چهارم ، شماره 1149 دسامبر 1996 ، سال آذر 1375 ، 19 پنجشنبه 29
استادحسين از يادي و مجمع‌البيان و طبرسي
كريمان
رضوي.م
.است همشهري روزنامه به متعلق و محفوظ حقوق تمام
محققي سال‌خاموشي سومين با است مصادف آذرماه سي‌ام فردا ، :اشاره
عرصه در فقط نه كريمان استاددكترحسينبرجسته دانشمندي و وارسته
ايشان ، مردي سلوك شيوه و خوي و خلق با آشنايان به‌شهادت بلكه علم ،
توجه با و مرحوم آن ياد به مقاله اين.بود نمونه و فرهنگ با بسيار
امين‌الدين شيعه‌شيخ بزرگ مفسر درباره استاد يادماندني به اثر به
ضمن.است شده تحرير نام‌مجمع‌البيان به وي ممتاز تفسير و طبرسي
به را گرامي خوانندگان توجه نيكوخصال ، و برجسته عالم آن به ارجگزاري
.مي‌كنيم جلب مقاله اين
و مفسر امين‌الاسلام ، و امين‌الدين به ملقب طبرسي ، حسن فضل‌ابن ابوعلي
خود حيات قمري هجري تا 480 سالهاي 468 حدود در شيعه معروف دانشمند
نسبت در (1).شتافت باقي ديار به ق.هـ در 548 و كرد آغاز را
معني به)طبرستان به منسوب يكي است ، موجود قول دو -طبرسي-وي
در.قم توابع از تفرش به ومنسوب تفرشي معرب آنكه ديگر و ،(طبرستاني
به‌طبرستان نسبت در است ، شده تاليف پيش قرن دو تا رجال‌كه و تاريخ كتب
نيز برخي و رفته كار طبرسي‌به لفظ معدود عده‌اي مورد در بجز جا ، همه
امين‌الدين امادرباره (2).شده‌اند ياد دو طبري‌هر و طبرسي نسبت به اغلب
(4)علي‌بن‌زيدبيهقي ابوالحسن معروف دانشمند (3)وي ، نوه و وپسر طبرسي
كتاب در پسرانش و او درباره‌نسبت بوده ، خاندانش و طبرسي معاصر كه
واصفهان (كاشان) قاشان ميان است منزلي طبرس:صريحاگويد بيهق تاريخ
(5).است بقعت آن از ايشان اصل و
جواني ايام كه‌او دانست مي‌توان شده ، دريافته وي احوال از آنچه با
تبحر رايج علوم در و بوده عصر فراگرفتن‌علوم سرگرم مقدس مشهد در را
:جمله از بوده‌اند بنام دانشوراني جملگي او استادان.است يافته تمام
بكرآبادي ، واعظ موفق‌الدين ،(الطائفه شيخ فرزند) طوسي شيخ‌ابوعلي
...و دوريستي محمد جعفربن ابوعبدالله قمي ، بابويه بن حسين حسن‌بن
تسنن اهل علماي از نوغاني عارف عبدالله بن موفق حاكم اين ، بر علاوه
كرده حديث نقل وي از طبرسي و داشته استادي حق وي برعهده نيز
(6).است
از زمان آن در سبزواركه شهر به ق ، .هـ سال 523 در طبرسي ، امين‌الدين
سال پنج و بيست گويا و آمد محسوبمي‌شد شيعيان مركز و بيهق ولايات
شاگردان تربيت و نگارش و پژوهش به سامان آن در را خويش عمر پايان
.پرداخت
و فقها مشاهير واز برجسته عالماني جملگي پسرش ، بر علاوه وي شاگردان
قطبالدين رازي ، منتخبالدين شيخ:جمله ازبودهاند عصر دانشمندان
راوندي ضياءالدين مازندراني ، شهرآشوب علي‌بن محمدبن راوندي ،
(7)...و
و خاص چهره‌اي وي از است‌كه چنان طبرسي تحقيقات وسعت و تاليفات كثرت
و تفسير و فقه در او.مي‌دهد دست به نادراست آن نمونه‌هاي كه برجسته
.بود اثر صاحب و استاد مقابله ، و جبر و حساب و شعر و ولغت نحو
مخصوص فتاواي فقه ، در و داشته ممتاز مقامي وي تفسير ، و فقه در بويژه
كه او تاليفات شماره.است جالبنظر و بديع بسيار كه داده ارائه بخود
