عكس: محمدرضا محمدي
معصومه صفايي
يك محموله قاچاق هشت بهله اي بالابان ديگر هم در بوشهر كشف شد. هر هشت بالابان هم مثل روال عادي به پارك طبيعت پرديسان فرستاده شدند؛ در همان گلخانه كوچك با فنس هاي آهني كه به تازگي رويش پلاستيك كشيده اند تا هم بالابان ها را از سرما حفظ كنند، هم كوبيده شدن شكاري ها به در و ديوار هنگام برخاستن به تصور پرواز، كمتر به آنها آسيب برساند. مي گويند قرار است براي پرنده هاي شكاري در پارك طبيعت پرديسان محل جديدي احداث كنند؛ محدوده اي حداقل نيم هكتاري با فنسي به ارتفاع هفت متر. اين كار شايد بتواند به حفظ سلامت شكاري هاي ضبط شده كمك كند تا ديگر نه دچار عارضه سستي عضلات سينه اي شوند و نه بلندي نوك، نه بال و پرشان با بر خورد مداوم به فنس درهم كوبيده شود و نه بالشتك كف پايشان به خاطر يكنواختي محل نشستن عفونت كند و آنها را به كام مرگ بكشاند.
اخيرا هم CITES با اخطاري ديگر خواستار تعيين وضعيت دقيق بالابان ها در ايران در مدت زماني كمتر از سه ماه شده است البته اين سه ماه مدتي است كه سرآمده. در اين اخطاريه چنين آمده است : باتوجه به قاچاق روزافزون بالابان از مرزهاي جنوبي ايران به عرب  نشينان حوزه خليج فارس مقتضي است در چند مورد توضيحات كافي ارائه شود. نخست تعيين وضعيت بالابان طبق طبقه بندي هاي انجام شده كه در نامه هاي گذشته اعلام شده است. تعيين اينكه صادرات بالابان ها از ايران قانوني است، يا غير قانوني و اگر اين صادرات قانوني است، مشخص شود كه گونه هاي صادراتي پرورشي اند يا از وحش زنده گيري مي شوند و اگر پرورشي اند تفاوت بين آنها با گونه هاي وحشي كاملا توضيح داده شود و در پايان CITES از دفتر نمايندگي اش در ايران خواسته تا زيستگاه ها و آمار دقيق اين پرنده شكاري را در كشور مشخص و در كوتاه ترين زمان به آنها ارائه كند.
مهندس رضا فرجي- نماينده جديدCITES در ايران- در خصوص اين اخطاريه و پايان مهلت ارسال اطلاعات مي گويد: جابه جايي در سيستم اداري كشور كمي پاسخ به اين درخواست CITES را به تاخير انداخته است. البته زماني كه اين نامه ها به همراه مدارك ديگر CITES به ما سپرده شد تقريبا مهلت كاملا به پايان رسيده بود. اما با اين حال ما با نامه  اي به دفتر مركزي CITES اعلام كرديم كه اين اطلاعات در كمترين زمان به دست آنها خواهد رسيد و در حال حاضر هم كارشناسان ما درصدد تهيه گزارشي كامل از وضعيت موجود بالابان ها در كشور هستند و قطعا در كمتر از يك ماه اين گزارش آماده و به دفتر مركزي CITES ارسال خواهد شد .
نگراني مجامع جهاني از وضعيت گونه اي ارزشمند در ايران قطعا نشان از شدت قاچاق آن به خارج از كشور و نيز وضعيت وخيم زيستي آن حتي در جهان دارد. بد نيست مسئولان جديد ارگان ها و بخش هاي دولتي با كمي تعجيل و حتي در صورت لزوم كشيدن ترمز اضطراري از شدت روند زوال گونه هاي حيات وحشي كشور بكاهند. در هر حال براي شروع هيچ وقت دير نيست. هرچند كه تاكنون هيچ مطالعات دقيقي روي وضعيت و جمعيت بالابان ها در ايران صورت نگرفته اما كمي جست وجو و بررسي وحتي واكاوي اطلاعات صيادان مي تواند اطلاعات خوبي در اختيارمان
قرار دهد.
