شماره 1017 چهارم ، سال ژوئيه 1996 ، تير 1375 ، 14 يكشنبه 24
تاريخ در كتابخانه و كتابخواني كتاب ،
ايران
:اشاره
ويادگاري بشر ذهن يادمان فراگيرترين و كهنسال‌ترين اين كتاب
پويا و ارزنده ، زنده نقشي همواره امروز ، به تا ديروزها از پسنديده
تكنولوژيك و علمي فاصله.است كرده ايفا انساني اقوام تمدن تكوين در
را توهم اين است ممكن بسياري ذهن در يافته ، توسعه جوامع با ما كشور
غرب جهان عمدتا و ما بين علمي فاصله اين شايد كه آورد وجود به
ميهن درخشان پيشينه كه است آن بر نوشته ايناست داشته وجود همواره
بزرگ و متعدد كتابخانه‌هاي بودن دارا و كتابخواني كتاب ، امر در را ما
مسئولان بويژه ذيربط مسئولان و دست‌اندركاران همت بر تا باشد.بنماياند
.بيفزايد عقبماندگيها جبران در ارشاد وزارت
يعني ميلادمسيح از پيش سال در 3000 تاريخي گرانسنگ اسناد روايت به
نقطه چند و نواحي‌آذربايجان و اوروك شهر در پيش سال به 5000 نزديك
وجود كتابخانه‌هايي قديم جهان‌متمدن از نقاطي و مركزي ايران از ديگر
.است داشته
داير كتابخانه‌هايي حكومت‌ها رسمي تاسيس از پيش كه است معنا بدان اين
شده انجام مصر و تركيه ايران ، در كه علمي حفاريهاي در.است بوده
معتبري و منظم كتابخانه‌هاي و كتاب باستان دوران در كه گرديده مسلم
رويه‌هاي سررشته‌داري مبناي نهادي دولتهاي تاسيس از پس كه داشته وجود
.شده‌اند خود دوران عمراني و علمي اقتصادي ، اجتماعي ، سياسي ،
استخرتخت‌جمشيد شهر در الفهرست كتاب در ابن‌النديم گزارش بنابه
نوشته كنده ، علوم‌گوناگون آنها بر كه داشته وجود بيشماري گلي الواح
.بود شده پخته و
كتابخانه به و استنساخ را آنها مطالب تا مي‌دهد دستور اسكندر
لوح هزار سه كشف با ابن‌النديم اشاره اين.نمايند حمل اسكندريه
به‌دست تخت‌جمشيد ويرانه‌هاي زير در خورشيدي سال 1312 در كه گلين
.نيست بي‌ارتباط آمد
آن و داده‌اند نام تخت‌جمشيد خزانه شده كشف الواح اين به باستانشناسان
آن در ايراني انديشه‌هاي بالندگي و باستان ايران علمي مفاخر از را
ايراني پادشاهان خزانه به‌وجود جا چند تورات در.كرده‌اند ياد دوران
.است شده اشاره مي‌كرده‌اند نگهداري آن در را علوم و اسناد كه
ودر بابل كتابخانه در هخامنشيان نوشتاري اسناد تورات روايت به
.است مي‌شده نگهداري ماد در قصري خزانه
براي مركزي احكام نوشته‌اند تاريخ‌نويسان چنانچه اشكانيان دوره در
حكومتي مراكز به كتبي گزارش‌هاي هم ولايات و مي‌شد فرستاده ولايات
.مي‌فرستادند
كناركتابخانه‌ها در و جا يك در مركزي در را مكتوب گزارش‌هاي اين
.كرد آنهارجوع به بتوان ضرورت هنگام به تا مي‌كردند نگهداري
رويه‌اي‌است است متداول هم امروز كه هم كنار در اسناد و كتاب وجود
.گرفته‌اند وام گذشته‌گان از كه