متنوع ، بسيار (8)است ، كثيره تصانيف داراي ;بيهق صاحبتاريخ قول به
او ، مهم تاليفات جمله از.است توجه قابل نيز كميت لحاظ به و
الهدي باعلام قرآن ، اعلام‌الوري تفسير در الجامع وجوامع مجمع‌البيان
اصول در والعمده انساب و تاريخ در ائمه ، تاج‌المواليد تاريخ در
(9).برد نام مي‌توان را نوافل و فرائض و دين
و اعتبار جلدي‌مجمع‌البيان ده تفسير طبرسي ، امين‌الدين آثار ميان در
(10).دارد ويژه جايگاهي
.بردارد در را علوم‌قرآني انواع كه است شيعي تفسير اولين كتاب اين
نيز تفسيري نخستين را عالم‌تشيع‌مجمع‌البيان در مي‌توان نظر ، اين از
تدويني و ترتيب با تفسير علم به مربوط علوم همه آن در كه دانست
مجمع‌البيان تا شده سبب امر اين.است گرفته قرار استفاده مورد منطقي
مورد مشابه كتب از بيش معتدل ، حال عين در و جامع تفسيري عنوان به
از يكي گفته به و يافته ادامه ما دوران تا توجه اين.گيرد قرار توجه
از بحث.دارد بي‌سابقه و متين نظمي مجمع‌البيان:معاصر قرآن‌پژوهان
جدا جدا آيات از گروه هر ذيل در را تفسير و معني و لغت و قرائت
شيعه قديم تفسير ومعتبرترين مهمترين مجمع‌البيان تفسير.مي‌آورد
و تام توجه آن به الازهر علماي جديد عصر در و مي‌آيد شمار به اماميه
.است يافته طبع تجديد مصر در و داشته‌اند مبذول تمام
و تصحيح با چاپ‌آن بهترين.است شده ترجمه هم فارسي به اثر اين
/ق سال 1379 در و گرفته انجام محلاتي رسولي هاشم شهيد استاد تعليقات
دارالاحياءالتراث‌العربي انتشارات سوي از كرارا و شده منتشر ش ، 1339
(11).است شده چاپ تجديد
معتقدند جامعيت‌مجمع‌البيان ، صاحبنظران درباره متعدد نظرات عليرغم
اين در كه بطوري.دارد غلبه جوانب برساير ادب اثرجنبه اين در كه
در انعكاس‌دارد ، كمال حد به قرآني علوم همه آنكه بر تفسير ، علاوه
را مطالبي اگر.ادبي است يعني‌تفسيري.است قوي‌تر ديگر جهات از ادب
يك كنيم ، جمع مجلد يك در و يكجا را همه داشته نحوبيان در مثلا كه
بياني به (12)!!لغت در ترتيب همين به و شد خواهد نحو مفصل كتاب
و واژه‌شناسي و زبان دستور مانند عربيت دانشهاي) اعراب روي ديگر ، وي
گرامي‌ترين اعراب:مي‌گويد و مي‌ورزد تاكيد (اينها جز و بيان و معاني
كه است فن همين و است نيازمند بدان بياني هر زيرا است قرآن دانشهاي
.مي‌شود كشيده بيرون گرانبها گوهر و مي‌گردد باز گره‌ها آن با
دانش همين تنها اين‌رو ، از و است نهفته آن درون در قرآن خواسته‌هاي
به و مي‌سازد آشكار را آن مي‌رود ، قرآن معاني جستجوي به كه است
كه گونه‌اي به است سخن معيار اعراب ، دانش.مي‌دهد نشان جويندگانش
و ;دانش اين بر شدن عرضه از پس مگر نمي‌گردد روشن سخن رجحان و نقصان
از پس مگر نمي‌شود جدا هم از آن نادرست و درست كه است چنان آن مقياس
(13).فن اين به رجوع
مي‌كرده لحاظ آن در طبرسي كه ظرائفي و قرآن تفسير در ادبي ديدگاه اين
.هست و بوده قرآن تفسير و پژوهش در ژرف و سنجيده روشي راستي به است
تفسير دانش و ادبي نقد در نوين ديدگاههاي با منظري ، از كه روش اين
كه است مطمئني آغاز نقطه منزله به طبرسي شيوه در است هماهنگ نيز
