شنبه ۶ ارديبهشت ۱۳۸۲- سا ل يازدهم - شماره ۳۰۳۳ - April . 26, 2003
آموزشي
Front Page

پرورش ادراك اجتماعي در كودكان
011560.jpg
امروزه، خانواده به تنهايي قادر نيست تربيت يك شهروند مطلوب را عهده دار شود و مدرسه نيز بايد به كمك برنامه هاي درسي مناسب، كودكان را در اين زمينه ياري دهد
مهارت تفسير محركات اجتماعي و ربط دادن تغييرات با شرايط اجتماعي را ادراك اجتماعي مي گويند. با توجه به خصلت اجتماعي بودن انسان، ادراك اجتماعي از مهارتهايي است كه هر كودك بايد كسب كند و پژوهشگران در خصوص رشد و توسعه اين مهارت در كودكان، بايد اقدامات جدي انجام دهند، اما در مقايسه با پژوهش هاي انجام گرفته در زمينه ادراك پديده هاي فيزيكي (ادراك بينايي، شنوايي)، متأسفانه قلمرو ادراك اجتماعي تا حدودي كم تحقيق و نامكشوف مانده است.
آن عده از كودكان كه در تعبير دقيق يك موقعيت اجتماعي، اشكالاتي نشان مي دهند، نتيجتاً  در ارائه رفتار مناسب با شرايط واقع شده دچار زحمت هستند، لذا رفتار ناقص اجتماعي از خود بروز مي دهند. به طور مثال:  «م» پسر ۹ ساله اي است كه داراي ناتواني در ادراك اجتماعي است. بهره هوشي وي در آزمون  هوش استنفورد - بنيه ۱۲۷ شده است. اين نمره او را در زمره كودكان باهوش قرار مي دهد. عملكرد اين كودك، در قسمت هايي كه نياز به پاسخ هاي كلامي و استفاده از زبان دارد، بسيار رضايت بخش است ولي بر عكس، در آزمون ترسيم آدمك «گوديناف- هاريس»، نمره او در رديف ششم از طبقه بندي سن خود قرار گرفته است. با اين وضعيت وي در بسياري از موضوعات درسي، موفق است، ليكن مشكلات فراواني در حيطه ادراك اجتماعي دارد.
مدرسه، پيوسته اطلاع داده است كه رفتار او هم عجيب و هم مختل كننده است. وي به هنگام ارتكاب اشتباه ديگران، خنده و شعف غيرعادي از خود بروز مي دهد و به اعمال خلاف خودناآگاه است. اگر چه مي خواهد مورد پذيرش ساير كودكان باشد، اما روش دوست يابي را نمي داند. رفتارش حالت ستيزه جويانه دارد و مورد پذيرش ديگر همكلاسي هاي خود قرار نمي گيرد.
اين قبيل كودكان امكان دارد در هوش كلامي توانايي هاي متوسط و يا بالايي از خود نشان دهند؛ ليكن؛ در ارضاي نيازهاي اجتماعي لازم در زندگي روزمره خود، با اشكال مواجه هستند و به دليل واماندگي در درك موقعيت هاي اجتماعي در سنين نوجواني و جواني از طرف همسالان خود با القابي چون «بيغ» ، «پرت»، «خنگ»، «غيرعادي» و ... خوانده مي شوند.
برخي از صاحبنظران نظير جانسون و ميكلياست، معتقدند كودكي كه از داوري صحيح درباره محيط اجتماعي خود ناتوان است و يا قادر به فعاليت هاي اجتماعي متناسب با سن زماني و ميزان هوش خود نيست، از نظر رشد اجتماعي داراي عقب افتادگي است.
نمونه ديگر «الف» پسر سيزده ساله اي است كه از هوش متوسط به بالايي برخوردار است، ولي از شركت در اردوي تابستاني دانش آموزان مدرسه محروم شده است. دليل محروميت وي، اين بود كه در پاسخ به سؤال پرسش نامه «چرا مي خواهد در اردو شركت كند؟» نوشته بود «چون تابستان بايد در روستا به خانواده  خود كمك كنم، تنها راه نجات از مشقت هاي اين كار پرزحمت، شركت در اردو است.»
برادر كوچك او ۹ ساله و داراي ادراك اجتماعي بالايي است. وي دليل خود را براي شركت در اردو، چنين ذكر كرده است: «من به اين دليل مي خواهم در اردو شركت كنم كه نشاط و سلامتي در آن است و همزيستي و تعاون را در انسان پرورش مي دهد.»