و سياسي مدارك و اسناد خود سلف سلسله مانند بي‌گمان ساسانيان
كتابنسخه‌اي هر از و مي‌كردند نگهداري را نظامي و اداري اقتصادي ،
.مي‌داشتند نگه سلطنتي آرشيو در
چنين بالله در القا خليفه زمان وقايع شرح ضمن يميني تاريخ ترجمه در
(پخته) كرده سوخت را آن تا بفرمود رسيد آخر به خطبه چون:است آمده
.است بوده مرسوم غزنويان دوره در وضع اين.سپرند خزانه به
جهانگشااشاره‌اي در جويني ايلخانيان زمان در آرشيو وجود درباره
ايراني سبك و روش به هندوستان در مغول ايلخانان كه بويژه دارد كافي
.بوده‌اند كتابخانه‌ها كارآمدترين بنيان‌گذار
براي متعددي مراكز غازان‌خان زمان در كه برمي‌آيد جامع‌التواريخ از
رساله‌هايي‌به‌عنوان و مكاتيب و داشته وجود اسناد و مدارك نگهداري
.است مي‌گرفته قرار استفاده مورد نگهداري روش
ايران ، كتاب كتابخانه‌هاي براي آتش‌سوزي و ويراني دوره چند وجود با
بين وسايل‌ارتباطي گرانقدرترين از يكي ايراني مردمان ميان هميشه
.است بوده نسل‌ها
براي شفاهي به‌گونه بودنش نسخه تك دليل به كتابها از برخي كه آن‌گونه
امانتي با سينه به سينه نقل و زمان گذر از پس و شده خوانده مردم
موارد برخي در يا و است رسيده كتابت به مقتضي موقع در اصل به نزديك
و كتاب صدها و حافظ بر سوري شرح مثل گشته افزوده آن بر حاشيه‌اي
.ديگر رساله
دوران‌كتابهاي هر مذهبي و علمي مفاهيم برحسب ايرانيان اسلام از پيش
.داشته‌اند عرضه بشريت جهان به را بيشماري
كه اسلامي حكومت‌هاي قلمرو در نوشتاري خزانه يا كتابخانه كهن‌ترين
نسبت معاويه يزيدبن خالدبن به گذاشته‌اند جا بر همگاني استفاده براي
در كه است بيت‌الحكمه يا دارالحكمه كتابخانه آن از پسميشود داده
گذاشته هارون‌الرشيد زمان در بنيانش اما مي‌يابد گسترش مامون زمان
.مي‌شود
وايران شرقي روم مهم شهرهاي از بسياري كتابهاي هارون‌الرشيد گويند
كتابخانه اين در مامون دستور به بعدها.آورد آنجا به را
پارسي عيلامي ، ، سرياني كتب ترجمه به و شد ايجاد هم دارالترجمه‌اي
.ورزيدند مبادرت هندي و يوناني كهن ،
ساساني‌در اردشير پسر شاپور كتابخانه چون نيز ديگري مهم كتابخانه
ميان از سلجوقي طغرل‌بيك هجوم با آن كتابهاي از بسياري كه بود بغداد
.است مستنصريه شهر كتابخانه ديگر مشهور كتابخانه‌هاي از.رفت
در.بودند كرده ايجاد بزرگي كتابخانه قاهره در نيز مصر فاطميان
از داشته ، وجود عمومي كتابخانه‌هاي شام و مصر (فعلي اسپانياي) اندلس
جلد هزار چهار را آن كتابهاي تعداد كه اندلس در الحكمه خزانه جمله
.نوشته‌اند
كتابخانه‌هاي‌بزرگ از يكي به اسلامي تمدن تاريخ كتاب در زيدان جرجي
شمارش ونيم ميليون يك بر بالغ آن كتابهاي كه مي‌كند اشاره قاهره در
دويست و هزار تنها و بوده مربوط ايران به آن كتابهاي عمده كه شده
