بررسي پديدارشناسي فلسفه اسلامي در همايش صدمين سالگرد تولد هانري كربن؛ فيلسوف و ايرانشناس شهير فرانسوي
گزارش از: سام محمودي سرابي
اشاره: هانري كربن در معرفي فلسفه اسلامي و ايران به عنوان مهد تفكر اسلامي به غرب از جايگاه شايسته اي برخوردار است و امروزه با مباحثي كه كربن طرح كرده، اهميت فلسفه اسلامي در جهان پررنگ تر شده است.
امسال به مناسبت يكصدمين سالگرد تولد اين فيلسوف و مشرق شناس فرانسوي مراسم بزرگداشتي توسط شاگردان و همكاران وي در انجمن حكمت و فلسفه ايران برگزار شد كه اهميت پرداختن به آرا ي اين انديشمند معاصر را بيشتر از پيش متذكر مي شد. اين همايش به همت انجمن حكمت و فلسفه ايران و با همكاري انجمن دوستي ايران و فرانسه، دفتر مجامع و فعاليت هاي فرهنگي وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي و انجمن ايرانشناسي فرانسه به مدت دو روز در محل انجمن حكمت و فلسفه ايران برگزار شد. آنچه در پي مي آيد گزارشي ا ست از اين همايش.
خاورشناسي ديگر
در افتتاحيه اين مراسم ابتدا دكتر غلامرضا اعواني رئيس انجمن حكمت و فلسفه ايران ضمن عرض خيرمقدم به ميهمانان داخلي و خارجي پيرامون شخصيت و جايگاه هانري كربن گفت: كنفرانس هاي بسيار زيادي لازم است تا شمه اي از خدمات ارجمند اين بزرگمرد باز گفته شود. وي با مستشرقان ديگر فرقي داشت و اساساً نبايد او را مستشرق و خاورشناس بناميم، چرا كه كربن در درجه اول يك فيلسوف و حكيم عالي مقام بود و ايران شناسي و اسلام پژوهي را جزو دغدغه هاي خود مي دانست، نه اسلام شناس يا ايران شناسي كه تفلسف كند.
رئيس انجمن حكمت و فلسفه ايران در ادامه سخنراني خود پيرامون خدمات علمي كربن به جامعه فلسفي فرانسه اظهار داشت: كربن اولين مترجم كتاب «مابعدالطبيعه چيست؟» از هيدگر به زبان فرانسه بود و سارتر از اين طريق با آثار هيدگر آشنا شد. او در مكتب پديدارشناسي هوسرل پرورش يافته بود و شاگرد انديشمنداني چون اميل بريه، ارنست كاسيرر، اتين ژيلسون، لويي ماسينيون، ريتر و... بود.
وي در ادامه سخنان خود با اشاره به تأثير حكمه الاشراق شيخ شهاب الدين سهروردي بر تفكر كربن و تحول و دگرگوني عميقي كه در نتيجه مطالعه اين كتاب و ارتباط با فيلسوفان متأخر اسلامي چون مرحوم سيد محمدكاظم عصار، مرحوم علامه سيد محمدحسين طباطبايي، استاد سيد جلال الدين آشتياني و .... در او ايجاد شده بود، برخي از خصوصيات فكري كربن را چنين برشمرد: «بحث و بررسي عميق درباره فرهنگ معنوي ايران از ديرباز، مطالعات بسيار عميق درباره تشيع و احياي فرهنگ ايران شيعي، تفسير نوين از تاريخ فلسفه، پرداختن به حكمت معنوي در ايران باستان، شناساندن، احيا و ترجمه شخصيت هاي گمنام تفكر اسلامي مانند سهروردي، سيد حيدر آملي، عزيزالدين نسفي، روزبهان بقلي شيرازي، ميرداماد، ملاصدراي شيرازي، شاه نعمت الله ولي، ناصر خسرو و...، برگزاري كنفرانس هاي بين المللي با شركت بزرگان فلسفه به نام ارانوس و...
