پنج شنبه ۲۵ ارديبهشت ۱۳۸۲- سا ل يازدهم - شماره ۳۰۵۰ - May . 15, 2003
در شناخت حوزه آبريز درياچه خزر(بخش پاياني)
تالاب انزلي زيستگاه   رو    به  افول
014280.jpg
اشاره: تالاب انزلي يكي از مهم ترين بخش اكوسيستم خزري و درياي خزر است. اين تالاب در تداوم حيات وحش، تأمين آب شيرين، حفظ تعادل زيستي نقشي حياتي دارد. در بخش پاياني مقاله «در شناخت حوزه آبريز درياچه خزر»، اهميت زيست محيطي و ويژگي هاي تالاب انزلي بررسي شده است.
در گذشته هاي نه چندان دور، اراضي پيرامون تالاب انزلي تحت تأثير آن به صورتهاي مرطوب و اشباع از آب و همچنين بركه هاي متعدد ،پذيراي انواع خاصي از درختان آبدوست نظير بيد و توسكا بوده است. توسكاهاي متعدد در اراضي پيرامون تالاب و نيز بخشهايي از سواحل ديده شده كه به صورت بركه آبهاي ناشي از بارندگي و آبهاي سرگردان سطحي را در خود جمع مي كرد، با نام توسكاي قشلاقي، توسكاستان هاي متعددي را تشكيل مي دادند كه گذشته از چشم انداز بسيار زيبا، به دليل آن كه اين درخت همچون پمپ آب، آبهاي اضافي زميني را در خود كشيده و سپس تبخير مي كرد باعث خشك شدن زمينهاي غرقابي مي گردد. بدين ترتيب محيط هاي پذيرايي حشرات را (بركه ها و آبهاي سرگردان) از بين مي برد. چوب اين درختان نيز در انواع مختلف كاربردهاي فراوان محلي داشته. اما در دوهه اخير تقريباً تمامي توسكاستانهاي طبيعي را از بين برده اند و در نتيجه بركه ها و آب ماند هاي متعددي در اطراف شهرهاي انزلي و غازيان بوجود آمده است كه محيط مناسبي براي پرورش انواع حشرات از جمله پشه و مگس شده است. البته امروزه گياهان به صورت دست كاشت و باغ بيشتر در اطراف تالاب سياه كيشم ديده مي شود. ناگفته نماند كه اخيراً اراضي اين حواشي به عنوان شاليزار و صيفي كاري و باغ هاي صنوبر مورد بهره برداري قرار مي گيرد ولي در گذشته به لحاظ غرقابي بودن حاشيه تالاب و وجود رطوبت كافي پوشيده از انواع گياهان جامعه جنگلي بوده است.
آبزيان تالاب
تالاب انزلي يك مخزن آب لب شور با عمق كم به شمار مي رود. وجود محيط آبي زنده اي مانند تالاب انزلي در كنار درياي خزر و ارتباط وسيع آن با دريا محيط مطلوبي را براي تخم گذاري انواع ماهيان فراهم ساخته است. وجود ۲۰ گونه ماهي در تالاب انزلي تأييد شده است. كه ۱۱ گونه آن بومي، ۸ گونه مهاجر و يك گونه نيمه مهاجر است. ماهي سفيد و سوف كه از ماهيان مهاجر هستند براي تخم ريزي و زاد و ولد به تالاب آمده و پس از تخم ريزي مجدداً به دريا بازمي گردند. كپورماهيان، اردك ماهي از ماهيان بومي تالاب هستند كه به طور دائم در تالاب زيست مي كنند. به نظر مي رسد تغييرات درجه حرارت دريا و شرايط محيطي تالاب به گونه اي است كه اين زيستگاه را مساعدترين محل براي تخم گذاري ماهيان و پرورش طبيعي بچه ماهيها ساخته است. از جهت ديگر تالاب انزلي با داشتن آب شيرين و انواع گياهان و حيوانات آبزي از نظر تغذيه زيستگاه مناسبي براي ماهيان به شمار مي رود. جريان و آرامش نسبي آب در تالاب امكان آميزش اسپرم ماهي نر با تخم ماهي ماده را در شرايط مطلوب فراهم مي سازد و ريشه و ساقه گياهان آبزي محل چسبندگي خوبي براي لاروها به شمار مي رود و به همين لحاظ هر ساله گله هايي از انواع ماهيان براي تخم ريزي و توليد مثل به تالاب روي مي آورند. اين ماهيان منشأ عظيم صيدي هستند كه توسط صيادان به انواع مختلف در تالاب انزلي صورت مي گيرد.
