مرتضي مجدفر
اشاره
هفته گذشته و در هشتمين بخش از سلسله يادداشت هاي مدرسه اي براي پدران و مادران، نمايه مشكلات رفتاري دانش آموزان را در هفت طبقه گوناگون نشان داديم. در اين بخش، قدري فراتر از «مشكلات رفتاري» به موضوع «اختلال هاي رواني در ميان دانش آموزان» پرداخته ايم. به خاطر تخصصي بودن موضوع، به سراغ آقايان دكتر حسن عشايري، نوروپيسكولوژيست، متخصص مغز و اعصاب و فعال در امور ياددهي _ يادگيري و بهمن ابراهيمي، كارشناس ارشد روان شناسي و مشاور فعال در مراكز مشاوره آموزش و پرورش رفته ايم. در واقع آن چه در پي مي آيد، متن ويرايش شده گفت وگويي است كه نگارنده با اين عزيزان به عمل آورده است.
درخواست جدي ما از خوانندگان محترم روزنامه اين است كه در صورت مشاهده هريك از علايم مرتبط با اختلال هاي ذكر شده در شماره امروز همشهري، حتما مراتب را نخست با مربيان بهداشت و مشاوران مدرسه ها و سپس با پزشكان، روانپزشكان و يا متخصصان مربوط درميان بگذارند.
سرآغاز
برخلاف برخي از اختلالات و ناهنجاري هاي رواني كه شناسايي آنها مشكل است و نياز به ورزيدگي خاص علمي يا تجربي دارد، بسياري از اختلالات رواني، علائم آشكار و واضحي دارند كه والدين و معلمان و يا به ديگر سخن كساني كه در اين زمينه تخصص كافي ندارند نيز مي توانند احتمال وقوع اين مشكلات را در دانش آموزان و كودكان پيش از سن مدرسه تشخيص دهند و نسبت به درمان جدي آنها توسط پزشك و يا روان شناس اقدام كنند.
آشنايي با نشانه ها و علائم برخي اختلال هاي آشكار رواني در كودكان و نوجوانان، براي اولياي مدرسه و والدين ضروري است. اما لازم است، والدين و اولياي مدرسه نسبت به قضاوت درباره مشكلات پيدا و پنهان كودكان و فرزندان خود و زدن هرگونه برچسب بيماري به آنان، كمال احتياط را رعايت كنند و اگر نسبت به موردي مشكوك شدند، تنها آن را به متخصصان آزموده ارجاع دهند تا تشخيص نهايي و دقيق توسط آنها صورت پذيرد؛ چراكه خيلي راحت مي توان برخي مشكلات عادي زندگي و يا يادگيري را به اشتباه علامت يا نشانه اي از ناتواني در يادگيري يا عقب ماندگي ذهني تفسير كرد و اين امر مي تواند به لحاظ تربيتي، عوارضي منفي براي كودكان و نوجوانان به ارمغان آورد.
اختلال هاي رواني در كودكان و دانش آموزان را به هشت دسته تقسيم مي كنيم و درباره هريك توضيحاتي مي دهيم.
فلج مغزي
اختلال رواني بسيار حادي است كه به زودي و به راحتي آشكار مي شود. تشخيص اصلي و نهايي فلج مغزي با پزشك است. اما علائم زير براي يادآوري برخي نارسايي ها در اين زمينه لازم است:
* گام برداشتن هاي ناجور و ناهماهنگ؛
* حركات تشنجي و متناوب؛
* اشكال در سخن گفتن؛
* انعطاف نداشتن بدن (خشك بودن)؛
* تراوش غيرعادي آب از دهان؛
* مشكلات تعادلي؛
* تلوتلو خوردن هاي غيرقابل كنترل يا حركات نوساني غيرقابل كنترل؛
* بروز شكلك هاي غيرعادي در صورت؛
* لرزش در اندام هاي حركتي بدن.
