادهاي اقتصادي وابستگي از ناشي تبعات از جلوگيري منظور به
عمده هدف دو با ارزي ذخيره صندوق عنوان تحت سازوكاري نفت ، درآمد به رانتير دولت‌هاي
:يافت اشاعه زير
نفت بهاي نوسانات با مقابله جهت ارزي ذخيره ايجاد -1
آتي نسل‌هاي جهت نفتي ارزي درآمدهاي از بخشي تخصيص -2
نفتي درآمد يك با را كشور كه ميلادي سال 1998 در نفت بهاي شديد افت متعاقب ايران ، در
سياستگذاري دستگاه نمود ، مواجه دلاري ميليارد تجاري 4 كسري يك و دلار ميليارد زير 10
سال در نتيجه ، در.ساخت وادار نفتي شديد نوسانات مقابل در چاره‌انديشي به را اقتصادي
به دلاري ميليارد تجاري 5/7 مازاد يك و دلاري ميليارد درآمد 17 يك نفت بهاي كه بعد
ذخيره حساب يك اقتصادي رياضت طرح‌هاي اجراي موازات به شد گرفته تصميم آورد ، ارمغان
.شود ايجاد نيز ارزي
نيز (Stabilization Fond) تثبيت صندوق به بين‌المللي اصطلاح در كه ارزي ذخيره حساب
.شد ايجاد مركزي بانك نظارت تحت و توسعه سوم برنامه شروع آستانه در است ، مشهور
مي‌شود تاسيس بحران‌هايي با مقابله هدف با اصولا و مختلف كشورهاي در تثبيت صندوق‌هاي
بروز نفتي بادآورده و فراوان درآمدهاي به رانتير دولت بودجه وسيع اتكاي اثر در كه
.مي‌نمايند اطلاق Dutch Disease هلندي بيماري اصطلاحا پديده اين به.مي‌نمايد
آن بر طبيعي منابع از حاصل ناگهاني درآمدهاي منفي تاثيرات هلندي بيماري تعريف ، طبق
.دارد قرار بين‌المللي محصولات با رقابت در كه است كشور صنعت از بخش
آن (Groningen) گرونينگن ميدان از گاز صدور از ناشي هنگفت درآمدهاي هلند ، در بار اول
و رقابت برقابليت قابل‌توجه منفي اثرات و دولتي بودجه در شديد افزايش دهه 1960 ، در كشور
.شد باعث را هلند غيرنفتي صادرات زيربخش در اشتغال
زماني يعني ميلادي شانزدهم قرن به و اين از قبل قرن‌ها به حتي هلندي بيماري سابقه
مقادير به جنوبي ، و مركزي آمريكاي در خود وسيع فتوحات اثر بر اسپانيا ، كه برمي‌گردد
متعدد جنگ‌هاي و تجملات صرف را آن اعظم بخش اما يافت ، دست طبيعي منابع و طلا از عظيمي
.نمود
بيماري با مقابله هدف با جملگي اما متفاوت عناوين با تدريج ، به ارزي ذخيره صندوق‌هاي
:شدند تاسيس مختلف كشورهاي در هلندي
آلاسكا نفت دائمي صندوق عنوان تحت (1976) متحده ايالات -آلاسكا ايالت -
x ذخيره‌عمومي صندوق عنوان تحت (1976) كويت-
مس تثبيت صندوق عنوان تحت (1985) شيلي -
آلبرتا ميراث ذخيره بيمه عنوان تحت (1990) كانادا -
دولتي نفت صندوق عنوان تحت (1990) نروژ -
عمومي درآمد ذخيره عنوان تحت (1993) عمان -
كلان اقتصاد تثبيت صندوق عنوان تحت (1999)ونزوئلا -
ارزي ذخيره حساب عنوان تحت (1999) ايران -
درآمد مديريت طرح عنوان تحت (1999) چاد -
دولتي نفت صندوق عنوان تحت (1999) آذربايجان -
ملي صندوق عنوان تحت (2000) قزاقستان -
نروژ درميگردد صرف مختلف روش‌هاي به صندوق ذخاير كشور ، هر اقتصادي سياست‌هاي برحسب
ايران در اما مي‌شود ، سرمايه‌گذاري سهام بين‌المللي بازار در عمدتا صندوق ذخاير كويت و
شده اتخاذ غيرنفتي صادرات توسعه و بخش‌خصوصي از حمايت جهت در صندوق مبالغ صرف به تصميم