رفت وآمد قايق هاي موتوري، آلوده شدن آب به روغن سنگين و مواد شيميايي سمي، صيد بي رويه در زمان تخم ريزي، آلودگيهاي ناشي از مصرف سموم گياهي و كود شيميايي در مزارع اطراف تالاب رفت وآمد ماهي ها رابراي تخم ريزي به تالاب كاهش داده است و امكان توليد مثل به مراتب دشوار و محدود شده است. مهمترين ماهيان تالاب انزلي عبارتند از:
۱- سيم، ۲- سوف، ۳- اردك ماهي(شوك)، ۴-كلمه، ۵- سفيد، ۶- ماش ماهي، ۷- كپور، ۸- سياه كولي، ۹- لاي ماهي (هشترخان كپور)، ۱۰- شاكولي، ۱۱- سوف هشترخان
پرندگان تالاب انزلي
درياي خزر يكي از مهمترين مناطق زيستگاهي پرندگان آبزي مهاجر است اين دريا در مركز توزيع جغرافيايي جمعيت غازها و اردك ها(مرغابي ها) غرب سيبري، خزر و نيل واقع شده و هر ساله در اين مسير پرواز بيش از ۱۰ تا ۱۲ ميليون انواع اردك و غاز، قو و ساير پرندگان به مهاجرت مي پردازند. بسياري از اين پرندگان بين يك تا سه ماه از زندگي خود را در حواشي درياي خزر سر مي كنند. تالاب انزلي و آبگيرهاي حاشيه آن از مهمترين مناطقي است كه مي تواند بهترين شرايط را براي گذران زمستان پرندگان مهاجر فراهم سازد. تنوع پوشش گياهي تالاب سبب جلب و جذب پرندگان مهاجر به تالاب انزلي شده است. در واقع پرندگان مهاجر چيزي از مرزها و سرحدات را نمي دانند، اما تغيير وضع را حس مي كنند. مليت را نمي فهمند اما به زيستگاه هاي مناسب و پناهگاهي امن نيازمندند. تالاب انزلي با وسعتي حدود ۲۰۰ كيلومتر مربع عليرغم اين كه سهم ناچيزي در مساحت استان گيلان داشته و حتي نسبت به گستردگي آب بندها و استخرها و مزارع كشاورزي پراكنده در استان نيز سهم كمي دارد اما از نقش اكولوژيكي بسيار مهمي در جهت تمركز دادن، مهاجر پذيري و ايجاد سفرها و پناهگاه هاي متنوع و فراوان برخوردار است. به طوري كه بيشترين جمعيت پرندگان آبزي را به طرف خود جلب مي كند. از لحاظ پذيرش جمعيت پرندگان مهاجر در تالاب انزلي پنج منطقه مشخص شده كه هر كدام وضيعت خاصي از پذيرش جمعيت پرندگان مهاجر دارند كه عبارتند از:
۱- جمعيت پرندگان بارز منطقه مركزي تالاب كه نسبت به قسمت هاي ديگر تالاب به پيري زودرس دچار شده است و اين وضعيت به علت وجود پسابهاي خانگي، صنعتي و زراعي است كه موجب افزايش رويش هاي گياهي و مصرف اكسيژن، تركيب نامناسبي از آلاينده ها و بويژه فلزات سنگين است. به علت حجم آبي كه توسط رودخانه هاي متعدد به آن وارد مي شود مثل يك سد محكم و پايدار در مقابل شوري آب دريا مقاومت كرده و مانع تركيب و اختلاط دو نوع آب مي شود. اين منطقه محيط چندان مناسبي نيست ولي به علت رويش گياهان مناسب تغذيه غازها در زمستانها مأمن و پناهگاه بزرگي از پرندگان مي باشد و در فصول ديگر بيشتر پذيراي فلامينگو مي باشد.
۲- بخش شرقي تالاب در اين بخش بيشتر جمعيت اردك ها و چنگر به چشم مي خورند و سپس با توجه به فراواني غازها، خروس كولي و كنار آبچرها و بقيه پرندگان از سهم كمتري در اين منطقه برخوردار هستند.