.است مي‌شده حفاظت آنجا در طبري تاريخ از نسخه
صلاح‌الدين‌ايوبي دست به كه است منسوب بالله العزيز به كتابخانه اين
از پس كه بوده‌اند معتبري كتابخانه‌هاي شام و طرابلس در.رفت ميان از
.مي‌سوزانند را آنها همه فرانسويان هجوم
درهمدان بن‌سلمه ابوالوفا كتابخانه ايران كتابخانه‌هاي قديمي‌ترين از
و نبشته مادهاسنگ دوره از همدان‌هكمتانه در گفت بايد.است بوده
.است بوده خانگي كتابخانه‌هاي وجود بر دال كه آمده بدست سفالينه‌هايي
و آن‌بوده كتابدار بواب ابن كه شيراز در ديلمي عضدالدوله كتابخانه
آن مسكويه‌كتابدار ابن شهادت به كه ري وزير عميد ابن كتابخانه
.است مي‌رسيده به 40000 كتابهايش
ابن‌عباد صاحب به متعلق ديگري نيزكتابخانه ري در كه است توجه شايان
و داشته كتاب جلد هزار هفده و يكصد كه داشته وجود آل‌بويه ديگر وزير
.مي‌كردند حمل را آن شتر چهارصد
سرايي بلندپايه‌ترين است آورده سرگذشت‌خود در (ق ه 370438) ابن‌سينا
اين.بخارا در نوح‌بن‌منصور به مربوط كه بوده سرايي است ديده كه
و بروم كتابخانه به كه خواستم دستوري او از روزي:مي‌نويسد بزرگوار
به داد دستور مرا پس بخوانم هست آنجا در پزشكي كتابهاي از آنچه
صندوق‌هايي خانه‌اي هر در و داشت بسيار خانه‌هايي كه شدم اندر سرايي
و شعر و تازي كتابهاي خانه يك در بودند انباشته هم روي كه بود كتاب
كتابهاي فهرست بر پس ديگر دانش كتابهاي خانه‌اي هر در فقه ديگري در
خواستم‌و داشتم نياز بدان كه را آنها از هرچه و نگريستم اوايل
.بود نرسيده مردم از بسياري به آنها نام كه يافتم كتابهايي
به‌بسياري نيز مردم عامه كه است براين‌پايه ابن‌سينا آخرين كلام فهم
.دسترسي‌داشته‌اند كتابها از
خواهيم باشيم كرده فهم به‌درستي بالمكين‌را شرف‌المكان ضربالمثل اگر
براين را اشخاص اگر و است مكان شريف‌ترين هست كتاب كه آنجايي هر يافت
با همسنگ مدركاتي يا و است بوده كتاب با آميزش به‌خاطر هست عزتي پايه
.كرده‌اند بشري جامعه ره‌آورد و كسب هستي جهان از را كتاب
ملتي كمتر و بوده‌اند بيشتر دانستن پي‌جوي و دانش‌پژو في‌نفسه ايرانيان
با پيدايش آغاز از را مطلوب خصيصه اين كه يافت مي‌توان جهان در را
در جنگ فن آنكه از پيش ايراني جنگاوران حتي باشند داشته همراه خود
اما نداشته‌اند كتاب با موافقتي اگرخود گيرد قرار دانش‌ها زمره
كتابهاي و انديشمندان ازپذيرش نخواسته‌اند يا نتوانسته هرگز
سلحشوران و سلاطين از بسياريسرباززنند ايشان علاقه و موردنظر
يا و بوده‌اند زمان‌خود دانش به آراسته و فضل اهل ايراني‌خود
خود كنار در مشاور يا وزير به‌عنوان را انديشمندي و دانشمند
كتابخانه ازجمله دژها و نظامي قلعه‌هاي در وجودكتابخانه.داشته‌اند
