چهارم ، شماره 1045 آگوست 1996 ، سال مرداد 1375 ، 18 يكشنبه 28
كودتا پديده مجدد فهم
(دوم قسمت) مرداد ننگين 28 كودتاي مناسبت به
تاريخ در كودتا يك موفقيت‌آميز موارد اولين از مرداد كودتاي 28
از پس گسترده‌امريكاييان حضور اززمان دست‌كم يا و است جهان معاصر
.است نخستين موارد جزء دوم ، جهاني جنگ
و مرداد كودتاي 28 معني و درك به كه نيست آن مجال و فرصت اينجا در
تمامي دركنار كه گفته‌شود است لازم فقط بپردازيم ، درآن موثر عوامل
اندركار دست نيروهاي ضمير و حافظه در كه تصوري از موثرغفلت ، عوامل
كه اگرداشت عهده بر مهم نقشي داشت ، قرار اسفند سوم كودتاي از
را آن نظاير يا و مرداد كودتاي 28 امكانات و شرايط اسفند سوم كودتاي
تحركات و عملكرد لاجرم آنگاه مي‌داد ، قرار تاريخي حافظه پشتوانه
ديگر به‌گونه‌اي مرداد به 28 منجر حوادث در مخالف يا و موافق نيروهاي
آمادگي كه بود مرداد كودتاي 28 از تصور همين چنانكه.مي‌شد زده رقم
در.كرد ايجاد اسلامي انقلاب از پس تحركات و تحولات در جامعه براي خاصي
و مردم كه مي‌شد شنيده به‌كرات كشور ، از شاه خروج و ديماه 1357 روز 26
اين.شود تكرار مرداد حادثه 28 مبادا مي‌دادند ، هشدار گروهها يا
بود بعدي دهه‌هاي در مرداد كودتاي 28 مفهوم و معني حضور نشان‌دهنده
به 28 منجر حوادث در كه نشده ضبط درجايي يا و ندارد ياد به كسي ولي
.باشد شده داده اسفند سوم كودتاي با ارتباط در هشداري و ارجاع مرداد
اسفند سوم كودتاي معني درك براي كه نمي‌آيد نظر به عقل دوراز پس‌چندان
حافظه بر كه آنچه واقع در.باشيم داشته توجه مرداد كودتاي 28 به
بيشتر است ، كودتا مفهوم و معني عهده‌دار و مي‌كند سنگيني ما تاريخي
مختلف مولفه‌هاي جهت از اسفند سوم كودتاي.است كودتاي 28مرداد درگير
در جامعه براي بخشي آگاهي و فاقدباردهي اصولا نظامي سياسي جمله از
اين به مي‌توان يا و.است آن طبيعي دامنه‌هاي و كودتا مقوله با ارتباط
چشمگيري پيشرفت گونه هيچ مرداد در 28 كودتا يك از درك كه گفت تعبير
بلكه و نمي‌دهد ، نشان خود از اسفند سوم زمان در كودتا به نسبت را
صد حكومت.دارند يكديگر با بسياري شباهت دوره دو مفاهيم و انتظارات
از كه مي‌دهد قوام حكومت به را خود جاي اول دركودتا سيدضياء روزه
تير 1331 به 30 منجر وقايع در قوام همين.است كودتا حكومت محبوسين
در حوادث ناپايدار سير.است عهده‌دار را مدت جانشيني‌كوتاه يك نقش
كه سياسي تحول يك همچون مسائل درك و تير 1331 ، اسفند 1299 ، 30 سوم
بود ، شاهد يا و كرد پرداخته و ساخته را آن بديل موقع به مي‌توان
تبعات و دامنه زد ، هم بر را الگو اين كه آنچه.است جامعه ذهني الگوي
تحولات فرايند نه و كودتا امر به توجه جهت از كه بود مرداد كودتاي 28
تقدير و بود اسفند 1299 سوم تبعات و دامنه از متفاوت بكل مختلف ،
در را كودتا از معني اين عمدتا ايراني جامعه پس زين كه بود چنين
نداد روي تيري ديگر 30 مرداد ، كودتاي 28 از پس در.نمايد ذخيره ذهن
... و نرسيد زمامداري به كودتا ، محبوسين جرگه از فردي همچنين و
كودتا يك مواردموفقيت‌آميز اولين از مرداد آسيبشناسي‌كودتاي 28
امريكاييان گسترده حضور زمان از دست‌كم يا و است جهان معاصر تاريخ در
از بعد و قبل اندكي.است نخستين موارد جزء دوم ، جهاني جنگ از پس
و دور كشورهاي ديگر و خاورميانه منطقه كه است مرداد 1332 كودتاي 28