۳- وضعيت پرندگان در بخش غربي تالاب، بخش غربي تالاب از مساحت بيشتري برخوردار است و داراي عمق نسبتاً ثابتي مي باشد. رويشهاي گياهي در اين بخش در حاشيه متمركز شده و فقط در وسط جزايري از ني به صورت گله هاي كوچك است. مواج بودن دائمي آب مانع از رشد و توسعه گياه مزاحم آزولا در اين بخش شده است و آسيب چنداني از پسابهاي خانگي (به علت عدم تمركز بزرگ سكونتگاهي در حاشيه آن) و صنعتي (فقدان كارخانه هاي بزرگ صنعتي) نديده است ولي در فصل زراعي متحمل زيانهاي ناشي از پسابهاي زراعي مي شود. اخيراً اين بخش در قسمت شمالي خود پذيراي زباله شهر انزلي و كارخانه هاي مواد غذايي (كنسرو و پودر ماهي) شده كه احتمال دارد در آينده نه چندان دور اين بخش هم دچار مشكلات زيست محيطي شود.
پستانداران تالاب انزلي
درباره پستانداران تالاب انزلي مطالب بيشتر و زنده تري را مي توان نوشت كه در اين ميان انواعي از پستانداران كه در ارتباط مستقيم با تالاب هستند از ساير پستانداران جدا مي گردد. وجود حداقل ۱۷ گونه خفاش در تالاب يكي از اين مطالب است كه نقش عمده اي در كنترل حشرات تالاب دارند.
ارزش ها و فوايد تالابها
تالابها يكي از مهمترين زيستگاه هاي طبيعي در جهان مي باشند و داراي ارزش ها و فوايد بسياري به ويژه در گردش انرژي در محيط زيست نقش مؤثري دارند. جانوران و گياهان در اين محيط آبي به  هم وابسته اند و نقش هاي اكولوژيك هريك از آنها ادامه حيات را در اين اكوسيستم تنظيم مي كند و از لحاظ تحقيقاتي و آموزشي بر زيستگاه حيات وحش، ذخاير گياهي، فوايد هيدرولوژيك و موقعيت گردشگري، درخور اهميت مي باشند.
۵- فوايد هيدرولوژيك: تالاب ها جلوي جريانهاي سيلابي شديد را مي گيرند و اگر نباشند شدت اين جريان ها دو برابر خواهد بود. در ذخيره سازي آب كمك مي كند و سفره هاي آب زير زميني را غني مي كند. تالاب ها قدرت خودپالايي نيز دارند.
۶- ارزش تفرجگاهي و توريسم: تنها از چشم اندازهاي نادر و بديع تالابها وجود پرندگان آبزي، آشيانه ها و جوجه هاي آنها، همچنين گياهان زيباي تالابي در سطح آب مشخص هستند و آرامش موجود در تالاب ها همراه با آواي پرندگان يكي از بديع ترين چشم اندازها مي باشد. ناگفته نماند براي استفاده از موهبت هاي الهي، اين طبيعت زيبا نياز به يك عاشق به طبيعت، آگاه و دلسوز دارد.
۷- حمل و نقل آبي: حاشيه نشينان از طريق كانال هاي آبي و تالاب ها براي حمل و نقل محصولهاي كشاورزي و باغي، دامي و ديگر مايحتاج خود استفاده مي كند. در واقع اين اكوسيستم هاي آبي راه هاي ارتباطي مناسب براي روستاهاي اطراف مي باشند.
۸- جلوگيري از فرسايش خاك: رويش گياهان حاشيه تالاب ها خنثي كننده عوامل مختلفي است كه باعث فرسايش خاك مي شود. در واقع لايه هاي سطحي خاك را حفظ مي كند.
۹- تأثير اقليمي بر محيط اطراف دارد: هواي اطراف تالاب به علت وجود حجم عظيمي از آب معتدل و داراي رطوبت نسبي است.
۱۰- تالاب هاي منابع تأمين آب: آب اين مناطق به مصارف گوناگون، از جمله كشاورزي، استفاده مستقيم انساني، جانوران وحشي، دام ها و كارخانه ها و صنايع مي رسد.
تالاب انزلي علاوه بر ارزش افزوده بسيار بالا و بدون جانشين در صنعت گردشگري، از لحاظ تأمين آب براي مصارف كشاورزي و جلوگيري از فرسايش خاك فوق العاده واجد اهميت مي باشد.