.مي‌دهد دلپذير شاني ما ، گفتار به‌درستي طبس و قلعه‌الموت
در عزيزه و كماليه مسجد چون وكتابخانه‌هايي طبرستاني ، رستم دارلكتب
در ركنيه و بردسير در گواشير مسجد رشيدي ربع مراغه ، رصدخانه مرو ،
به امروز كه مشهدرضا كتابخانه و ساوه در خاتوني بوظاهر يزد ،
بقعه كتابخانه است ، فعال بسيار و مشهور رضوي قدس آستان كتابخانه
فتحعلي‌شاه زمان در روس و ايران جنگ‌هاي از پس كه اردبيلي صفي شيخ
هم‌اكنون كه شد برده روسيه به و غارت روس مهاجم سپاه به‌دست قاجار
نشانگر همه ،...و است محفوظ لنين‌گراد شرق‌شناسي موسسه در تماما
كشورمان مختلف سرزمين‌هاي مردمان توجه و نيازمندي علاقه‌مندي ، گستردگي ،
.است ايشان فضيلت‌خواهي و كتابخواني و كتاب به گوناگون دوره‌هاي در
دانشگاه و مدائن مشهور دركتابخانه اين از پيشتر داشت توجه بايد
آن از امروز ما كه وجودداشته ويژه كتابداري ، علمي براي جندي‌شاپور
.نداريم اطلاع
كتابخانه‌هاي اكثر در كه پسنديده‌علمي بسيار امكانات از ديگر يكي
دارالترجمه وجود بوده‌است مرسوم و معمول اسلامي و مشهورايراني
مبادله روش اين از جهان در كتابخانه‌اي كمتر در كه‌هنوز است بوده
كتابخواني و كتابخانه به نيز صفوي سلاطين زمان در.مي‌برند سود علمي
تاسيس شاه‌طهماسب زمان در كه صفوي كتابخانه.مي‌شد داده فراوان اهميت
.گرديد وقف مشهدرضا كتابخانه به تماما شاه‌عباس زمان در شد
چهلستون‌اصفهان عمارت در صفوي كتابخانه‌دولت و آرشيو اصلي‌ترين
وايران كنوني ايران شهرهاي از شهري كه‌ما است اين جالباست بوده
درشوشتر باشد نداشته وجود آن‌كتابخانه‌اي در كه نمي‌يابيم را كهن
كتابخانه و مشعشع آل كتابخانه كهن هويزه در شوشتري ، خاندان كتابخانه
مكتشف و مخترع و بزرگ فيلسوف مجلسي علامه گويا كه اصفهان عتيق مسجد
.است داشته نظارت برآن اتمي انرژي
مشروطيت دوران تا امر بدو رااز ايراني كتابهاي مي‌توان كلي به‌طور
:كرد تقسيم كيفي نوع به‌سه
سنگي الواح‌گلين‌يا مانند سازه‌اي كتابهاي -1
نوشته‌هاي و پارچه‌اي و چرمي شال‌نوشته‌هاي مانند دستنويس‌هايي -2
كاغذي
به‌چاپ ابتدايي دستگاههاي با قديمي‌كه چاپ يا سنگي چاپي كتابهاي -3
رسيده‌اند
:كرد تقسيم نوع‌كمي پنج به را كتابخانه‌ها مي‌توان و
ملوك و پادشاهان كتابخانه -1
رجال‌مملكتي و شاهزادگان كتابخانه -2
عملي ودانشمندان انديشمندان علما ، كتابخانه -3
متبركه بقاع و مساجد مدارس ، كتابخانه -4
خانگي كتابخانه‌هاي -5
اغلبناچيز كميت با اگرچه كتابخانه‌هاي‌خانگي وجود كه است قابل‌ذكر
اين‌مرزوبوم فرزندان پيش‌روي را راهه‌هاي‌گرانقدري كار توانسته خود
دانش‌پژوهانه‌بي‌بديل تحرك‌هاي و اثرات‌رواني ازنظر بعضا بگذارد
.بوده‌اند
ملتجي ابراهيم محمد
.است همشهري روزنامه به متعلق و محفوظ حقوق تمام