نقص مهارت هاي اجتماعي عملاً به صورت بي تفاوتي نسبت به ديگران و ادراك ناقص از موقعيت هاي اجتماعي جلوه گر مي شود و تقريباً  در تمامي قلمرو زندگي انسان تأثير مي گذارد. اين كودكان در كل به صورت زير توصيف شده اند:
*در ارتباط با اعمال مستقلي كه همسالان وي مي توانند انجام دهند، ناتواني نشان مي دهند.
* در داوري نسبت به اعمال، احوال و نگرش اطرافيان ناتوانند.
*نسبت به مسائل عمومي و شرايط اجتماعي، بي تفاوت و غيرحساسند.
* همواره كردار و گفتار نامربوط دارند.
* عواطف و احساسات در آنان، بسيار سطحي و ناپايدار است.
اين كودكان، غالباً در شمار كودكان داراي ناتواني يادگيري به حساب نمي آيند، زيرا كه نقيصه موجود، در كاربرد زبان شفاهي و يا در امر خواندن و نوشتن و حساب كردن آنان اختلالي ايجاد نمي كند. در حال حاضر براي تشخيص و شناسايي اين كودكان، روش هاي عيني تري طراحي شده است كه از بين آنها مي توان «كاربرد مقياس نضج اجتماعي»  و «آزمون آدمك گوديناف- هاريس» را نام برد.
آموزش ادراك اجتماعي و يادگيري مهارت هاي اجتماعي، اگر چه به طور مستقيم و اختصاصي در برنامه هاي درسي نيامده، اما يكي از حوزه هاي پر اهميت يادگيري است. هر چند كه اين مهم را برخي از دروس از جمله تعليمات اجتماعي به عهده دارد، اما دروس تاريخ، مدني و جغرافيا كه به روش سنتي هم تدريس مي شوند، فاقد كفايت لازم در تحقق اين امر هستند.
كودك طبيعي، بسياري از مهارت هاي اجتماعي را مي تواند از روي مشاهده، در زندگي روزمره بياموزد، اما كودكي كه اختلال در ادراك اجتماعي دارد، نيازمند تلاش هاي برنامه اي و آموزش خاص است.
روش هاي پرورش مهارت هاي اجتماعي توسط محققان گوناگون تعليم و تربيت براي كودكان كودكستاني و دبستاني و دبيرستاني و همچنين دانشجويان و بزرگسالان برنامه ريزي و پيشنهاد شده است.
مربيان و معلمان بايد روش هاي آموزش مهارت هاي اجتماعي را كه يكي از ابعاد جديد آموزش و پرورش محسوب مي شود، به تجربه هاي آموزشي خود بيفزايند تا كودكان را در اين جهان كه همه روزه با پيچيدگي فزاينده اي روبه رو است، به عنوان فردي جامعه پسند و سازشي و در نهايت يك شهروند خوب آماده سازند.
با آموزش مهارت هاي لازم به كودكان، مي توان رفتار آنها را دگرگون و به رفتارهاي قابل قبول تري مبدل ساخت. مهارت هاي اجتماعي را نه مي توان فقط با طرح قبلي و به شكل منظم تدريس كرد، بلكه مي توان با بهره جويي از «لحظه آموختن» به اقتضاي موقعيت به كودك ياد داد.
مواردي كه در رشد مهارت هاي اجتماعي كودكان بايد مورد توجه قرار گيرد، عبارتند از:
الف- آگاهي از نقش اندام ها و ادراك خويشتن،
ب- درك احساسات ديگران،
ج- درك موقعيت هاي مختلف اجتماعي،
د- رسيدن به بلوغ اجتماعي.
راهبردهاي آموزشي در ارتباط با هر يك از موارد چهارگانه ياد شده به شرح زير پيشنهاد مي شود:
الف: آگاهي از نقش اندام ها و ادراك خويشتن  (تمرينات تن آگاهي)
هدف از اين تمرينات، كمك به كودك در توسعه فهم دقيق نقش اندام ها و محل آنها در بدن است.
از كودك بخواهيد روي زمين دراز بكشد و در همان حال با دست اعضاي بدن خود را نشان دهد.
* قسمت هاي مختلف بدن يك عروسك و يا اعضاي بدن كودك ديگري را نام ببرد و نشان دهد.
* عروسكي را كه داراي اندام متحركي است، انتخاب كنيد، به عروسك وضعيت و حالت هاي بدني مختلف بدهيد و از كودك هم بخواهيد كه او همين حالت ها را از خود نشان دهد.