.است
بين‌المللي سطح در ارزي ذخيره صندوق‌هاي عملكرد در تجربه‌ها موفق‌ترين از يكي نروژ
در دلار ميليارد از 7 سال از 6 كمتر ظرف نروژ نفت دولتي صندوق ذخايرميآيد شمار به
اين عمده بخش كشور و است يافته افزايش سال 2001 در دلار ميليارد از 80 بيش به سال 1996
سهام بازار صندوق‌در دست‌اندركاران توسط ماهرانه ريسك مديريت يك اعمال مديون را افزايش
و كويت به عراق حمله متعاقب كويت ، در مثال به‌عنوان مقابل ، در.است بوده بين‌المللي
از گزارش‌هايي ميلادي ، سال 1991 در اخير كشور حكومتي نظام در آشفتگي بروز و اشتغال
كويتي مقامات برخي توسط صندوق ذخاير از قابل‌توجه اختلاس‌هاي و غيرقانوني برداشت‌هايي
.آمد دست به
موثري نحو به مي‌تواند ارزي ذخيره صندوق‌هاي ترتيبات نظري ، جنبه از كلي طور به اما
.نمايد بيمه محصول آن بين‌المللي بازار نوسانات مقابل در را تك‌محصولي كشور درآمدهاي
ذخيره صندوق‌هاي وجود بر زير راهبردي و مثبت تاثيرات اقتصادي ، كارشناسان اعتقاد به
(6).است مترتب ارزي
روش اين كه مي‌دهد نشان تاريخي تجربه:مالي سرمايه به (زيرزميني ثروت) نفت تبديل -1
.مي‌دهد افزايش را سرمايه بازگشت و داده كاهش را (ريسك) خطرپذيري
دولتي دوم بودجه به نفتي درآمد مازاد تبديل از جلوگيري -2
كشور ارزي ذخاير افزايش اثر در ملي پول تقويت -3
غيرنفتي صادرات زيربخش به‌خصوص و ملي اقتصاد مولد بخش تقويت -4
مشروط ملي ، منافع جهت در آن از واقعي بهره‌گيري و صندوق موزون عملكرد تضمين اما
:است صندوق عملكرد در مهم ويژگي سه به‌وجود
داشته قرار عموم دسترس در بايد صندوق به مربوط اطلاعات Transparency):) شفافيت -1
.باشد
جامعه به خود عملكرد خصوص در صندوق عملياتي مديريت Accountability):) پاسخگويي -2
.نمايد ارائه ادواري گزارش‌هاي
-سياسي نهادهاي ساير و مركزي بانك با ارتباط در صندوق Independence):) استقلال -3
.باشد برخوردار كافي عمل استقلال از كشور اقتصادي
موخره
ما كشور.دارد ادامه كماكان كشور ملي امنيت و ايران نفتي ثروت ميان ساله پنجاه چالش
نوسان هرگونه و كرده حفظ را نفتي درآمدهاي به خود مساله‌ساز و راهبردي وابستگي‌هاي هنوز
.دهد سوق بحران يا رونق سمت به را كشور اقتصاد مي‌تواند كالا اين جهاني بازار وضعيت در
مقابله براي موثر مفري ارزي ذخيره حسابهاي يا صندوق‌ها عنوان تحت ابداعي ترتيبات
همانند كه آن به مشروط مي‌شود ، محسوب ما كشور رانتير اقتصاد بحران‌هاي و نوسانات با
و باشند داشته نظارت آن عملكرد نحوه بر قوي مدني نهادهاي دموكراتيك ، بستر يك در نروژ ،
مقامات تيول به صندوق افتاد ، اتفاق عراق توسط كشور آن اشغال از پس كويت در آنچه نظير
شفافيت ، شد ، گفته كه طور همان.نشود مبدل خاص اقتصادي -سياسي گروه‌بندي‌هاي يا حكومتي
به صندوق‌هايي چنين موثر و موزون عملكرد در اساسي و مهم ركن سه استقلال ، و پاسخگويي
.مي‌آيند شمار
مي‌تواندتضمين مردمي نظارت و دموكراسي ما ، كشور در ملي امنيت و نفت ميان رابطه در
.خارجي‌آن بعد كننده تضمين خارج جهان با همگرايي و باشد ملي امنيت داخلي بعد كننده
