در فرهنگ هاي باستاني و كهن، همان گونه كه موسيقي در حوزه اساطير و نمادها قابل بررسي است، سازها نيز خصلتي اين گونه دارند.
در اين گونه فرهنگ ها كه ردپاي آن را در برخي فرهنگ هاي امروزين نظير مشرق زمين و سرزمين هاي آفريقايي مي توان جست وجو كرد، سازها نه فقط ابزار اجرا كه جنبه آييني- اسطوره اي داشته و اهميت فراوان دارند. در اغلب نوشته هاي موسيقايي در اين زمينه، اهميت سازها و شناخت آنها مورد توجه قرار گرفته است. در نوشته هاي كورت زاكس مسأله جنسيت سازها و ارتباط آن بااسطوره مرد و زن طرح شده است. هورن بوتسل به مطالعات فرهنگي و ارتباط فرهنگي مردمان و نقش سازها در اين ميان، توجه شايان داشته است. به عنوان مثال «او با پيدا كردن نوع خاصي از ني لبك در شمال غربي برزيل و پولينزي به اين نتيجه رسيد كه اين دو فرهنگ روزگاري با يكديگر در ارتباط بوده اند.»
ارتباط سازشناسي با زبان شناسي، تاريخ و خويشاوندي فرهنگ ها بر محققان پوشيده نيست. برونو نتل نيز در كتاب مباني موسيقي شناسي و قومي چنين مي گويد:« پژوهش درباره سازها در حقيقت، بيش از حد انتظار اتنوموزيكولوژي جالب است و ضروري است كه هر پژوهنده فرهنگ موسيقايي براي اين جنبه از تحقيقات، حتي به قيمت از دست دادن ساير جنبه هاي زندگي موسيقايي، اهميت ويژه اي قايل شود. شناخت سازها يكي از كليدهاي اساسي فهم تاريخ موسيقي سنتي فرهنگ هاي مختلف است. »
با اين حال، نوپا بودن پژوهش در موسيقي ايران (در دوران معاصر)، امكان پژوهش هاي گسترده در اين زمينه را محدود ساخته است. نوشته هاي پراكنده و تاريخي حسن مشحون و روح الله خالقي، حسين علي مداح و امين شهميري كه در كتاب يا مجله هاي موسيقي ساليان گذشته چاپ شده است، شايد تنها موارد معدود در اين دوره باشد. همچنين دست نوشته هاي دكتر مسعوديه كه بعد از فوت ايشان چاپ شد. با اين توضيحات، اهميت و اعتبار كتابي نظير دايره المعارف سازهاي ايران، تأليف محمدرضا درويشي بهتر و بيشتر نمايان مي شود. كتاب اخير مجموعه اي است كه به نقل از مولف ده جلد را شامل مي شود و تاكنون دو جلد آن به چاپ رسيده است.
جلد اول در سال ۸۰ منتشر شده و اختصاص به سازهاي زهي نواحي مختلف ايران داشت. در زمستان گذشته جلد دوم اين مجموعه كه به سازهاي كوبه اي تعلق دارد، چاپ و منتشر شد. با مقدمه اي كه گذشت و اهميت سازشناسي و پرداختن به سازها در علم اتنوموزيكولوژي، جامعه بين المللي اتنوموزيكولوژي كه مشهورترين و مهم ترين نهاد رسمي اين علم محسوب مي شود، در سال ،۲۰۰۲ جايزه كتاب سال خود را به اين اثر اختصاص داد، نكته جالب آن كه، اين اولين بار است كه اثري مكتوب از يك موسيقيدان ايراني، به دريافت چنين عنواني در سطح بين المللي نائل مي شود. مؤلف در مقدمه جلد اول، توضيحات مبسوطي پيرامون تاريخ رده بندي سازها و سمبوليسم آنها ارائه مي دهد. در جلد دوم در مقدمه به تفكيك هر منطقه، نام مطلعان و موسيقيدانان نواحي كه مورد استناد بوده اند آمده است. رعايت امانت داري و ذكر نام بيش از سيصد نفر، نوعي قدرداني و تشكر از اين هنرمندان گمنام است.