نمونه به‌عنوان مثلا.مي‌كنند تجربه را كودتاها سلسله‌اي‌از نزديك
و مرداد از 28 قبل مصر در آزاد افسران كودتاي به مي‌توان
پس يعني در 1958 ، كودتا يك به‌وسيله عراق پادشاهي حكومت ايضاسرنگوني
رو اين از عراق و مصر كشور دو تجربه.داشت اشاره ايران ، كودتاي از
تنگناتنگ و مستقيم ارتباط در كشور دو هر تجربي فضاي كه شد يادآوري
ساقط پادشاهي نظامهاي كشور دو هر در.داشت قرار ايران تجربي فضاي با
گرفتند دست در را قدرت آزاد افسران مصر ، يعني آنها از يكي در و شدند
افسران كودتاي الگوي.داشت وجود آنها با همدلي ايراني جامعه در كه
و ناسيوناليست افسران براي مي‌توانست رويا يك همچون شايد آزاد ،
اما.شود تعبير مرداد 1332 ، كودتاي 28 در مصدق دكتر دولت هوادار
بي‌واسطه به‌طور كودتا كشور دو هر در كه است اين ما مقاله در مهم نكته
اقتصادي اجتماعي ، سياسي ، مولفه‌هاي در گسترده‌اي تحولات موجد مستقيم و
.گشت نظامي و
اين مذكور ، تجارب محدود و يامنفي و مثبت ارزيابيهاي از گذشته
از پس ايران كرده تحصيل بويژه و جوان نسل كه است اهميت حائز مطلب
نسل اين ذهنيت بود ، روبرو كودتا از فضاهايي چنين با مرداد ، دوران 28
آن حاملين كودتاها اين كه است معاني‌اي از متاثر شدت به بعدي نسل و
نوعي غيرمستقيم به‌طور كودتا از معاني و فضاها چنين با آشنايي.بودند
كودتايي تجارب در.كرد ايجاد اسفند سوم كودتاي درباب معناشناسي گسست
يا و نظامي -سياسي عناصر از متشكله هيئت يك نظر ، مورد سالهاي
اصل از بهره‌گيري و سرعت با و گردند هم سياست عهده‌دار كه نظامياني
انحلال به آن به‌دنبال و ساخته واژگون را مستقر دولت يك غافلگيري ،
تغييرات و مي‌دهند شكل را نهادهايي متقابلا و يازيده دست نهادهايي
.بوجودمي‌آورند احيانااقتصادي و نظامي -سياسي قدرت ساختار در گسترده
اثرات و كودتا به توجه با را كشور تاريخ مي‌توان بوضوح نتيجه در
از ذهنيت اين.نمود كودتاتقسيم از بعد و قبل تاريخ به آن بي‌واسطه
البته.ندارد خوانايي اسفند سوم كودتاي تجربه با معاصر ، كودتاهاي
قضيه ابهام و سردرگمي به خود نوبه به كه دارد وجود مشابهت‌هايي
نظامي -سياسي عناصر از تركيبي وجود در مشابهتها مهمترين.مي‌افزايد
معاصر تاريخ در كودتا نهاديني اهميت ايضا و اسفند سوم كودتاي در
تركيب مورد در.مي‌باشد پهلوي‌ها دوران تبليغات در به‌ويژه و ايران
و ارتباط كه‌اصولا اختصارگفت به بايد نظامي-سياسي عناصر
دارد وجود معاصر كودتاهاي عناصري‌در چنين از كه تصوري سازماندهي‌و
عناصر توان و ازتركيب متفاوت عمق در و نهايي درتحليل
گرفتن ، قرار كنار در صرف.است اسفند سوم كودتاي نظامي -سياسي
تركيبي چنين ساختاري و نهادي شباهتهاي منزله به نظامي و عناصري‌سياسي
قبل در اسفند سوم كودتاي نمادين اهميت يعني دوم ، مورد در.نمي‌باشد
به لازم اينجا در پرداخت خواهيم آن به نيز دربعد و شد داده توضيحاتي
از منفك و اسفند سوم كودتاي خود حاضر ، مقاله نظر از كه است توجه
ويژگيهاي فاقد بخشيد ، نمادي حالت را واقعه اين كه بعدي تحولات ديگر
تفاوت مهمترين.است معاصر تاريخ در شدن عطف نقطه به تبديل براي لازم
در دارد ، وجود معاصر كودتاهاي از كه تجاربي با اسفند سوم كودتاي
و ساختار در تعبيرات و تحولات و كودتا مستقيم دامنه‌هاي و تاثيرات