:پي‌نوشت‌ها
.تير 1381 گزارش ، ماهنامه ملي امنيت براي مدل‌يابي بصيري ، قانع محسن -1
.راهبردي ، 1380 مطالعات پژوهشكده انتشارات ايران ، ملي امنيت و نفت نصري ، قدير -2
3-Charles Isawi,The Economic History of Iran,1800-1914
" Chicago University Press,1971
دموكراسي ، به گرايش و دولت مالي بحران ;نفتي ثابت درآمد لوسياني ، جياكومو -4
.تابستان 1374 خاورميانه ، فصلنامه
5-Anthony Gordesman.Stability and Instability in
the Midde- Eest and the Golf, CSIS, April2001
6-Knut N.Kjaer,Rationale for
the Strategic Asset Allocation in the Norwegian Gov
Petroleum Found,
Norges Bank, June2000
.گرديد سازمان تجديد <آتي نسل‌هاي براي دولتي ذخاير صندوق> عنوان تحت در 1982 x
Rentier State * *
مي‌گذرد گازنفتو لوله‌هاي داخل از
ايران شدن جهاني
شعاعي‌فر سيما -يونس‌آرا عبدالله
گريزناپذير صورت به خارج جهان با ايران تعامل كانال‌هاي از بسياري
مواجهه محور مي‌رسد نظر به كه است واقعيتي اين و مي‌كند كشورعبور گاز و نفت مخازن از
مي‌دهد تشكيل را شدن جهاني پديده با كشور
جهاني عنوان با كنفرانسي برگزاري شاهد گذشته هفته سه‌شنبه و دوشنبه روزهاي در تهران
مطالعات موسسه سوي از كه همايش اين در.بود خاورميانه گاز و نفت بر آن اثرات و شدن
نفت ملي شركت نظير داخلي گاز و نفت شركت‌هاي عمده‌ترين حمايت با و انرژي بين‌المللي
برگزار آجيپ و فيناالف توتال شل ، بي‌پي ، نظير نفتي غول‌هاي برخي و گاز ملي شركت ايران ،
خود ديدگاه‌هاي تشريح به جهان گاز و نفت صنايع از بسياري مديران و كارشناسان بود ، شده
نظير مقولاتي شركت‌كنندگان ، سوي از شده ارائه مقالات در.پرداختند خصوص اين در
بين‌المللي و منطقه‌اي سطوح در گاز و نفت مصرف و توليد آتي وضعيت مورد در پيش‌بيني‌هايي
در ايران خصوص به خاورميانه منطقه كشورهاي براي قابل‌تصور آتي نقش‌هاي پيش‌بيني و
.گرفت قرار بررسي و بحث مورد گاز و نفت جهاني بازارهاي
سوي از (Globalization) شدن جهاني عبارت براي شده ارائه مختلف تعاريف به نگاهي
تشكيل را آن كاربران عمده‌ترين كه فرهنگ و سياست اقتصاد ، عرصه‌هاي اساتيد و كارشناسان
برداشت‌ها اختلاف مبناي بر عمدتا كه تعاريف بين در موجود تفاوت‌هاي از صرف‌نظر مي‌دهند
تعاريف اين مجموع مشترك جوهر كه است واقعيت اين بيانگر است گرفته شكل عبارت اين از
پديده توسعه و ايجاد در مبادلات و ارتباطات نقش بر تاكيد به آنها التزام از است عبارت
نمود از شدن ، جهاني مقوله از برگرفته اقتصادي تعابير در به‌خصوص امر اين.شدن جهاني
از يكي به‌عنوان تجاري ارتباطات توسعه به ديدگاه اين در.است برخوردار روشني بسيار
اين دادن قرار محور با بعضا و مي‌شود نگريسته شدن جهاني پديده تسري بدوي ملزومات
پرداخته شدن جهاني پديده ريشه‌يابي به اخير دهه‌هاي طي آن روزافزون رشد و ارتباطات
.مي‌شود
جايگاهي از برخورداري كه است اين است ضروري آن به توجه خصوص اين در كه نكته‌اي
عرصه بين‌الملل سطح در جهاني‌سازي الزامات و شاخص‌ها كه شرايطي در قابل‌اتكا و باثبات