صيادان اكولوژيست
چنانچه مي گويند در ايران تنها يك گونه بالابان وجود دارد آن هم با نام علمي Falco cherrug كه اگر خيلي دقيق ترش را هم بخواهيم احتمالا زيرگونه موجود در ايران falco cherrug cherrug است كه دو جنس نر وماده هم شكل هستند.
اما همين تقسيم بندي در بين صيادان بالابان خيلي دقيق تر و ريزتر صورت مي گيرد كه احتمالا اين تفاوت ها بر اساس واريته هاي مختلف بالابان ها به وجود مي آيد؛ البته هنوز در ايران تحقيقات دقيقي روي اين موضوع صورت نگرفته است. در بين صيادان، بالابان ها به پنج نوع سبز (خاكستري)، سرخ، اژدر(زرد)، سفيد و سياه، تقسيم  مي شوند كه اتفاقا به ترتيب ذكر شده بالابان ها صبورتر و كمياب تر مي شوند. يعني بالابان هاي سياه بسيار جسور، جنگنده و نادرند وخصوصيات هريك از اين گونه ها با يكديگر فرق مي كند.
بالابان هاي مهاجر در مرداد و شهريور ماه از كشورهاي تركمنستان و آذربايجان براي زمستان گذراني به كشور ما مي آيند. گرچه بالابان ها به صورت پراكنده در ساير شهرهاي كشور نيز ديده مي شوند اما جمعيت هاي خوب آن تنها در سواحل درياي خزر، شمال خراسان و آذربايجان هاست اما در ديگر مناطق از جمله شاهرود، شهريار و كوير و... هم ديده مي شوند.
بالابان  فوق العاده باهوش و حساس است و نزديك شدن به آن مشكل است و با تغييرات محيطي سريعا از محل دور مي شود و بدين ترتيب اين گونه اصولا از مراكز مسكوني و انساني پرهيز مي كند، برخلاف پرندگان شكاري چون كوركورها، سارگپه ها و دليجه ها كه در حاشيه شهرها به وفور حضور دارند اين پرنده در جاهايي كه تراكم انساني وجود دارد كمترديده مي شود.
مهندس آرش سعيدي كه سال ها روي وضعيت پرنده هاي شكاري در ايران كار كرده است، مي گويد: طبق آماري كه از صيادان به دست آمده، چيزي در حدود 300 تا 400 بالابان در سال تنها در حواشي پارك ملي تندوره زنده گيري مي شود. طبق برآوردها اين آ مار سالانه در سراسر كشور به 2000 بهله هم مي رسد .
سايز بالابان ها در قيمت آنها بسيار دخيل است. صيادان قاچاق، اين پرنده را از 250 هزار تا 25 ميليون تومان به شيوخ عرب مي فروشند. تمايل شيخ نشينان به بالابان در ميان همه شاهين ها به خاطر جسور بودن و زيرك بودن اين پرنده است. مضاف بر اينكه بالابان ها برخلاف بحري ها در برابر گرما تحمل زيادي دارند. بالابان ها با آستانه تحمل بالا مي توانند در شرايط مختلف محيطي اعم از كوهستاني و كويري زيست كنند، چه آنكه آنها را در تندوره كه منطقه اي كاملا كوهستاني است و در كوير با آن گرماي طاقت فرسا مي توان مشاهده كرد.