...و فقهي كلامي ، روايي ، تاريخي ، داده‌هاي و علوم ساير وسيله به بعدا
كلمه و كلام خود از حركت واقع در طبرسي ، تفسير روش در.مي‌شود تكميل
و امكانات از بستري در آن استمرار با و شده شروع پديدار يك مثابه به
عقلي گرايش نه اينجا ، در مهم موضوع.مي‌رسد سرانجام به تكميلي اطلاعات
در عقل‌گرايي بلكه آيات ، دريافت در خردورزي بر تكيه و تاويل معناي به
قابل و منطقي استنتاج به خودبخود كه است متقن و مناسب روشي اتخاذ
نخستين در مي‌توان كه است كلي برداشت يك اين.انجاميد خواهد اطمينان
از حركت.داشت ابراز مجمع‌البيان در طبرسي پژوهش شيوه به نسبت برخورد
و تكميل و تاييد به كه ديگر دانشهاي بستر در آن گسترش و ادبيات
نهايت در و اعتماد قابل برداشتهايي و انجاميد خواهد آن تصحيح
.كرد خواهد عرضه را معتدل و خردمندانه
و تفسيرمجمع‌البيان شناساندن در بسزايي سهم ما دوران در كه كسي
.است بوده كريمان دكترحسين استاد شادروان بي‌گمان داشته وي مولف
و اثر اين واهميت ارزش واقع‌نشان‌دهنده به و اين ، از بيش وي سهم
زيرا ;مي‌باشد ايران جديد علمي مجامع و به‌دانشگاهيان طبرسي مقام
شده ، عربي‌نگاشته زبان به غالبا كه طبرسي ديگر آثار و مجمع‌البيان
وغالبا معاصر ومحققان دانشجويان از بسياري دسترس از دور ظاهرا
استاد وثيق تحقيقاست بوده حوزوي علوم با آشنايان و طلاب توجه مورد
سال 1340 در مجلد دو در كه مجمع‌البيان و عنوان‌طبرسي با كريمان
در تك‌نگاري از كامل و عالي نمونه‌اي يافت ، انتشار تهران دانشگاه توسط
شيخ احوال در تحقيق و مجمع درباره پژوهشي فقط نه اثر اين.ماست زمان
او عصر مسائل و جغرافيا و تاريخ و علوم از دائره‌المعارفي بلكه طبرسي
واقعا مجمع‌البيان ، و معاصرطبرسي محققان از يكي گفته به.هست نيز
روش نظر از يعني.شده نوشته كه است تحقيقاتي آثار مهمترين از يكي
كار مهم نمونه يك اثر ، يك و دانشمند يك مورد در تحقيق روش و كار
سلاجقه عهد همان كه مي‌دهد تاريخي زمينه يك اول كتاب ، اين.است تحقيقي
اجتماعي وضع آن از بعد و مي‌گويد را طبرسي شيخ عهد علمي وضع بعد.است
تفسير وارد بعد و مي‌آورد مفصل را طبرسي شيخ زندگي سپس و را ، دوره آن
(14).مي‌شود كتاب اين
اما ;اثراست اين ارزش و گستردگي بيانگر مختصر ، و جامع بيان اين
با همراه كه اين‌كتاب در جغرافيايي تتبعات بويژه كه:افزود مي‌توان
عميق بحثهاي كنار در شده ، منتشر كريمان شادروان اثر روشنگر نقشه‌هاي
حد تا را كتاب اين ايران ، در آن پيدايش ادوار نخستين در تشيع درباره
.مي‌برد بالا ششم و پنجم قرون در ايران‌شناسي مطالعات مدخل
به ديده ق.هـ با 1331 برابر شهـ سال 1292 در كريمان حسين استاد
تهران و قم در را دانشگاهي و حوزوي تحصيل مدارج وي.گشود دنيا ديدار
كمره‌اي كوه سيدمحمد آيت‌الله همچون زبده استاداني محضر و نمود طي
به هم.دريافت را سرابي نصيري صادق محمد شيخ آقا و حجت به مشهور
و كرد حاصل آشنايي طبرسي شيخ و مجمع‌البيان با اخير استاد اشاره
دانشگاه دكتري دوره در بعدها.شد ايجاد وي در آن پژوهش در علاقه‌اي