* معمايي را با تصوير يك آدمك ترتيب دهيد كه اجزاي بدن آن جابه جا شده باشد و از كودك بخواهيد هر قسمت را در جاي خودش بگذارد.
* از كودك بخواهيد نقش هايي از بدن انسان را كه ناقص و نيمه تمام است، كامل كند.
*از كودك بخواهيد مجموعه عكس هايي را كه مربوط به خودش يا ديگري است، از اولين عكس (نوزادي) تا آخرين عكس به ترتيب كنار هم قرار دهد.
ب: درك احساسات ديگران
كودكي كه نقص رشد اجتماعي دارد و در درك زبان غيركلامي (زبان اشاره) و فهم بيان چهره و حركات دست و سر و همچنين فهم علائم صوتي (لحن و آهنگ صدا) با اشكال مواجه مي شود. راهبردهاي آموزشي مناسب در اين بخش به شرح زير پيشنهاد مي شود:
*درباره معني تعدادي از حركات دست، صورت و اندامها براي كودك صحبت كنيد. مثل تكان دادن دست به عنوان «خداحافظي»، حركت انگشتان به طرف بالا و يا پايين و يا بالا انداختن ابرو به علامت «نه» و بالا انداختن شانه به علامت «بي تفاوتي» و حركت هاي مختلف دست مثل «دور زدن، برو، بيا» زدن انگشت بر روي ميز يا كوبيدن پا بر روي زمين و حركاتي از اين قبيل...
* صورتك هايي از انسان را نقاشي كنيد كه حالت هايي از خشم، خوشحالي، غم و درد و غيره در آنها مشهود باشد. در ارتباط با آنها با كودكان صحبت كنيد و از آنها بخواهيد صورتكي با يكي از آن حالت ها نقاشي كنند و در مورد آن داستان بسازند.
* از يك الگوي بزرگسال بخواهيد هيجان هاي مختلف را با چهره  نشان دهد و كودكان هم همان حالت هيجاني را با چهره  خود تقليد كنند و در مورد آن صحبت كنند.
*از كودكان بخواهيد چهره كسي كه پولش را گم كرده و يا جايزه گرفته است، نقاشي كند.
* نوار ضبط صوتي را پخش كنيد و از كودك بخواهيد از لحن و آهنگ گوينده، مقاصد او را بيان كند؛ مانند، خوشحالي، خشم، مهرباني، ترس و غيره.
- از كودكان بخواهيد واژگاني از احساسات مختلف تهيه كنند و با هر تصوير يا چهره هاي مختلف كه معلم نشان مي دهد، واژه مناسب با لحن و آهنگ خاص آن چهره را بيان كنند.
ج: درك موقعيت هاي اجتماعي
براي كودكاني كه در درك موقعيت هاي اجتماعي دچار واماندگي هستند و بدون آموزش مستقيم قادر به واكنشهاي مناسب و مطلوب در مقابل موقعيت هاي اجتماعي نيستند، راهبردهاي آموزشي پيشنهادي به شرح زير است:
*با تهيه و تنظيم تعدادي تصوير، مي توان داستاني در ارتباط با موقعيت هاي اجتماعي را مجسم كرد؛ سپس، تصاوير را مخلوط كرده و از كودك خواست مجدداً آن تصاوير را مرتب كرده و داستان مربوط به آن را توضيح دهد.
*بازي هايي در خصوص مفاهيم مكان و جهت يابي از طريق نقشه خواني و دنبال كردن يك رد يا يك خط و تخمين مسافت طراحي كنيد و با كودك انجام دهيد.
*با طلق هاي شفاف و دستگاه اورهد مي توانيد موقعيت اجتماعي را پديد آوريد و از كودك بخواهيد درباره آن صحبت كند؛ سپس، با قرار دادن هر طلق، موقعيت موجود را پيچيده تر كنيد و مفهوم ديگري به آن اضافه نماييد و از كودك بخواهيد درباره موقعيت پيش آمده، توضيح داده و راه حل ارائه دهد.
*نمايشنامه هايي را طراحي كنيد تا كودك در آن به ايفاي نقش بپردازد.
* داستاني را به طور نيمه تمام براي كودكان تعريف كنيد و از كودك بخواهيد آن را به پايان برساند.
* فيلمي را به نمايش بگذاريد؛ سپس، در مورد رفتار و اعمال شخصيت هاي فيلم با كودك به بحث بپردازيد.