خاطراتي از كربن
موضوع سخنراني ژان دورينگ رئيس انجمن ايران شناسي فرانسه در ايران بازگويي خاطراتي از هانري كربن بود. وي با اشاره به اين كه گستردگي و غناي آثار كربن به حدي بود كه سالها پس از مرگش با مطالعه كتابهاي جديد او مي توان فكر كرد كه امروز اين انديشمند در قيد حيات است، گفت: بي شك كربن بالغ ترين مشرق شناس معاصر بود، به نحوي كه ترجمه هاي او اغلب پيچيده تر از متن اصلي هستند. وي افزود: عده اي شكايت مي كردند كه مطالعه آثار كربن دشوار است و پيشنهاد مي دادند كه او بايد توانايي عامه مردم را در نظر بگيرد. اما كربن پاسخ مي داد كه اين افراد بايد كمي به خود زحمت بدهند. او به هيچ وجه حاضر نبود تخفيفي براي معرفت قائل شود حتي درويش و صوفي بودن براي كربن بهانه قابل قبولي نبود كه خود را از تفكر و فلسفه معاف بداند.
رئيس انجمن ايران شناسي فرانسه سخنان خود را با بازگويي خاطراتي از زندگي كربن و تلاش هاي همسر وي در جهت بارور كردن و انتشار انديشه هاي اين فيلسوف معاصر به پايان رساند.
نگرش ايراني كربن
دكتر يگانه شايگان عضو هيأت علمي انجمن حكمت و فلسفه ايران در ابتداي سخنان خود با اشاره به اين كه كربن ايران را سرزميني مي دانست كه انسان را با غايت و اصل خويش آشنا مي سازد، گفت: «وي عقيده داشت كه ايران تنها جايي است كه تفكر عالم مثال در آن زنده است و محدود به كتابها نمي شود و اين سهروردي بود كه كربن را به سمت ايران و تفكر ايراني كشانيد.»
وي يكي از عمده تلاش هاي كربن را ايجاد ارتباط ميان ايران سنتي و ايران مدرن دانست و اظهار داشت: «تحصيل كردگان غرب، تفكر سنتي را به وسيله وي دريافتند، چرا كه به طور مستقيم به آن دسترسي نداشتند و از اين جهت مي توان كربن را رابط ميان ايران سنتي و ايران مدرن ناميد.»
دكتر شايگان در پايان سخنان خود با اشاره به اين كه كربن از سال ۱۹۴۵ به بعد سه ماه از سال را در ايران به تدريس و پژوهش در فلسفه اسلامي مشغول بود، گفت: «آشنا ساختن غرب با وجوه تفكر اسلامي از جمله مهم ترين دغدغه هاي كربن در اين دوره بود.»
كربن و اهميت فلسفه اسلامي در جهان كنوني
«براي كساني كه دغدغه فلسفه را دارند، تجليل از كربن، حتي اگر به ايران علاقه نداشت و در ايران زندگي و تفكر نكرده بود، باز هم يك ضرورت است.»
دكتر رضا داوري اردكاني رئيس فرهنگستان علوم ضمن بيان مطلب فوق گفت: «ما به دو اعتبار بايد به كربن احترام بگذاريم؛ اول اين كه او يك فيلسوف بود و ثانياً كربن با رويكرد خاص خود به فلسفه اسلامي ضمن معرفي اين تفكر به اروپا و جهان تجديد عهدي با فلسفه اسلامي بوجود آورد كه امروز از اهميت بسياري برخوردار است.» وي در ادامه سخنان خود با اشاره به اين كه كربن غربي شدن و مدرنيزاسيون را چندان نمي پسنديد و نسبت به آن تأمل بيشتري مصروف مي داشت، تأكيد كرد: او مخالف عالم مدرن نبود ليكن در آن، به ديده تحقيق و تأمل مي نگريست. براي كربن مسلمات جديد، مسلمات نبود و در اين راه با طرح عالم خيال سهروردي مي خواست تا انسان امروز به عالمي برگردد كه در آن گسيختگي نباشد.