فهرست به ترتيب به را پايتخت‌ها و درنورديده ديگري از پس يكي را كشورها ملي مرزهاي
انكار غيرقابل واقعيتي نيز ما كشور براي آن با مواجهه صدالبته و مي‌افزايد خود فتوحات
با اتكا قابل سياسي و اقتصادي روابط از توجهي قابل سطح از برخورداري مستلزم بود خواهد
جهاني اقتصاد مقطعي معضلات تسري از حاكي تجارب برخي هرچند ميان اين دراست خارج دنياي
به اما هستند خارج جهان با گسترده‌تري ارتباطات داراي كه است كشورهايي ملي اقتصاد به
كارشناسان ، اعتقاد
منافعي داراي مجموع در آن چرخه در فعال نقش ايفاي و جهاني اقتصاد زنجيره در داشتن قرار
اجرايي سياست‌هاي رسمي اعلام از غير طرفي از حتي و انزوا كردن پيشه و درها بستن از بيش
.است زمينه اين در
و بالقوه شركاي با را ايران اقتصادي تعاملات عمده‌ترين اصلي وجه كه آنچه ديگر سوي از
در ايران.است گاز و نفت بخش در كشور طبيعي ذخاير مي‌دهد تشكيل آن تجاري بالفعل
شمال در دنيا گاز از درصد حدود 57 و نفت درصد از 61 بيش كه است شده واقع منطقه‌اي
حدود نيز خود و گرفته قرار (فارس خليج حاشيه كشورهاي) جنوب و (سابق شوروي عضو كشورهاي)
اختيار در را دنيا گاز شده اثبات ذخاير از درصد و 15 نفت شده اثبات ذخاير از درصد 5/8
مخازن از گريزناپذير صورت به خارج جهان با ايران تعامل كانال‌هاي از بسياري لذا دارد ،
كه است واقعيتي اين و مي‌كند عبور هيدروكربن‌ها اين انتقال لوله خطوط و كشور گاز و نفت
پديده با كشور مواجهه محور مي‌رسد نظر به
نظريه اين تاييد در نيز ديگري بسيار نشانه‌هاي به‌علاوه.مي‌دهد تشكيل را شدن جهاني
و نفت بخش توسط كشور در خارجي سرمايه‌گذاري ارقام عمده‌ترين جذب.يافت مي‌توان
نفت فروش از حاصل درآمدهاي تاثيرگذاري پتروشيمي ، و گاز نظير آن به وابسته زيربخش‌هاي
در درآمدها اين نقش آن ، اجراي و ملي اقتصاد كلان سياستگذاري روندهاي بر گاز و خام
صادرات متغير بين شده اثبات ارتباطات وجود حتي و آن سرعت تعيين و توسعه مسير به جهت‌دهي
در نفت بخش اهميت بيانگر همگي شده ، انجام مطالعات براساس نفتي درآمدهاي با كشور غيرنفتي
.است خارج جهان با ما ملي اقتصاد ارتباطي سازوكارهاي تعيين
پديده با مواجهه بپذيريم چنانچه كه است اين برمي‌آيد فوق ملاحظات مجموع از آنچه
عرصه در پرمعامله كالاي اولين عرضه‌كننده كه ايران اقتصاد براي آن تبعات و جهاني‌شدن
بر حاكم انگاره‌هاي در بازنگري بود خواهد گريزناپذير است نفت يعني بين‌المللي تجارت
يا خوب.شد خواهد تبديل اجتناب غيرقابل ضرورتي به نيز كشور بين‌المللي مناسبات تعيين
نفت بوي از متاثر نوعي به كشورمان با مراوده ايران ، اقتصادي طرف‌هاي از بسياري براي بد
مناسبات عرصه در سازوكارها از مجموعه‌اي دقيق اجراي و طراحي شرايطي ، چنين در و است
ظرفيت‌هاي به توجه با بتواند كه (خارجي و داخلي ابعاد در) كشور اقتصادي و سياسي
فرآورده‌هاي و هيدروكربن منابع صادرات و توليد ذخاير ، بخش در چه موجود قابل‌ملاحظه
حداكثر را ملي منافع كشورمان طريق از كشورها ساير منابع انتقال بخش در چه و آن مختلف