جلد دوم در دو بخش مجزا، شامل سازهاي كوبه اي پوست صدا و سازهاي كوبه اي خود صدا است. رده بندي هر بخش در ابتدا ارائه شده و سپس به تشريح سازهاي كوبه اي مناطق مختلف ايران پرداخته شده است. ضمن آن كه در مواردي با نگاهي متفاوت در رده بندي و طبقه بندي سازها مواجهيم. در اين مورد مولف چنين مي گويد:« از ويژگي هاي ديگر اين كتاب سيستماتيك، نگاه از پايين به بالاست. براين اساس، ابتدا كليه سازهاي هم خانواده مورد شناسايي قرار گرفته و طبقه بندي براساس خصوصيات واقعاً موجود و حتي جديد سازها صورت گرفته است، نه اين كه سازهاي موجود به زور در قالب رده بندي هاي شناخته شده قرار گرفته باشند.»
در جلد دوم دايره المعارف سازها با مجموعه اي وسيع از سازهاي كوبه اي نواحي مختلف شامل انواع دهل ها، دايره ها، دف ها، نقاره، سنج، هاون، ناقوس، طشت، دمام و همچنين سازهايي بسيار نادر و منحصر به فرد نظير جوغ (پوست صدايي از جنس سنگ)، درك (دايره اي دو طرفه)، طبل زلزله (پوست صدايي با دو، سه، چهار و شش دهانه) روبه رو مي شويم. در اين كتاب براي شناخت ساز هر منطقه، پس از نقشه جغرافيايي و مشخصات رده بندي ساز، توضيحاتي در مورد منطقه، ويژگي هاي ظاهري و ساختاري ساز، تكنيك هاي اجرايي، موارد دو نوع استفاده ساز و ساختمان و جنس و مواد تشكيل دهنده ساز آمده است.
جدول اندازه ها، نمودارها و تصاوير زواياي مختلف ساز، مجموعه را كامل ساخته است. به هر روي كتاب دايره المعارف سازها، نتيجه زحمات موسيقيدان و پژوهشگري است كه حدود دو دهه از عمر خود را در روستاها و نقاط مختلف ايران به سفر، تحقيق و مطالعه پرداخته است.
با توجه به آن كه درويشي بيش از آن كه پژوهشگر باشد، موسيقيدان و آهنگساز برجسته اي است، نوع نگاه و درك و دريافت او بي ترديد متفاوت تر از پژوهندگاني است كه صرفاً با نگاه پژوهشي به بررسي موضوعات اين چنين مي پردازند و با وجوه علمي و اجرايي موسيقي بيگانه اند. همين نگاه جنبه هاي متفاوتي را در كتاب نمودار ساخته است.

نوشته زير را علي قمصري، آهنگساز آلبوم نقش خيال (آخرين كار همايون شجريان) نگاشته است. قمصري در نگارش و پيشنهاد برخي موضوعات در حيطه موسيقي فضاهاي تازه اي را ارائه مي كند كه مي تواند، باب بحث هاي نويني را در فضاي سرد و يخ زده موسيقي ايراني بگشايد.