صرع
علامت قابل مشاهده در اين اختلال، حمله ناگهاني است. در صرع كوچك،۱ ممكن است حمله ها بسيار گذرا و ضعيف باشند؛ تنها چند ثانيه همراه با حركات سريع پلك چشم و توقف موقتي فعاليت. اما در صرع بزرگ،۲ ممكن است با سفت شدن ناگهاني بدن، زمين خوردن، لگد پراندن به اطراف و با ناله همراه باشند. حمله ها معمولا در چند ثانيه به پايان مي رسند و به ندرت تا ۵ دقيقه ادامه پيدا مي كنند. اگر حملات خيلي طولاني شوند، بايد به سرعت به پزشك مراجعه كرد. هنگام حمله، بايد دقت شود شخص زبان خود را گاز نگيرد و سرش به جاي خطرناك برخورد نكند.
مشكلات شنوايي
برخي از علائم اين اختلال در كودكان پيش از سن مدرسه و نيز دانش آموزان مدرسه رو عبارتند از:
* گوش دردهاي متوالي و فراوان؛
* بي توجهي به اطراف؛
* داشتن مشكل در سخن گفتن؛
* بلند كردن بيش از معمول صداي راديو و تلويزيون؛
* درك نادرست سئوالاتي كه از آنها پرسيده مي شود و اشكال در پاسخگويي؛
* وجود ترشحات در يكي از گوش ها يا هر دو؛
* برگرداندن سر براي گوش دادن به صداي كسي يا چيزي؛
* صحبت با صداي بلند و غيرمعمول.
* براي جلوگيري از تشديد اين اختلال در موارد غيرارثي، معاينه و شست وشوي دوره اي هر دو گوش، در دوره هاي ابتدايي و راهنمايي تحصيلي، توصيه شده است.
مشكلات بينايي
برخي از علائم اختلال در بينايي كودكان و نوجوانان كه ممكن است در اثر بي توجهي و برطرف نكردن آنها، به اختلال و بيماري حاد بينايي تبديل شوند، به صورت هاي زير در مبتلايان ديده مي شود:
* اغلب چشمان خود را مي مالند؛
* داراي چشمان قرمز هستند؛
* سردرد دارند؛
* در ديدن نوشته هاي تخته سياه، مشكل دارند؛
* ممكن است لوچي چشم داشته باشند؛
* نسبت به نور حساسيت زيادي نشان مي دهند؛
* براي ديدن اشيا، آنها را نزديك چشم مي آورند.
اسكيزوفرنيا
به منظور تشخيص دقيق و نهايي اين اختلال بايد به روان پزشك مراجعه كرد. ولي نوعا علائم زير در شخص مبتلا قابل مشاهده هستند:
* انزواطلبي و گوشه گيري؛
* امتناع از اين كه كسي او را در آغوش بگيرد؛
* آسيب رساندن به خود (مثل كوبيدن سر خود به جايي)؛
* برقرار نكردن ارتباط كلامي با ديگران؛
* حركات تكراري هنگام كار (مثلا چرخيدن و يا تكان خوردن هاي نوساني)؛
* دلبستگي غيرعادي به برخي اشيا؛
* عدم حساسيت به درد و يا حساسيت نشان دادن افراطي به آن؛
* تعادل ضعيف جسماني؛
* احساس درماندگي و پريشاني هنگام مواجه شدن با تغييرات معين؛
* هماهنگي بسيار ضعيف در رفتار.
بيش فعالي
اختلال كمبود توجه همراه با بيش فعالي (فزون كاري)۳ عمدتا در پسران ديده مي شود كه با علائم زيادي تشخيص داده مي شود. البته بايد دقت شود، اين اختلال بانشاط و سرزندگي كه نشانه سلامت طبيعي كودكان است، اشتباه نشود. برخي از اين علائم در مبتلايان به صورت زير ديده مي شوند:
* فعاليت جسماني پي درپي دارند (دويدن، بالا رفتن از چيزي، راه رفتن مداوم، پريدن و جست وخيز كردن)؛
* در حفظ توجه خود به پديده ها اشكال دارند (عدم تمركز مستمر بر يك موضوع)؛
* از اين كه آرام و ثابت جايي بنشينند و فعاليت نكنند، ناراحت مي شوند؛
* حركات آنها بدون انگيزه و ناگهاني است؛
* از اين كه در صف و انتظار نوبت باشند، ناراحت مي شوند؛
* در قبال ناكامي ها كم تحمل هستند؛
* فراموش كاري هاي زيادي در آنها مشاهده مي شود.