رئيس فرهنگستان علوم افزود: «به نظر كربن فلسفه جديد در پي ابن رشد پديد آمد. او با برداشتن عالم خيال و آميختن دو عالم حس و عقل- كه هيچ پيوند و ارتباطي در ميان آنها نيست- راه دو آليسم دكارت را هموار ساخت.
وي، در ادامه كربن را مؤ سس و بنيان گذار فلسفه تطبيقي دانست و دليل طرح فلسفه تطبيقي توسط كربن را چنين عنوان كرد: «او فلسفه تطبيقي را بدين منظور طرح كرد كه راهي براي نفوذ و رسوخ در ريشه هاي عالم كنوني بگشايد.
داوري در پايان مقصود كربن از اهميت فلسفه اسلامي و امروزي بودن آن را چنين تشريح كرد: وي با طرح اهميت فلسفه اسلامي و امروزي بودن آن به ما تذكر مي دهد كه جهان كنوني در چه وضعي است و ما چه موقعيتي در آن داريم، به كجا مي رويم؟ آينده ما چيست؟ و چه رويكردي بايد نسبت به جهان كنوني داشته باشيم؟»
هانري كربن و ادبيات فارسي؛ از حكايات حماسي تا حكايت عرفاني
هانري دوفوشه كور استاد دانشگاه سوربن از جمله مدعوين فرانسوي همايش يكصدمين سالگرد تولد هانري كربن بود كه تأثيرپذيري اين انديشمند فرانسوي از شاعران و عرفاي ايراني را مورد بررسي قرار داد.
او در ابتداي سخنان خود به آشنايي كربن با انديشه هاي حافظ و پي بردن وي به وجوه تشابه حافظ و روزبهان بقلي در طي دوره اي كه با دكتر محمد معين همكاري داشت، اشاره كرد و گفت: كربن كه از وفور واژگان زرتشتي در اشعار عرفاني شگفت زده بود، بن مايه عشق و نماد جام جم را- كه در ادب پارسي از جايگاه خاصي برخوردار است- يادگاري از تفكر پيش از اسلام مي داند و تحليل جامعي پيرامون اين موضوع ارائه مي كند.
دوفوشه كور افزود: عطار نيشابوري از ديگر شاعراني است كه توجه كربن را به خود جلب كرده است و اصلي ترين دليل توجه او به آثار اين عارف قرن ششم و هفتم هجري از طرفي استفاده از مجموعه واژگان زرتشتي و از طرف ديگر به كار بردن قالب حكايت براي بيان تجربه سير و سلوك عرفاني بود. البته وي در اين مورد نيز تحت تأثير كتاب مزديسنا نوشته دكتر معين قرار گرفته بود و تنها شعر عارفانه اي كه به طور خاص نظر كربن را به خود جلب كرده حماسه عرفاني منطق الطير و بخصوص قسمت پاياني داستان است كه مفهوم حكايت هاي سهروردي و ابن سينا را به طور قطع روشن مي كند.
وي در بخش ديگري از سخنراني خود، ديدگاه هانري كربن را نسبت به واقعيت عالم مثال چنين ارزيابي كرد: «از نظر او حكايت طلب جام جم در واقع همان سير و سلوك معنوي و سفر روح است كه در سه مرحله علم اليقين، عين اليقين و حق اليقين انجام مي گيرد. به عقيده او راوي حكايت و قهرمان داستان يك شخص است و همين موضوع در ادب پارسي پلي است بين حكايات حماسي و حكايات عرفاني.
استاد دانشگاه سوربن نيز ضمن تأكيد بر اهميت تفسير حكايات سهروردي و ابن سينا در نوشته هاي كربن گفت: درك و تفسير وي از حكايات سهروردي حتماً به فهم گسترده اي از حكايت هاي منظوم عارفانه و نيز رمان هاي منظوم فارسي مانند خمسه نظامي منتهي خواهد شد.
