Hamshahri Newspaper

اميد سليماني فاخر
پيچيدگي امر تربيت و ويژگي هاي بافت مدارس شناخت و تحليل وظايف مربي را ضروري مي كند. اين باور كه موفقيت در امر تربيت منوط به دست بردن در شخصيت تربيت شونده و نقب زدن به اعماق وجود وي با روش هاي گوناگون امكان پذيراست، زمينه ساز طرح «رسالت مربي» است. مربي از راه هاي مختلفي، موفق به جريان انداختن استعدادهاي دانش آموزان مي شود.
اهداف آموزشي را چگونه طبقه بندي كنيم؟
توجه به ميزان علاقه مندي يادگيرنده نسبت به فعاليتهاي آموزشي و پرورشي و تأثيري كه يادگيريهاي ناشي از حيطه شناختي در دانش آموزان به وجود مي آورد، همواره مورد توجه دست اندركاران مسائل تعليم و تربيت بوده است. معلم با آگاهي از نحوه تدوين هدفهاي رفتاري در حيطه عاطفي قادر است برنامه آموزشي و طرح درسي خود را به گونه اي تنظيم و تدوين نمايد كه دانش آموزان علاوه بر يادگيري مطالب درسي نسبت به آنها علاقه و اعتقاد پيدا كرده و در زندگي خويش از آنها استفاده نمايند. در زير رفتارهاي عاطفي كه مي تواند به عنوان الگو مورد استفاده معلمان قرار گيرد مورد نظر قرار گرفته است.
حيطه عاطفي
در اين راستا به تغييراتي كه در اثر يادگيري در احساسات، انگيزه ها، ارزش ها و عواطف دانش آموز به وجود آيد توجه مي شود. مثلاً دانش آموزي را در نظر بگيريد كه پس از آموزش درس فارسي به سرودن شعر علاقه مند مي شود، يا پس از مطالعه درس تاريخ نسبت به ظلم و ستمي كه شاهان بر مردم روا مي داشتند احساس تنفر پيدا مي كند، يا به ميراث فرهنگي و تاريخي گذشتگان احترام مي گذارد، در تمام اين مثال ها رفتارهاي مختلفي را كه در اثر يادگيري يك مطلب در يادگيرنده به وجود آمده است، ملاحظه مي كنيد. وسعت و دامنه رفتارهاي عاطفي در مقايسه با رفتارهاي شناختي بسيار گسترده است و به همين جهت تدوين و ارزش يابي چنين هدفهايي نيز به مراتب مشكل تر و پيچيده تر است. زيرا به آساني نمي توان توجه و علاقه فرد را نسبت به يك موضوع، يا عمق نگرش و ارزشي را كه در اثر يادگيري در وي به وجود آمده است مورد اندازه گيري و سنجش قرار داد.
توجه به جنبه هاي عاطفي رفتار مخصوصاً در سطح ابتدايي از اهميت ويژه اي برخوردار است، زيرا كودك در اين مقطع سني هم به لحاظ جسمي و هم به لحاظ عقلي و عاطفي در حال رشد است و معلم مي تواند با تدوين هدفهاي رفتاري در حيطه عاطفي و فراهم آوردن شرايط يادگيري مناسب، ضمن آنكه توجه و علاقه دانش آموزان را به درس و فعاليتهاي يادگيري جلب مي كند نگرش ها و ارزش هاي مثبتي را در آنها به وجود مي آورد. حيطه عاطفي از ميزان علاقه و احساسي كه در اثر يادگيري يك مطلب در يادگيرنده بوجود آمده است، سخن مي گويد. اغلب ديده مي شود كه دانش آموزان نسبت به فعاليتهاي آموزشي و پرورشي و آنچه كه تحت عنوان درس فرا مي گيرند عكس العمل ها و رفتارهاي عاطفي مختلفي از خود بروز مي دهند. به عنوان مثال دو نفر از دانش آموزان را در نظر بگيريد كه در پايان درس بهداشت دهان و دندان نمره يكسان كسب نمايند، ظاهراً اين طور به نظر مي رسد كه اين دو به يك ميزان به بهداشت دهان و دندان خود توجه نمايند مثلاً از شكستن پسته و بادام با دندان خودداري كنند و يا بعد از خوردن غذا، دندانهاي خود را مسواك مي كنند، اما در عمل و پس از بررسي ممكن است به اين نتيجه برسيد كه تنها يكي از آنها به مسواك كردن دندانهاي خود علاقه مند شده است و اين كار را به موقع انجام مي دهد.