شود منجر كشور توسعه فرآيند در تسريع جهت نياز مورد سالم ساختارهاي پي‌ريزي به و ساخته
شدن جهاني پديده رشد كه اين به توجه باميشود تبديل ملي اولويت‌هاي مهمترين از يكي به
بهره‌گيري ساخت خواهد مواجه آن از ناشي تهديدات و فرصت‌ها وجه دو با را ايران نهايتا
از بي‌واسطه تابعي پديده ، اين از ناشي تهديدات معرض در گرفتن قرار يا و فرصت‌ها از
.بود خواهد ملي عرصه در متنوع سياست‌هاي
ويندسور انرژي گروه از انرژي بين‌المللي امور كارشناس و اجرايي مدير تمپست پل
بود معتقد خاورميانه گاز و نفت بر شدن جهاني اثرات همايش سخنرانان جمله از و انگلستان
روابط داشت خواهد رو پيش در شدن جهاني پديده با مواجهه در ايران كه چالشي عمده‌ترين
بهره‌مندي و مي‌داند گاز دوران را آينده سال‌هاي تمپست.است خارج جهان با مستحكم سياسي
حامل‌هاي خريداران با قوي سياسي ارتباطات از برخورداري به منوط را عرصه اين در ايران
كشور گاز و نفت صنعت فراروي چالش عمده‌ترين به‌عنوان وي سوي از آنچهميداند خود انرژي
طي كه اين كما.است موجود واقعيت از مهمي بخش مي‌شود ذكر شدن جهاني با مواجهه در
عدم دليل به بخش اين در قابل‌ملاحظه هزينه‌هاي پرداخت شاهد همواره اخير سال‌هاي
خريداران و مصرف‌كنندگان اصلي طيف با به‌ويژه اتكا قابل سياسي ارتباطات از برخورداري
توسعه براي موردنياز مالي منابع و فناوري از برخوردار شركت‌هاي كشور ، صادراتي انرژي‌هاي
.بوده‌ايم آنها متبوع كشورهاي و گاز و نفت مخازن
شود بازار ثبات
موجب نفت توليد كاهش با دارد سعي اوپك
واشنگتن سوي از دلاري ميليون برنامه 29 اجراي و عراق عليه جنگ تهديد گرفتن بالا با
گرفتند تصميم جهان نفت توليدكننده بزرگ كشورهاي خاورميانه ، در مردم‌سالاري ترويج براي
ثبات بازار در و ببرند بين از را واقعي صادرات و توليد رسمي سهميه ميان موجود تفاوت كه
.كنند ايجاد
نفت توليدكننده كشورهاي كه اوپك نفتي كارتل نيكوزيا ، از فرانسه خبرگزاري گزارش به
بروز از قبل را انرژي بازار كه كردند سعي دارند ، تسلط آن بر ايران و فارس خليج حاشيه
.كنند تثبيت مي‌شود ، سبب را نفت بهاي در دگرگوني كه عراق عليه جنگ احتمالي حمله
كه كردند توافق دارند ، شهرت خود توليد رسمي سهميه‌هاي نقض به كه اوپك عضو كشور يازده
روزانه 23 به آن رساندن و نفت توليد كاهش به اقدام قيمت ، بيشتر كاهش از جلوگيري براي
.كنند بشكه ميليون
ميليون تا 7/1 روزانه 5/1 كه شد خواهد موجب است ، سعودي عربستان آن مشوق كه اقدام اين
اجرا به ژانويه 2003 اول از اقدام اين كه است قرار و شود جاري بازار به كمتر نفت بشكه
.درآيد
نشدن رعايت با ولي بود ، بشكه ميليون روزانه 7/21 قبلا اوپك نفت توليد رسمي سقف
در بشكه ميليون تا 3 اكنون 5/2 سازمان اين كنوني توليد اعضا ، سوي از توليد سهميه‌هاي
.است شده ياد رقم از بيش روز ،
درنظر اوپك و پادشاهي اين كه گفت پنج‌شنبه سعودي عربستان نفت وزير <علي‌النعيمي>
.كنند جبران را عراق در جنگ زمان در نفت كمبود هرگونه دارند ،
را كشور اين دليل همين به و جمعي كشتار سلاح‌هاي داشتن به متهم آمريكا سوي از عراق
.است كرده جنگ به تهديد