اگر اكوسيستم تالابي را به ماشيني تشبيه كنيم كه داراي نظم دروني است و اگر عوامل خارجي و محدود كننده و فشار بيش از حد بر آن تحميل نشود، مثل هر محيط آبي ديگر كليه جانوران موجود در آن در زنجيره اي از حيات وابسته به يكديگر مي باشند. به قول اكولوژيست معروف «پال نيرز» در اين اكوسيستم غذا و غذا دهنده، غذا خورنده و غذاي خورده شده همگي در يك مجتمع حياتي كه تار و پود آن را باد، باران و فصول در بر مي گيرد، به هم بستگي دارند. غذاي محيط طبيعي در تالاب يكي از عوامل افزايش تعداد گونه هايي است كه زيستگاه خود را در آن مي يابند. موجودات زنده (به شكل اجتماعات گونه هاي گياهي و جانوري) از كليه شرايط زيستي فراهم شده در تالاب استفاده نموده تا بتوانند زنجيره به هم پيوسته اي را كه زندگي در آن جريان پيدا مي كند همواره حفظ و تعادل اكولوژيك را برقرار سازند. به طوري كه در يك اكوسيستم تمامي موجودات در تنظيم جمعيتي با يكديگر بسر مي برند.
همچنين «كنت بولدينگ» طبيعت و گسترش و كيفيت و پيچيدگي تمامي سرمايه زيستي اكوسيستم را پيمانه اصلي سنجش پيشرفت و توسعه اقتصادي مي دانند. اما فوايد حفظ تالاب ها كه شامل ارزش هاي مادي و معنوي است هيچ گاه از ارقام اقتصادي سنجيده نمي شود و در برآيند رشد جمعيت و توسعه اقتصادي، تالاب ها نخستين قربانيان اهداف ترقي و پيشرفت محلي به شمار مي روند. هرچند كه تالاب در روند تكاملي خود به بستري خشك و عاري از آب تبديل مي شود. متأسفانه انسان با فعاليت ها و دخالتهاي نابجا و مخرب و آزمندانه خود چنان تأثيري در فرآيند تكاملي تالاب در جهان گذارده كه نظام خود نظم طبيعت را به طور فزاينده اي به تخريب كشانده .امروزه بحران آلودگي تالابها و آلودگي آبهاي ساحلي همانند بحران تخريب لايه ازون، بحران نابودي جنگل يكي ديگر از بحرانهاي زيست محيطي جهان مي باشد. نابودي تالابها در اثر بهره برداري ناآگاهانه و شتاب زده و عدم آشنايي با مفاهيم توسعه پايدار به طرق مختلف صورت مي گيرد. همانند خشك كردن، پر كردن و ديواركشي تالابها همچنين انحراف مسير، ايجاد سد، افزايش رسوبگذاري و فرسايش خاك در اثر تخريب حوزه آبخيز و آلودگي آبها و معرفي گونه هاي غيربومي. روند تخريب طي چند دهه اخير شتاب بيشتري يافته. پيشرفت در فن آوري قدرت بشر را در تخريب افزايش داده است. پمپمها كاملتر شده و قدرت مكش آنها افزايش يافته، تجهيزات خاك برداري و تسطيح سطح زمين پيچيده تر و كاراتر گرديده و امكان ساختن سدهاي بزرگتر فراهم گشته درواقع طبيعت قرباني آزمندي انسان است. نگاهي به وضعيت تالاب ها گوياي آن است كه تاكنون سوءاستفاده ناپايدار بر روند استفاده پايدار از تالابها غالب بوده است. متأسفانه در ايران تالاب انزلي و ساير تالابها از گزند اين آسيبها درامان نبوده اند. در ارتباط با ارزشهاي عمومي تالابها بخصوص تالاب انزلي مي توان نقش تالاب انزلي را در اقتصاد معيشتي منطقه ذكر نمود. با تفكيك مشاغل در اين منطقه آن دسته از مشاغلي كه در ارتباط مستقيم با تالاب هستند نمايان مي گردد و از اين طريق ارزشهاي عمومي تالاب انزلي در اقتصاد خرد و همچنين كلان به شكل بارزي متجلي مي گردد. از ديگر سو، نقش تالاب انزلي در موازنه طبيعي و بيلان وضعيت آن است كه در نبود و يا مختل شدن آن، اين موازنه، (تعديل آب و هوا) مهيايي آب، مهيايي گياهان و جانوران، همبستگي هاي موجود در بخشهاي مختلف محيط (آب، خاك، هوا) و... به هم مي خورد و در نهايت امكان كشاورزي و زيستي محدود مي گردد.