تاثيرگذاري چنين فاقد في‌نفسه اسفند سوم كودتاي.است جامعه نهادهاي
.بود
به و مردم دراذهان كودتا مفهوم سنجش و برداشتهاارزيابي اولين
و خلط به پيشين صفحات در.نيست امكانپذير مطلوب ، وقوع‌به‌طور هنگام
يا و محو دلايل وجوددارد اذهان در كودتا از كه آميزش‌معاني
اين به اختصار به است‌كه لازم حال داشتيم ، سخن آن آسيبرساني‌معني
-سياسي تحولات بر متمركز عمدتا ما تاريخ‌نگاري كه دهيم توجه هم نكته
رفتار از رضايت‌بخش توصيفات كمتر و است بالا رده‌هاي در تحركات و نظامي
مسئله اين بر آثار و منابع عموم.داريم دردست سياسي‌مردم اعتقاد و
مدنظر را خارجي ملاحظات ايضا و بازيگر افراد سياسي نقش كه متمركزند
در نقوش اين دادن قرار است شده برگزار اجمال به كه آنچه و دهند قرار
تعبير به يا و اجمال اين البته.است جامعه سياسي برداشتهاي متن
هم مقاله اين دراست ايراني جامعه ساحت از انعكاسي فقدان ، ديگر ،
معني فهم به برود احتمال كه شاخصها از بعضي استقراء به حوصله فراخور
.است گشته بسنده رساند ، ياري خود زمانه در كودتا
ملاحظات يكي.است محور دو تاكيددارند آن بر منابع عموم كه آنچه
ودوم ;انگليس و روس قدرتهاي بيگانه ، بويژه با ارتباطات و خارجي
خارجي درملاحظات.است مقتدر متمركز يك‌دولت به نياز و امنيت فقدان
انقلاب 1917 ايضامسئله و برانگيخت ، كه واعتراضهايي قرارداد 1919
به را اذهان سفيد ، و سرخ روسي نيروهاي شكل به آن وتاثير گسترش و
آشوب مسئله با مستقيم ارتباط در خارجي ملاحظات.بود داشته مشغول خود
يكپارچه جامعه يك بر انگليس ، و روس سياستهاي.بود داخلي ناامني و
عمل و بودند فعال متشتت جامعه يك داخل در بلكه نمي‌آوردند ، فشار
يكديگر با تعاطي حالت در داخلي ناامني و خارجي ملاحظات.مي‌كردند
و وجوه از بسياري در دست‌كم كامل ، به‌طور نه اگر كه است طبيعي و بودند
.سببمي‌گشتند را هم با مرتبط تفاسير موارد
مساعدترين باشند ، بوده يكديگر تعاطي‌با حالت در كه محور دو همين
.صحنه‌است در جديد نيروهاي وسربرآوردن پي‌درپي تحركات براي زمينه
شانس‌و كه مي‌نمود وسوسه را كسان بسياري‌از داخل در قدرت خلاء
توجه‌به بدون آزمايي شانس اين وطبعا بيازمايند را خود موقعيت
و آشوب ، ناامني ، بارها ايران هم درگذشته‌ها.نبود ممكن خارجي ملاحظات
فائقه نيروهاي حضور حال ، ولي بود كرده تجربه را قدرت مدعيان وجود
و شايعات.بود ساخته متفاوت يكسره را كار جوهره و شكل بيگانه
آستانه در.است بي‌نظير درهم‌آميختگي اين مويد روزگار آن گمانه‌زنيهاي
به متجاسرين همراهي به قزاق قواي كه شايعه اين اسفند ، سوم كودتاي
همچنين.است منعكس منابع از بسياري در زد ، خواهند دست شهر غارت
نفع به قوا معادله زدن برهم براي نظامي نيروهاي از استفاده وسوسه
و دور دست‌اندركاران از بسياري براي كودتا ، ديگر تعبير به يا و خود ،
ميان در هم و سياسي عناصر ميان در هم.بود جالبنظر سياست صحنه نزديك
پيوند از استفاده با بخواهند كه بودند بسياري نامزدهاي نظامي ، عناصر
قضايا سير و روند بر را خود مهر داخلي ، آشوبهاي و خارجي ملاحظات
وجود اوضاع عمومي درك و تصور از خارج چيزي كار اينجاي تا.بكوبند
و كم و مي‌دهد تشكيل را اسفند سوم كودتاي ويژگي كه آنچه ولي ندارد
يا و گمنام نسبتا عناصر حضور يكي.بود امر دو مي‌كرد جلوه غريب بيش
كثيري جمع دستگيري و بازداشت دوم و كودتا سازماندهي در ناشناخته بكل