با عراق مورد در محتاطانه رسيده گزارش‌هاي به بنا كه ايران:افزود فرانسه خبرگزاري
به مبادرت بغداد عليه نظامي حمله صورت در مي‌تواند كه است گفته كرده ، مذاكره واشنگتن
را مورد اين در نهايي تصميم هيچ ولي.كند روز در بشكه هزار تا 500 خود نفت توليد افزايش
.است نكرده اعلام
تقويت براي عملي ابتكار به دست پنج‌شنبه روز حال عين در آمريكا متحده ايالات
.است زده خاورميانه در مردم‌سالاري
اجراي‌برنامه29ميليون با آمريكا:داشت آمريكااظهار خارجه وزير پاول كالين
.دهد انجام خاورميانه در تغييراتي و اصلاحات مي‌خواهد دلاري‌خود
.است افتاده تاخير به چندين‌بار عراق مورد در تنش افزايش با طرح اجراي‌اين
همكاري انجام در آمريكا براي را چارچوبي مي‌تواند طرح اين خارجهامريكا وزارت گفته به
فراهم سياسي و تربيتي و تعليم اقتصادي ، فرصت‌هاي توسعه و عرب جهان مردم و دولت‌ها با
.آورد
.هستند دولتي بخش در اصلاحات و سنگين بدهي‌هاي درگير خاورميانه سراسر در عرب كشورهاي
.يابد كاهش كنوني رقم سوم يك به سال 2003 در لبنان بدهي فرع و اصل بازپرداخت شد ، قرار
اوراق دلار ميليارد چهار خريد بر مبني بانكداري بخش سوي از متخذه تصميم پي در كاهش اين
اين مركزي بانك توسط شده پذيرفته برنامه‌هاي و سهل شرايط با وام‌هاي اخذ بي‌بهره ، قرضه
.گرفت صورت كشور
لبنان دولت با مشاركت منظور به سه‌شنبه روز خارجي بانك‌هاي و لبنان محلي بانك‌هاي
پوند به) را خود سپرده‌هاي درصد از 10 بيش ژانويه 2003 ، از سال دو مدت به كردند ، توافق
.كنند نگهداري دولتي بهادار اوراق صورت به (دلار و لبنان
ميزان:گفت فرانسه خبرگزاري به نشود ، فاش نامش خواست كه اقتصادي كارشناس يك
از بيش به سال 2003 ، در بدهي فرع و اصل بازپرداخت براي اقدام اين از ناشي صرفه‌جويي
سال 2002 ، در بدهي فرع و اصل بابت لبنان دولت تعهدات.رسيد خواهد دلار ميليارد حدود 1/1
ميليارد به 7/2 سال 2003 بودجه در مي‌شود پيش‌بيني كه است دلار ميليارد بر 3/3 بالغ
.يابد كاهش دلار
با نخست 2002 ماه ده در كشور اين تجاري تراز كسري كه كرد اعلام اردن آمار اداره
كاهش درصد تا 15 تجاري ، شركاي فهرست صدر در عراق گرفتن قرار و واردات و صادرات افزايش
.داشت
مي‌شود آينده‌تمام سال تا 25 نروژ نفت
جديد ذخاير يافتن براي سرمايه‌گذاري عدم صورت در نروژ در موجود منابع از نفت توليد
.رسيد خواهد پايان به آينده سال طي 25
در كه نوشت نفت استخراج كارشناسان از نقل به اسلو چاپ <نايرنگزليو داگنز> روزنامه
به توليد و استخراج به‌جاي كشور اين نفتي ، جديد منابع يافتن براي برنامه‌ريزي عدم صورت
.شد خواهد تبديل گاز و نفت منابع مصرف‌كننده
.مي‌كند توليد نفت روز در بشكه ميليون سه اكنون هم نروژ
سال هفت طي كشور اين نفت توليد كنوني ، وضع ادامه صورت در كارشناسان پيش‌بيني براساس
.يافت خواهد كاهش روز در بشكه ميليون يك به نيز آينده سال و 10 نصف به آينده
جهت در مناسب سرمايه‌گذاري و صحيح برنامه‌ريزي يك با نفتي ، كارشناسان اعتقاد به
.كرد تضمين آينده سال تا 50 را نروژ نفت توليد مي‌توان جديد ، منابع شناسايي
|