مهمترين انواع كاربريهاي اراضي تالابي كه سبب وقوع تأثيرات عمده و مخرب بر تالاب انزلي شده شامل:
الف- تخريب مستقيم:
۱- تخليه مواد زائد جامعه شهري در حاشيه مرداب در مسير جاده انزلي به آستارا
۲- احداث راههاي ارتباطي در اطراف تالاب انزلي.
۳- استفاده از آب تالاب براي كشاورزي و بازگشت پساب كشاورزي به تالاب.
ب- تغييرات محيطي كه باعث كنترل سطح آب مي شود شامل:
۱- تأسيسات بندري.
۲- تغيير مسير رودخانه و نهرهاي منتهي به تالاب.
۳- زهكشي زراعي.
۴- زهكشي جهت امور بهداشتي براي كنترل ميكروب هاي بيماري زا.
ج- انواع آلودگيها:
۱- آلودگي ناشي از فعاليتهاي زراعي در زمينهاي حاشيه مرداب بخصوص در روستاهاي بخش آبكنار.
۲- آلودگي هاي ناشي از فعاليتهاي صنعتي در كنار رودهاي منتهي به تالاب براي نمونه مي توان اشاره اي به رودخانه زرجوب نمود كه يكي از آلوده ترين رودخانه هاي كشور است اين رودخانه به طول ۵۵ كيلومتر و ميانگين حجم آب سالانه ۱۷۳۵۴۸ ميليون متر مكعب (در محل پل سازمان آب) از كوههاي پوشيده از جنگل (نيزه سر) سرچشمه گرفته و در منطقه پيربازار با رودخانه گوهر رود تلاقي نموده و با نام رودخانه پيربازار با آلودگي بسيار به تالاب بين المللي انزلي وارد مي شود و يكي از حوزه هاي آبريز تالاب مي باشد (رودخانه زرجوب قبل از ورود به شهر رشت رودخانه سياهرود ناميده مي شود). رودخانه زرجوب در مسير حركت پذيراي فاضلاب ۱۰ بيمارستان، ۵۲ گرمابه و تعداد ۳۸ واحد صنعتي و كارخانه هاي متعدد و پسابهاي اراضي كشاورزي است، تعداد ۶ شهر، ۵ بخش و ۱۸ دهستان و بيش از ۳۰۰ روستا در حوزه اين رودخانه وجود دارد. بخشي از فاضلاب صنعتي كارخانه هاي حوزه و تمامي فاضلابهاي شهري و روستايي بدون تصفيه به رودخانه تخليه و باعث آلودگي شديد اين رودخانه مي شود كه تلفات مرگ و مير وسيع آبزيان رودخانه و تالاب انزلي را در مقاطع بحراني باعث مي شود.
۳- آلودگي ناشي از فعاليتهاي اجتماعات انساني كه با تخليه پساب و مواد زائد جامد واحدهاي مسكوني، شهري و روستايي به طور مستقيم يا غيرمستقيم وارد تالاب مي شوند.
د- فعاليتهاي اجتماعي، اقتصادي مخرب:
۱- صيد و شكار بي رويه جهت تأمين نيازمنديهاي غذايي و گذران اقتصادي يا براي گذراندن اوقات فراغت و ورزشهاي تفريحي كه منجر به كاهش جمعيت گونه هاي وابسته به تالاب مي شود.
۲- استفاده بي رويه و مخرب از مناطق تفرجگاهي.
هـ - رسوبات:
انتقال مواد رسوبي از طريق رودخانه هاي ورودي به تالاب و ته نشيني مقدار زيادي از مواد معلق در آن يكي از علل كاهش عمر طبيعي تالاب و مرگ زودرس آن مي باشد. به طوري كه سطح وسيعي از تالاب مملو از رسوبات شده و عملاً حيات تالاب در خطر است.
فعاليتهاي كشاورزي نسنجيده در پيرامون تالاب انزلي يكي از عوامل تخريب و زوال اين تالاب مي باشد. اختلال درتعادل اكولوژيك براثر انواع سموم و كودهاي شيميايي كه در فعاليت هاي كشاورزي مورد استفاده قرار مي گيرد، از پيامدهاي فعاليت هاي كشاورزي بي رويه در اراضي اطراف تالاب انزلي مي باشد.
همچنين رشد و توسعه شهرها و شهرك هاي صنعتي بدون مكان يابي صحيح، از عوامل تهديد كننده تالاب انزلي و از منابع مهم آلودگي آب تالاب مي باشد.