براي ايجاد عادات و رفتار عاطفي مطلوب دانش آموزان، معلم به حوصله، كوشش، دقت و مراقبت زياد نياز دارد زيرا عوامل فردي، شيوه هاي تدريس و نظاير آن در پيدايش و گسترش رفتارهاي عاطفي فرد تأثير دارد.
با تمام اينها چنانچه معلم از قبل هدفهاي آموزشي و تربيتي مناسبي را جهت ايجاد تغييرات مطلوب عاطفي در طرح درس و روش كار خود پيش بيني كند، به آساني مي تواند ضمن آ نكه مطالب آموزشي را به دانش آموزان ارائه مي دهد و در شناخت و توانايي هاي ذهني آنان تغيير ايجاد مي كند، عكس العمل ها و رفتارهاي عاطفي مثبتي را نيز در آنان به وجود مي آورد. هدفهاي آموزشي و تربيتي را در حيطه عاطفي به صورت سلسله مراتبي از ساده ترين تا پيچيده ترين رفتارها در پنج سطح به شرح زير طبقه بندي كرده اند.
الف) دريافت كردن
منظور از دريافت كردن يا توجه كردن، پيدايش نوعي تمايل به دقت كردن در پديده ها و محركهاي مختلف است. اين دقت در نهايت موجب آگاهي اوليه فرد از يك موضوع مي شود. در اين سطح از يادگيري، دانش آموز نسبت به مطلب فقط برانگيخته مي شود و براي دريافت آن توجه نشان داده و از خود نوعي ميل و رغبت اوليه بروز مي دهد، وقتي كه دانش آموز هنگام تدريس با علاقه به درس گوش مي دهد يا به تصاويري كه به وي نشان مي دهيد به دقت نگاه مي كند نوعي رفتار عاطفي در حد توجه كردن به منظور دريافت موضوع يا مطلبي كه تدريس مي شود، از خود بروز داده است چون توجه كردن به منزله نخستين گام در جهت به وجود آوردن تغييرات عاطفي مطلوب در يادگيرنده به حساب مي آيد.
معلم بايد نهايت تلاش و كوشش خود را به كار گيرد تا با استفاده از مواد و ابزارهاي آموزشي متنوع و مهيج و روش هاي تدريس فعال كه عملاً دانش آموز را براي يادگيري جذب و جلب مي نمايد، استفاده كند. براي تدوين هدف هاي رفتاري در اين سطح مي توان از افعال رفتاري گوناگوني استفاده كرد مثلاً محصل با علاقه به توضيحات معلم گوش مي كند دانش آموز از ميان چند تصوير به يك تصوير با دقت نگاه مي كند.
ب) واكنش
پس از آنكه دانش آموز براي دريافت مطلبي كه به وي آموزش داده مي شود، توجه و دقت به خرج داد، از وي انتظار مي رود كه نسبت به آن از خود حساسيت و عكس العمل نشان دهد، مثلاً در مورد آن مطلب از معلم سؤال كند و توضيحات بيشتري بخواهد، يا در بحث هاي كلاسي مربوط به آن شركت نمايد، يا تمرينهاي مربوط به آن درس را با علاقه انجام دهد. مشاهده چنين عكس العمل هايي در يادگيرنده بيانگر پيدايش رفتارهاي عاطفي در سطح واكنش است كه به پاسخ دادن به شركت فعال دانش آموز در جريان يادگيري اشاره مي كند و اين شركت فعال ممكن است از پيروي و قبول دستورات و انجام تكاليف پيشنهاد شده از سوي معلم شروع شود و تا تمايل به انجام تكاليف بيشتر به ميل خود و به منظور پيشرفت در يادگيري ادامه يابد. مثلاً در يادگيري درس قرآن دانش آموز نه تنها تكاليف و تمرينهاي خود را با علاقه انجام مي دهد بلكه ممكن است داوطلب خواندن درس جلسه قبل شود.