*داستان يا فيلمي از موقعيت هايي مثل كودكي كه مرتب صحبت بزرگترها را قطع مي كند يا وقتي كه مادر از كودكي تعريف مي كند و آن كودك از خود شكلك در مي آورد يا كودكي كه مرتب به فكر آزار ديگران است، فراهم آوريد؛ سپس، از كودك بخواهيد درباره رفتار آن كودكان داوري كند.
* كودك را در تمرين موقعيت هاي اجتماعي واقعي و غيرواقعي ياري كنيد. در اين بخش مي توان از قصه و بازي به عنوان دو عامل عمده در آموزش مهارت هاي اجتماعي به كودكان بهره گرفت.
د: بلوغ اجتماعي
بلوغ اجتماعي شامل مقوله هاي زير است:
خود ياري، تحرك و جابه جايي، ارتباط، خودرهنموني، اشتغال، جامعه پذيري. بر همين اساس، كودك ۶ ساله بايد بتواند به تنهايي به مدرسه برود. كودك ۱۰ ساله بايد بتواند در محله زندگي خود به هر جايي برود. كودك ۱۲ ساله بايد بتواند برخي كالاهاي مورد نياز را خريداري كند. نوجوان پانزده ساله بايد بتواند در شهر محل سكونت خود به هر جايي برود و يا يك كار فوق العاده را به تنهايي انجام دهد. جوان ۱۸ ساله بايد بتواند از شهر خود به جاي ديگر سفر كند. راهبردهاي آموزشي پيشنهادي در اين ارتباط به شرح زير است:
* يك بازي ترتيب داده و داوري آن را به دانش آموز واگذار كنيد.
*نتيجه يك بازي را با ديگر دانش آموزان به بحث بگذاريد.
* نقشه يا راهنمايي طراحي كنيد و از دانش آموز بخواهيد از طريق نقشه خواني يا راهنما، محل مورد نظر را پيدا كند.
*برنامه هاي عملي براي خريد ترتيب دهيد.
* از دانش آموز بخواهيد براي ترتيب دادن يك مهماني، يك روز تعطيل، يك مسافرت، انجام يك نوع بازي و يا يك ديدار دوستانه برنامه ريزي كند و به طور غيرمستقيم كمك كنيد تا برنامه با موفقيت به پايان برسد.
*احساس موفقيت در به انجام رساندن كارها مي تواند فرد را در نيل به استقلال و بلوغ اجتماعي ياري دهد.
و خلاصه كلام اين كه امروز خانواده به تنهايي قادر نيست براي تربيت يك شهروند مطلوب، دانش ها و مهارت هاي لازم را به فرزندان خود بياموزد و مدرسه هم بايد به كمك برنامه درسي مطالعات اجتماعي كودكان را در خودشناسي، درك گذشته و حال، آگاهي از ارزشهاي جامعه و مسائل اجتماعي، اقتصادي و سياسي هدايت  كند و فرآيند اجتماعي شدن آنان را تسهيل نمايد.
اختر بيات
منابع
۱. جي، كارتلج، جي. اف. ميلبرن. آموزش مهارت هاي اجتماعي به كودكان، ترجمه محمد حسين نظري نژاد، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوي، چاپ سوم ۱۳۷۵.
۲. فريار، اكبر و فريدون رخشان، ناتواني هاي يادگيري، ترجمه و تأليف، تهران، چاپ نوبهار، ۱۳۶۳.
۳. مقصودي، مجتبي و معصومه عظيمي، خلاصه مقالات مجله Education Leadership شماره ۵۹، نوامبر ۲۰۰۱، سند موجود در مركز منابع دفتر برنامه ريزي و تأليف كتابهاي درسي.
۴. خلاصه نتايج بررسي كتابهاي درسي از منظر تربيت اجتماعي، سند موجود در مركز منابع / دفتر برنامه ريزي و تأليف كتابهاي درسي.
۵. راهنماي برنامه درسي مطالعات اجتماعي، توليد شده در دفتر برنامه ريزي و تأليف كتابهاي درسي.

|   اجتماعي    |    اقتصادي    |    آموزشي    |    انديشه    |    خارجي    |    سياسي    |
|   شهري    |    علمي فرهنگي    |    محيط زيست    |    ورزش    |    ورزش جهان    |    صفحه آخر    |

|    صفحه اول    |    آرشيو    |    شناسنامه    |    بازگشت    |