در سالهاي اخير منطقه طالب آباد در حد فاصل تالاب و درياي خزر (فاصله بين بندر انزلي و حسن رود) به عنوان منطقه صنعتي مطرح شده و دهها واحد كوچك و بزرگ صنعتي در آن مستقر گرديده است كه طبعاً باعث بحرانهاي زيست محيطي بيشتر در اين منطقه مي شود.
صنايع مستقر در حوزه آبريز تالاب،از نظر محل استقرار، نوع و ميزان آلودگي و محل تخليه به رودخانه هاي ورودي از اهميت ويژه اي برخوردار مي باشند و تقريباً سالي نيست كه حادثه اي نظير مرگ و مير آبزيان و بخصوص ماهيان تجاري پديد نياورند. از ۳۸ واحد صنعتي آلاينده آب در استان گيلان تعداد ۲۳ واحد در حاشيه تالاب و يا در مسير رودخانه هاي آن قرار گرفته اند و نقش آنها در آلودگي اين اكوسيستم حساس و به خوبي آشكار است.
هم چنين سرريز نمودن انواع مواد زائد جامد كارگاهي، صنعتي، بيمارستاني، كشتارگاه ها و ديگر اسقاط و مستعمل شهري و روستايي در حاشيه رودخانه منتهي به تالاب و حاشيه آن علاوه بر ايجاد منظره نامطلوب حكايت از تخريب بيش از حد منابع آبي منطقه مي نمايد. با وجود منابع متعدد آلاينده تالاب ،آلودگيهاي مختلفي كه به دفعات در اثر شستشوي مخازن انبار نفت شهر رشت در رودخانه زرجوب ايجاد شده را بايد به ديگر آلاينده هاي تالاب اضافه نمود.
در اينجا لازم است به رشد گياهي به نام «آزولا» در تالاب انزلي اشاره نمود. «آزولا» گياهي است كه درمناطق تالابي رشد مي كند اما اين گياه  گونه بومي تالاب انزلي نبوده است. اين گياه را چند سال پيش وزارت كشاورزي با همكاري شيلات براي تكثير وارد كشور نمود. به لحاظ اين كه اين گياه ازت زيادي توليد مي كند تا براي تهيه كودهاي ازته از گياه استفاده شود وهم چنين به عنوان غذاي ماهيان پرورشي علفخوار به نام فيتوفاك داده شود. در ابتدا كشت و تكثير اين گياه به طور آزمايشي در درياچه هاي مصنوعي پرورش ماهي در استان گيلان انجام شد. ولي بذر اين گياه به وسيله پرندگان به تالاب انزلي برده شد و در اين تالاب زمينه رشد براي گياه فراهم بود. اين گياه به صورت گياهي مهاجم، اگر با رشد آن مبارزه اي فراگير انجام نشود ظرف چند سال آينده تمام سطح تالاب را خواهد پوشاند.
اين گياه با ضخامتي در حدود ۱۰ سانتي متر سطح تالاب را مي پوشاند و با اين پوشاندن مانع رسيدن نور خورشيد به زير آب مي شود و در نتيجه فعل و انفعالات شيميايي توسط فيتوپلانكتونها در عمق آب انجام نمي شود و هم با مستور شدن سطح تالاب اكسيژن كافي به آبزيان نمي رسد.
با توجه به موارد فوق شناخت، حفاظت و مديريت بر تالابها و آبهاي داخلي يك ضرورت تاريخي است. تنها با درك زبان طبيعت در اثر تلاش و سعي و كسب سال ها دانش و تجربه در عرصه هاي علم زيستي و بوم شناختي مي توان به قانونمندي هاي طبيعت پي برد و با حفاظت و حراست از تالابها بگذاريم غوغاي حيات و شور زندگي در آن خاموش نشود.
پژوهش : نسرين آقا جان نوري

* فهرست منابع و مآخذ در همشهري محفوظ است.

محيط زيست
اجتماعي
اقتصادي
انديشه
خارجي
سياسي
شهري
علمي فرهنگي
گلستان كتاب
ورزش
ورزش جهان
صفحه آخر
همشهري اقتصادي
همشهري جهان
|  اجتماعي   |   اقتصادي   |   انديشه   |   خارجي   |   سياسي   |   شهري   |   علمي فرهنگي   |   گلستان كتاب   |  
|  محيط زيست   |   ورزش   |   ورزش جهان   |   صفحه آخر   |  
|   صفحه اول   |   آرشيو   |   شناسنامه   |   چاپ صفحه   |