ج) ارزش گذاري
يادگيرنده در اين سطح از رفتارهاي عاطفي به ارزش و اهميت موضوع آموزشي پي مي برد و براي يادگيري و پيشرفت در آن درس ارزشي قايل مي شود، ارزشگذاري در واقع آن بهاء و ارزشي است كه شخص براي يك پديده يا رفتار و عمل بخصوصي قايل مي شود، رفتار عاطفي در اين سطح از پذيرش اوليه يك ارزش شروع مي شود و با اعتقاد راسخ به آن ادامه مي يابد، مثل دانش آموزي كه براي درس به هر گونه فداكاري و از خودگذشتگي دست مي زند. او سعي مي كند علاوه بر اينكه به درس توجه كند تكاليف مربوط به آن را با دقت انجام دهد و در ساعات تدريس اين درس غيبت نكند و براي گسترش معلومات و يادگيري خود به مراجع و منابع مختلف مراجعه كند يا بخشي از اوقات فراغت خود را به مطالعه اين درس اختصاص دهد يا در فرصت هايي كه پيش مي آيد، جهت پيشرفت دانش آموزان كلاس در درس رياضي به آنان كمك نمايد، به عنوان نمونه:
دانش آموز علاوه بر اينكه محيط مدرسه را پاكيزه نگه مي دارد، ديگران را نيز به انجام اين كار تشويق مي كند يا دانش آموزان را به نماز جماعت دعوت مي كند.
د)سازماندهي ارزش ها
در اين مرحله، فرد ارزشهاي پذيرفته شده و مورد قبول خود را درجه بندي و تنظيم كرده و نحوه ارتباط و رجحان آنها را نسبت به يكديگر مشخص مي كند. با انجام اين كار، فرد به سلسله مراتبي از ارزشها دست مي يابد كه در مجموع رفتار وي را تحت كنترل درمي آورد، به عنوان مثال در اين مرحله شخص ممكن است خدمت به همنوع را بالاترين ارزش بداند و براي تحصيلات و ثروت از آن جهت ارزش قائل شود كه او را در خدمت به ديگران كمك مي كند، آن دسته از هدفهاي آموزشي و تربيتي كه در نهايت به ايجاد يك نظام ارزشي منسجم در يادگيرنده منجر مي شود در اين سطح جاي دارند.
وقتي دانش آموزي به اين سطح از رفتارهاي عاطفي برسد، رفتارهاي كلي از وي سر مي زند كه از نظر تعليم و تربيت مفيد، مثبت و با ارزش قلمداد مي شوند، مانند آنكه در برخورد با ديگران موازين اخلاقي را رعايت مي كند يا مسئوليت و وظايف خودرا مي شناسد و به موقع به آن عمل مي كند.
ه) دروني شدن ارزش ها (تبلور شخصيت)
در بالاترين سطح حيطه عاطفي، فرد به مجموعه اي از ارزش ها دست مي يابد كه انعكاس آنها در شخصيت وي متبلور مي شود و اعمال و رفتار او را در تمام جهات تحت تأثير و كنترل قرار مي دهد. در اين سطح، يادگيرنده به نوعي شخصيت و الگوهاي رفتاري ثابت و پايدار كه جزيي از خوي و منش ويژه او را تشكيل مي دهد، دست مي يابد. به عبارت ديگر، ارزشهاي كسب شده در وي دروني شده و هر يك جزيي از شخصيت او را تشكيل مي دهند. در اين مرحله است كه فرد به نوعي فلسفه زندگي اعتقاد مي يابد و به آن عمل مي كند و ديگران نيز او را با فلسفه زندگيش مي شناسند و اعمال و رفتارش را در بسياري از زمينه ها پيش بيني مي كنند، مثلاً او را به عنوان فردي درس خوان، با انضباط، ساعي، نوعدوست و نظاير آن مي شناسد، زيرا نمونه هاي متعددي از رفتارهاي عاطفي مختلف را كه بيانگر صفات مذكور است در وي مشاهده مي كنند. مسلماً رسيدن به چنين سطح از رفتارهاي عاطفي در سطح آموزش ابتدايي و راهنمايي كه هنوز قواي جسماني، عقلاني، عاطفي فرد در حال رشد، است، به آساني ميسر نيست، ولي كوشش معلمان و مربيان با تجربه مي تواند به مرور زمينه را براي پيدايش و تبلور ارزش هاي مثبت در شخصيت دانش آموزان به وجود آورد.
دانش آموز همواره در سلام كردن به ديگران پيش قدم مي شود، واجبات ديني خود را به موقع انجام مي دهد، انتقادات منطقي را مي پذيرد و در رفتار غلط خود تجديد نظر مي كند .اينها مواردي است كه آنها را مي توان به عنوان مثالهايي از تبلور شخصيت نام برد.