دوفوشه كور در پايان اظهار اميدواري كرد كه پژوهش هاي ادبيات كهن در آثار كربن بتواند آن الهام ها و دم جادويي را كه در ادبيات و عرفان اسلامي موجود است بازيابد.
كربن و حكمت گمشده مغان
«هانري كربن قهرمان عبور از شرق شناسي رسمي به شرق شناسي حقيقي است.»
دكتر بابك عاليخاني استاد دانشگاه شهيد بهشتي در توضيح اين گفته خويش اظهار داشت: سهروردي با اشاره به اهميت عرفان ايران باستان معتقد است كه عرفايي چون بايزيد بسطامي، ابوالحسن خرقاني، منصور حلاج و ابوالعباس قصاب آملي ميراث دار عرفان ايران باستان هستند، اما شرق شناسي رسمي منكر هر دو مطلب است يعني نه به وجود عرفان ايران باستان باور دارد و نه به استمرار آن. هانري كربن قهرمان عبور از شرق شناسي رسمي به شرق شناسي حقيقي حجاب اين رسميت را دريد و به حقيقت شرق دست يافت. وي در ادامه سخنان خود ضمن معرفي اصول حكمت مغاني، اين اصول را به سه دسته اصل وحدت شهود يا وحدت شاهد و مشهود، اصل ملازمه ديالكتيكي دو گوهر احمد(ص) و ابليس و اصل مقامات هفتگانه سلوك كه به هفت شهر عشق نيز مشهور است، تقسيم كرد.
شرقيون جهان متحد شويد
«مرحوم كربن يك معنوي و مشرقي تمام عيار بود. او هر چند از نظر آداب و رسوم و طرز زندگي غربي بود اما تفكر و باطن وي مشرقي است.»
دكتر غلامحسين ابراهيمي ديناني استاد دانشگاه تهران در ابتداي سخنان خود با اشاره به اين كه كربن به مكاتب فلسفي غرب احاطه كامل داشت و رويكرد اصلي فلسفه او پديدار شناسي بود گفت: كربن دريافته بود كه ظرافت هاي اين مكتب فكري در كلمات عرفا و حكماي اسلامي- بدون استفاده از واژه پديدارشناسي- وجود دارد.
وي در ادامه با نقل پيام كربن به باطنيون كه «اي مشرقيون جهان متحد شويد» اظهار اميدواري كرد كه اهل معنا گرد هم آمده و ضمن شناخت يكديگر، «ارانوس» ديگري تشكيل دهند، آن گونه كه كربن آن را تشكيل داده و در آن شركت جسته بود.
رابطه مريدي و مرادي
«گرچه كربن در احيا و معرفي آثار سيدحيدر آملي تلاش فراواني كرد اما نگاه او به اين عارف و فيلسوف اسلامي، نگاه عاشق به معشوق و مريد به مراد است. دكتر اسماعيل منصوري لاريجاني استاد دانشگاه در سخنراني خود كه به تأثيرپذيري كربن از سيد حيدر آملي پرداخته بود با بيان مطلب فوق اظهار داشت: گويي كربن با همه عظمتش تحت تسخير انديشه عرفاني سيد حيدر آملي واقع شده است.
وي افزود: از دو مقدمه بلند كربن بر كتابهاي جامع الاسرار و نص النصوص سيدحيدر آملي پيداست كه او در بطن آثار اين حكيم اسلامي شناور شده و اعتراف مي كند كه اگر اين استغراق نبود درك راستين انديشه سيد حيدر آملي نيز ميسر نمي شد.
دكتر منصوري لاريجاني در پايان تأكيد كرد، درك آثار سيد حيدر آملي بدون ناديده گرفتن زحمات هانري كربن محال است.