***
در ميان اهل موسيقي جملاتي اين گونه را بسيار شنيده ايم كه:«موسيقي ايراني حساس و شكننده است و آهنگساز نبايد با القاي پيچيدگي ها به آن لطمه وارد كند» ،«حس و حال موسيقي ايراني به تك صدايي بودن آن است» ،«بكارت موسيقي ايراني به حفظ و تكرار سينه به سينه و بدون تغيير و نوآوري در رديف است» و... اما آيا ما براي فرار از واقعيت ها از اين گونه جملات و مقولاتي مانند «حس و حال» استفاده نمي كنيم و ايده آل هاي ذهني خود را به موسيقي ايراني تسري نمي دهيم؟
متاسفانه در ايران به تعداد موزيسين هايمان، ايدئولوژي موسيقايي داريم. به عبارت ديگر اعمال سليقه شخصي با امر هنر و موسيقي بسيار گره خورده و با يكديگر عجين گشته است. چنان كه شخصي شاگردانش را حتي از گوش دادن به موسيقي غير از رديف دستگاهي ايران منع مي كند و آن ديگري با ابزار و اصول آهنگسازي غربي سعي در تجزيه و تحليل و آناليز رديف دارد، اما در نهايت چنين رويكردهايي موجب اعوجاج، محدوديت و از هم گسيختگي شناخت ما از وسعت موسيقي ايران مي شود.براي گسترده شدن دايره موسيقي ايران، بايد ظرفيت ها را گسترش داد، نه آن كه مقوله «حس و حال» را مفري براي پوشش دادن ناتواني هايمان قرار داد. غربي ها بر وسعت موسيقي شان تاكيد داشته و آن را بزرگنمايي مي كنند، اما ما با اجراي كنسرت هايي قشري، تجاري و بي محتوا وسعت موسيقي مان را دست كم مي گيريم.البته اين مقال به اين مفهوم نيست كه حس و حال جايي در موسيقي ندارد، بلكه علم، تكنيك و حس و حال هركدام شأنيت خود را در يك اثر خوب دارند. چنان كه ممكن است نوازنده اي با تكنيك ساز زدنش بتواند بينندگان را حيرت زده كند، ولي اين به تنهايي كافي نيست. چه، همان تماشاگران در مقابل تردستي يك شعبده باز همان حيرت زدگي را خواهند داشت و گاه به هيجان بيشتري نيز نائل مي شوند.«پس بياييد نه علم گريز باشيم و نه حس ستيز» .تكينك و حس و حال هركدام ابزاري هستند براي خلق يك اثر و البته ابزارها صرفاً محدود به اين دو مقوله نمي باشند؛ يعني زيبايي شناسي، ملودي پردازي، هارموني، كنترپوان، تلفيق شعر و موسيقي، فرم و... وجود دارند. نبايد از هيچ كدام فرار كرد و البته هيچ كدام هم به تنهايي مقصد نمي باشند.اگر ما با ابزار و روش هاي بيشتري آشنايي داشته باشيم در استفاده يا عدم استفاده از آنها حق انتخاب خواهيم داشت و اين ارزشمند است. در صورتي كه با نبود اين شناخت به اجبار، صرفاً از آن كه داريم استفاده مي كنيم.
از آنچه تا به حال مذكور شد مي توان نتيجه گرفت كه آشنايي با ابعاد موسيقايي، خلاقيت و اختيار بشري را در انتخاب يا ردّ هريك افزايش مي دهد و ظرف ذهني انسان را در ارزش گذاري و قضاوت وسعت مي بخشد. بياييم ابتدا دانش موسيقي را فرا گيريم، بعداً خواهيم ديد كه بسيار دست به عصاتر نظريه پردازي خواهيم كرد.
«آنان كه دانش كمي دارند، دانش خطرناكي دارند» .

كيوان پهلوان كه ساليان سال است در زمينه سازهاي كوبه اي و دف و دايره اقصي نقاط ايران را درنورديده است، در نهايت برخي از پژوهشهاي خود را در قالب سه سي دي به بازار موسيقي عرضه كرده است.
اين مجموعه كه عنوان كلي دف و دايره را بر خود دارد، به دفها و دايره هاي سه منطقه موسيقي خيز ايران
( خراسان، سيستان، و يزد و نايين) اختصاص دارد.