عرب ها اين پرندگان را در زمستان مي خرند و از اول شهريور (نيمه مرداد)، تا آذرماه به تربيت اين پرنده مي پردازند تا براي شكار آماده شوند!!(عرب هاي كويت، قطر، امارات و بحرين بيشترين مشتريان بالابان ها هستند).بالابان ها پرندگاني بومي و مهاجر هستند كه از نواحي شمالي يعني تركمنستان و كشورهاي تازه استقلال يافته به مناطق حاشيه اي درياي خزر مهاجرت مي كنند. جمعيت پرتراكم بالابان ها را بيشتر از هر جاي ديگر در حاشيه درياي خزر، مازندران، گيلان (بندرانزلي)، مخصوصا گلستان مي توان يافت، البته جمعيت هاي بسيار خوبي از بالابان ها در نواحي شمالي استان خراسان، بندرگز و نواحي مرزي هم وجود دارد. پارك ملي تندوره به عنوان يكي از مناطق حفاظت شده به دليل دور افتادگي و عدم دسترسي شكارچيان و متخلفان و همين طور امن بودن منطقه، محل بسيار مناسبي براي بالابان ها كه پرندگاني بسيار حساس و باهوشند، است. وجود جمعيت هاي بزرگ جوندگان، بالاخص پايكا در تندوره باعث شده صيادان بالابان براي صيد اين گونه به نواحي نزديك به تندوره مثلا در 100 تا 200 كيلومتري آن اقدام به صيد بالابان كنند. بالابان هايي كه در اين منطقه زيست مي كنند از نوع سفيد روشن هستند.
راه نجات
با توجه به كاهش چشمگير جمعيت بالابان ها، تنها با جريمه هاي سنگين چند ميليون توماني براي صيد اين پرنده نمي توان نسل آن را از كشيده شدن به ورطه انقراض رهانيد. يكي از روش هايي كه در تمام دنيا براي احيا و بازسازي جمعيت هاي رو به انقراض در شاهين ها به كار مي رود، تكثير و پرورش در اسارت است.
به خوبي مي دانيم كه همواره شكارچيان، بزرگ ترين حاميان حيوانات هستند، پس قوش بازان نيز مي توانند بهترين حاميان شاهين ها باشند.
سعيدي مي گويد:  هر بالابان در حدود 5 تا 6 تخم مي گذارد كه از اين تعداد در ايده  آل ترين شرايط طبيعي 3 تخم به جوجگي و بلوغ مي رسد، اما در اسارت تعداد تخم ها به 10 عدد هم مي رسه؛ بدين صورت كه در موقع تخمگذاري بالابان، مي توانيم تخم ها از زير پرنده برداريم،  در اين حالت پرنده دوباره شروع به تخمگذاري مي كند و بدين ترتيب با پرورش تخم ها و نگهداري صحيح و اصولي جوجه ها و آموزش براي شكار مي توانيم بالابان هاي جوان را به طبيعت هديه كنيم، بدون آنكه به انسان خو بگيرند . در گذشته قوش بازان يك جوجه دو ماهه را كه به خوبي شكار مي كند را مي گرفتند و پس از 3 سال كه به بلوغ مي رسيد رها مي كردند؛ بعد دوباره جوجه دوماهه ديگري را مي گرفتند، بدين ترتيب هرگز بالابان ها از چرخه طبيعي زندگي در وحش خارج نمي شدند.
در قالب يك طرح جامع علمي و كاربردي با 5 تا 6 جفت بالابان مي توان به راحتي در عرض 20 سال يك جمعيت خوب به دست آورد .
در بالابان ها اولين تخم، ماده و آخرين تخمي كه پرنده مي گذارد نر است و معمولا بين اولين تخم و بعدي 7 روز فاصله است و بدين ترتيب به لحاظ جثه هميشه اولين جوجه ها درشت تر و قوي ترند و به همين دليل ضريب موفقيت بالايي دارند.
يك مطلب قابل توجه و قابل مطالعه و تحقيق اين است كه شاهين ها و خصوصا بالابان ها در مناطق كوهستاني زيست مي كنند. اكوسيستم هاي كوهستاني بايد به لحاظ اكولوژيك و قابليت پرورش اين گونه بررسي شوند!