.بود حاكمه طبقه اعضاي از
در ناشناس بكل يا و شده كمترشناخته عناصر حضور يعني اول ويژگي
شد آورده بالا در.نبود ولي‌غيرطبيعي بود عجيب ايران سياست صحنه
باملاحظات وقتي خاصه ناامني ، ووجود مقتدر دولت يك فقدان منطق كه
كشيدن‌نيروهاي بر سر براي زمينه باشد ، ايجاد شده آميخته خارجي
اعضاي لازم‌در سياسي توان يا و اراده ديگرنبود تعبير به.است جديد
كسب به هم قدرت از دور دوائر كه مي‌كرد فراهم را فرصت اين حاكمه هيئت
جامعه در اجتماعي تحركات كه كرد فراموش نبايد.شوند اميدوار قدرت
در.دارد وجود همواره حضيض و اوج احتمال و بوده شديد معمولا ايران
عناصر عروج.بوديم شاهد را تحركات اين از جلوه‌هايي مشروطه داستان
و نهادها اضمحلال حالت يا و فروريختن درگرو كودتا نظامي و سياسي
با اسفند سوم كودتاي تفاوت.است موردبحث دوران در قدرتي ساختارهاي
بخش اسفند سوم در كه است اين در تهران ، فتح فرضا قبلي ، رويدادهاي
در و نبودند شهره كه گرفت قرار كساني دراختيار مناصب و مقامات اعظم
.نمي‌آمدند به‌شمار سنتي حكومتگران زمره
منازل و مدارج پيمودن سيرو اين مختلف‌از موارد در رضاخان سيدضياءو
هنگام به كشور شايسته فرزندان حضور لزوم و تقدير ، دست همچون قدرتي ،
از دفاع هنگام در سيدضياء مثال به‌طور.كرده‌اند ياد تباهي و خطر
و مخالفت هنگام به و چهاردهم مجلس در خود انتخاباتي اعتبارنامه
درك مورد آنچه داشت‌كه تاكيد نكته اين بر به‌شدت مصدق ، دكتر اعتراض
روزنامه‌نگار يك رسيدن نشد ، امكان واقع كشور سنتي ورهبران اشراف
سلطنه‌ها ، دوله‌ها ، متقابلا و نخست‌وزيري‌است يا عظمي صدارت به‌منصب
كه‌از كسي به‌عنوان هم تصويررضاخان.مي‌پردازد... و ملك‌ها و
از است ، كرده ايران نجات به اقدام و برخاسته جامعه فرودين لايه‌هاي
ميان در رضاخان.ندارد خاص توجه به حاجتي و است برخوردار عام شهرت
و مطبوعات جرگه در هم سيدضياء و بود شده شناخته نظامي محافل برخي
بود آشنايي نسبتا چهره جرايد ، با مرتبط سياست ازدست‌اندركاران گروهي
.نبودند مطرح كشوري سطوح يا و زمامداري بالاي رده‌هاي در كدام هيچ ولي
بر براي بيشتري آمادگي كه بود دومي اين سيدضياء و رضاخان ميان در
هم و بود نزديكتر سياسي قدرت محافل به هم سيدضياء.داشت خود كشيدن
كه آنچه.مي‌نمود خاص توجه تجربه‌اي مشابه موارد به خود موقعيت بخاطر
بلشويكها سوي از قدرت گرفتن به‌دست بود ، برانگيخته را ضياء سيد ذهن
پطروگراد ، به لنين آمدن‌ناگهاني.بود روسيه در اكتبر 1917 در
ساخت نباشد؟چگونگي عملي ايران در چرا مي‌فهميد ، سيدضياء كه آنگونه
:كه نبود اين براي مانعي باشد ، كه هرگونه سيدضياء رواني و ذهني
در سيدضياء.نشود تفسير انگليس دست‌پروردگي به كودتا در وي دخالت
اعلام عليرغم حال و بود كرده سرسختانه قرارداد 1919دفاع از سابق
از جديدي بازي كه بود اين بر كودتا وقت ناظرين تصور داد ، قرار لغو
ايران در مقيم خارجي ناظرين تصور اين در.است گرفته در انگليس سوي
با كودتا نظامي -سياسي عوامل ارتباطات ميزان و نحوه.بودند سهيم هم
خارج مقاله اين حوصله و وظيفه از داخلي ، همدستان ديگر و انگلستان
چگونه خودش زماه در كودتا ببينيم كه هستيم اين مترصد بيشتر ما.است
.شد تفسير و درك
دارد ادامه - قادري حاتم دكتر
.است همشهري روزنامه به متعلق و محفوظ حقوق تمام