نكته مهم اين سه اثر كه از قرار بسي بيش از اين خواهد شد، همانا ارائه اجراهاي صوتي اين سازها است كه از سوي شاخص ترين نوازندگان موسيقي نواحي ايران اجرا شده است علاقه پهلوان به دو ساز دايره و دف ريشه در دوران كودكي دارد زماني كه خود وي گفته است: «اين علاقه از دوران كودكي با من عجين بود و كم كم به سوي نواختن حرفه اي اين ساز كشيده شدم، در همين رابطه ابتدا سبك هاي مختلف تنبك نوازي را تجربه كردم. چند سال نزد استاد محمود فرهمندبافي و نيز تمرين و ممارست سبك استاد بهمن رجبي به عنوان يكي از جديدترين سبكهاي تنبك نوازي ايران آغاز راهم بود. در دوره اي نيز به دنبال ديگر تحقيقات تاريخي مشغول تدريس تنبك و دايره شدم. تعمق در شيوه هاي دايره نوازي و دف نوازي ايران به شدت نظرم را جلب كرد تا اينكه طي پروسه اي چندين ساله به سبك و سياق جديدي در نواختن دايره دست يافتم و همين امر باعث شد كه من بروم ببينم كه دايره از نظر فرهنگي داراي چه ويژگي هايي است. وقتي وارد اين مجموعه و موضوع شدم به دليل اينكه در زمينه تاريخ هم كار تحقيقاتي انجام مي دهم، ديدم كه به همين سادگي نمي توان از كنار اين مقوله گذشت.
به خاطر اينكه اين ساز با خود بخشي از تاريخ ذوقي ملت ما را به همراه دارد و اساساً تاريخ و فرهنگ آن بر مي گردد به تاريخ مردم ايران و حتي خاورميانه. بعد از سالها تحقيق به اين نتيجه رسيدم كه قدمت اين ساز، پيچيدگي و كاربردي بودن آن و طبعاً ماندگار شدنش طي قرن ها، دلايلي تاريخي- اجتماعي دارند، هيچ سازي نيست كه به وسعت و گستره ساز دايره حداقل در خاورميانه وجود داشته باشد.» وي در دهها سفري كه به نواحي مختلف ايران داشت، ويژگي هاي دف و دايره هاي مختلف ايران را از نزديك مشاهده و مطالعه كرد. گستردگي موضوع و تنوع بيش از اندازه نمونه ها و همچنين تكنيك هاي اجرايي منجر به آن شد كه گاهي چندين و چند بار به يك منطقه خاص سفر كند.
پس از گردآوري انواع دايره ها و تجزيه و تحليل نغمات مربوط به آنها علاقه مند شد تا به نكات تاريخي و فرهنگي اين گروه از سازها پرداخته و زمينه هاي مراسمي  و همچنين تغييرات ديگر را نيز مطالعه كند. پژوهش هاي اين موسيقي پژوه در زمينه دايره و دف به طور كل شامل دو بخش است: يك بخش پيرامون ويژگي هاي فني و ساختاري دف و دايره هر منطقه از ايران كه شامل عكسبرداري از ده ها نمونه، مراسم و مجالس مورد استفاده، تكنيك هاي اجرايي دايره هاي نواحي، بررسي نغمات آوازي همراهي كننده با دف و دايره است و بخش دوم بررسي اسناد تاريخي مربوط به ساز دف و دايره در ايران، خاستگاه قومي  آن، نقش اين ساز در جوامع مادرسالاري و استفاده هاي آييني، ديني و مذهبي آن در جامعه ياد شده، كم رنگ شدن آن در مراحل بعدي در جامعه پدرسالاري، وضعيت اين ساز در جوامع عرب و ايران پيش از اسلام و نيز حوزه كاربرد آن در ميان اقوام ايراني، نحوه كاربردهاي مراسمي، مجلسي و آييني آن و همچنين استفاده متصوفه از اين ساز در مراسم ذكر و ثنا.
اين مجموعه در حالي از سوي انتشارات ماهور به بازار موسيقي عرضه مي شود كه جلد دوم كتاب دائره المعارف سازهاي ايران هم از سوي اين ناشر ( اواخر سال گذشته) به بازار موسيقي ايران عرضه شده است. آنهايي كه اخبار موسيقي را پي گيري مي كنند، از اعتراض كيوان پهلوان نسبت به استفاده غير علمي از پژوهشهاي وي در كار درويشي اطلاع دارند.