اختلال رفتاري و شخصيتي
اين اختلال گستره وسيعي از رفتارها و علائم را دربرمي گيرد كه نمونه هايي از آنها ارائه مي شود. نكته ضروري اين است كه تنها در حالت هاي شديد هركدام از اين علائم و رفتارها مي توان بر احتمال وجود اين اختلال حكم داد. بنابراين تأكيد مي شود، براي تشخيص دقيق اين اختلال، همچون ساير موارد حتما بايد به روان پزشك يا روان شناس مراجعه كرد. برخي از اين علائم عبارتند از:
* پرخاشگري و خشونت شديد؛
* گوشه گيري مفرط و انزواي اجتماعي؛
* شرمگيني بيش از حد معمول؛
* دروغگويي؛
* دزدي؛
* اوقات تلخي و غيظ بيش از اندازه؛
* خودپنداري منفي و شديد (تصوير منفي و بدي از خود دارند).
معلوليت ذهني _ رواني
تشخيص و ارزيابي اين اختلال، مستلزم اجراي آزمون هوش انفرادي است كه بايد به وسيله روان شناس آزموده انجام شود. آشكارترين نشانه آن، ضعف در توانايي آموختن است كه درجاتي خفيف تا شديد دارد. مشخصه اصلي و معني دار در اين حالت، عملكرد پايين تر از متوسط در آزمون هوش (زير ۷۰ درصد) و داشتن ضعف در رفتار سازشي و انطباقي است. برخي علائم اوليه اين اختلال چنين هستند:
* تأخير و كندي معني دار در يادگيري عمل خزيدن، قدم برداشتن و سخن گفتن؛
* شكست در يادگيري اموري مثل درست غذا خوردن، لباس پوشيدن و يا گره زدن بند كفش؛
* ضعف در هماهنگي حركتي؛
* كندي و ضعف در مهارت هاي كلاسي؛
عقب ماندگي ضعيف، به طور معمول تا قبل از سنين مدرسه قابل تشخيص نيست. اما در مدرسه، كودك ممكن است علائم زير را نشان دهد:
* به شكل معني داري در يادگيري درس ها مشكل دارد؛
* در حافظه كوتاه مدت، داراي مشكل است؛
* در زبان (سخن گفتن) او نقص هايي ديده مي شود؛
* داراي مشكلات حركتي است؛
* ميزان توجه بسيار كمي دارد.
ناتواني هاي يادگيري
تشخيص و ارزيابي اين ناتواني ها، حتي براي متخصصان نيز با دشواري همراه است. ناتواني هاي يادگيري با اين نشانه ها مشخص مي شوند:
* الگوي پيشرفت تحصيلي مبتلايان ناهموار و ناهماهنگ است؛
* عقب ماندگي تحصيلي آنها شديد است؛
* در اين نوع اختلالات، مشكلات يادگيري در آنها ربطي به مشكلات هوشي و محيطي ندارند؛
* در مواردي همچون زبان آموزي (در ايران: فارسي / بخوانيم _ بنويسيم) و رياضي، با مشكل بيشتري روبه رو مي شوند؛
* معمولا، كلمات را به شكلي آشفته و نامنظم هجي مي كنند؛
* در بازشناسي لغات ساده، با شكست هاي پي درپي روبه رو مِي شوند؛
* حروف و اعداد را قاطي مي كنند؛
* در محاسبات رياضي مشكل دارند؛
* حركات آني و ناگهاني، دمدمي بودن در خلق و خو و اشكال در حافظه و بينايي، از مشكلات ديگر اين گروه از كودكان هستند.
تا يادداشت دهم همه شما را به خدا مي سپاريم.