بررسي جايگاه كيمياي اسلامي در آثار هانري كربن
موضوع سخنراني دكتر رضاكوهكن عضو هيأت علمي دانشگاه زابل معرفي آثار كربن در زمينه كيمياي دوره اسلامي بود. وي در ابتداي سخنان خود به آراي كربن در اين باره اشاره كرد و گفت: او در صفحاتي از كتابهاي چشم معنوي و ارض ملكوت، وجوه فلسفي و معنوي اسلام ايراني و نيز تاريخ فلسفه اسلامي، آراي كيمياگران اسلامي را مورد بررسي قرار داده است.
دكتر كوهكن در ادامه با تأكيد بر مطالعه بسيار غني كربن در ترجمه و تحقيق كتاب «الماجد» جابربن حيان اظهار داشت: كربن در دوره تدريس در بخش علوم ديني دانشگاه سوربن، دروسي را نيز پيرامون كيميا ارائه كرده است. وي افزود: متن اين دروس در زمان حيات وي ويرايش نهايي نيافت و به چاپ نرسيد و گستردگي اين دروس به قدري زياد بود كه پير لوري كه در حال حاضر استاد بخش علوم ديني دانشگاه سوربن است، ضميمه دو كتاب ماندگار خود تحت عنوان «كيميا و عرفان در سرزمين اسلام» و «ديدگاه كربن درباره كيمياگران يوناني در سنت عربي» را براساس اين دست نوشته ها عرضه كرده است.
عضو هيأت علمي دانشگاه زابل درباره تلاش لوري در عرضه آراء كربن پيرامون كيمياگران اسلامي گفت: لوري دو ترجمه و تعليق فوق و نيز تحقيق كربن پيرامون كتاب الماجد را در مجموعه اي با عنوان «كيميا به مثابه صنعت شريف» در سال ۱۹۸۶ ويرايش، تعليق و ارائه كرده است.
ماسينيون و كربن
«آثار كربن داراي گستردگي و عمق بسياري است كه هنوز مهمترين زواياي آن ناشناخته مانده است.»
دكتر بهمن نامور مطلق معاون پژوهشي فرهنگستان هنر در ابتداي سخنان خود با بيان مطلب فوق و اين كه نقد و اصول آن در نزد هانري كربن از جمله موضوعاتي است كه كمتر مورد توجه قرار گرفته، گفت: كربن كتابي با عنوان نقد ادبي و هنري ننوشته است اما با مطالعه آثار او مي توان او را در زمره منتقدان صاحب نظر و متعمق تلقي كرد.
وي افزود: ريشه هاي نقد كربن همانند بخش مهمي از فلسفه وي ناشي از تفكرات پديدارشناسي هوسرل و بويژه مارتين هايدگر است.
معاون پژوهشي فرهنگستان هنر در ادامه با اشاره به اين كه به دليل رابطه كربن با هايدگر، نقد او به پديدارشناسي هرمنوتيك گرايش داشت گفت: كربن پيش از ورود به انديشه و حكمت ايراني داراي روش نقد و شناخت كافي نسبت به تفكرات وسطا و دوران معاصر خويش بود.
دكتر نامور مطلق در بخش ديگري از سخنان خود از پيشنهاد مطالعه آثار سهروردي و حكماي ايراني توسط لويي ماسينيون به عنوان مهمترين رويداد زندگي كربن ياد كرد و گفت: از اين پس بود كه كربن نقد پديدارشناختي و هرمنوتيك خود را براي شناخت و تفسير انديشه حكماي ايراني- اسلامي به كار برد. او براي نقد خود واژه هاي تازه اي همچون عالم خيال را ابداع كرد و گاهي نيز از واژه هاي پيشين، تعريفي نو و مناسب ارائه مي داد تا بتواند دنياي عميق انديشه هاي ايراني را تبيين و توصيف نمايد.
وي در پايان اظهار اميدواري كرد كه روش نقادي كربن بتواند يكي از مهمترين روش هاي بررسي در ادبيات و هنر اصيل و سنتي ايران پيش و پس از اسلام باشد.
ادامه دارد