را مجمع‌البيان تفسير درباره بحث و طبرسي شيخ احوال در تحقيق تهران ،
بديع‌الزمان استاد آموزشهاي تحت و حكمت اصغر علي راهنمايي به
تفسير براي عالي مدخلي و عميق اثري اينكه ، نتيجه.برگزيد فروزانفر
رجال پيرامون در تك‌نگاري از محققانه نمونه‌اي و آمد پديد مجمع‌البيان
.ديني آثار و
كتاب ازهشتصد خودبيش گفته به تحقيق ، اين تحقق براي كريمان استاد
مطالعه مورد را مي‌رفت استفادتي احتمال آن در كه مقاله ، و رساله و
شصت و دويست قريب از و:مي‌نويسد كتاب مقدمه در استاد.داد قرار
سطر و صفحه ذكر با است ، مذكور كتاب منابع فهرست در آنها نام كه كتاب
در كه آنجا تا كه بود مقصود اين بر وي سعي جا همه و گرديد مطلب نقل
كتب از روي اين از.جويد استفادت قديم‌تر ماخذ از است وي توانايي خور
در يا و نبود ، وي دسترس در قديم‌تر منابع كه مواردي در جز متاخران ،
(15).نكرد استفادتي نرفته ، بحثي باب آن در متقدمان كتب
و تاليفات‌عديده صاحب مذكور ، اثر بر علاوه كريمان ، استاد شادروان
كوهسران ، باستان ، قصران‌يا ري:جمله از.بود نيز ديگري مهم
زيدبن قيام و شهرستان‌قم ، سيره حال ، جغرافياي و گذشته در تهران
ادبي ، مقالات زيادي تعداد همچنين..و شاهنامه در علي ، پژوهشي
و شده نگاشته دائره‌المعارفها براي كه‌غالبا...و جغرافيايي تاريخ ،
درباره كه آنچه بخصوص ;مي‌باشند اول طراز مراجع ازجمله خود نوع در
.است نموده تحرير بدان مربوط مسائل و تاريخ برخي‌امامزاده‌هاو
خط جمله‌اقسام از.بود گوناگون هنرهاي و فضايل جامع كريمان استاد
.مي‌كرد تحرير راخود خود كتب جلد روي كتيبه‌هاي و مي‌نوشت خوش را
كه بوده ايشان خط به ومجمع‌البيان خططبرسي خوش و زيبا مقدمه
همكاران و دوستان و مي‌سرود هم شعر وي.مي‌باشد خوانندگان چشم‌نواز
(16).دارند خاطر به را وي سروده‌هاي از ابياتي وي ودانشجويان
فضلي بي‌مانندو پشتكاري و استوار اعتقادي كه خصال نيكو استاد اين
هجرت باقي به‌ديار سال 1372 ماه آذر سي‌ام در سرانجام داشت ، ستودني
.كرد
-2/ طبرسي ابوعلي ماده ذيل دهخدا ، و معين فرهنگ -يادداشتها1
صاحب گفته به طبرسي ، ابوعلي پسر -3/طبرسي ماده و همان دهخدا ،
سلسله و حسن علي‌بن ابوالفضل نوه‌اش و بن‌فضل حسن:روضات‌الجنات
كمال و واربابعلم فضل اهل بزرگان از همه او خويشاوندان و خاندان
پسر حسن ابوجعفر نفيس‌مكارم‌الاخلاق‌تاليف كتاب -(ص 10).بوده‌اند
رك.اوست نوه تاليف مشكلات‌الاخبار في‌حل الانوار كتابمشكات و ابوعلي
/ص 418 ج‌سوم ، دواني ، علي ومفاخراسلام ، ج 1 -ومجمع‌البيان طبرسي به
تاريخ يا تاريخ‌مسعودي صاحب بيهقي ابوالفضل با نبايد را بيهقي اين -4
سال در و.است بيهق كتابتاريخ صاحب وي.كرد اشتباه بيهقي معروف
و كنوني سبزوار حوالي در است قلمروي بيهق.يافته وفات ق.هـ 565
دهخدا ، ذيل -5/دارد قرار آنجا در اينك هم نيز بيهقي مزارابوالحسن
-8/ مفاخراسلام ، همان و مجمع‌البيان ، و طبرسي -و 7 6/ طبرسي ماده
جوامع‌الجامع-10/ ومجمع‌البيان طبرسي به رك -9/ ص 413 مفاخراسلام ،
و ويرايش و تصحيح با كتاب اين.است مجمع‌البيان از تلخيصي واقع در
چاپ به تهران دانشگاه توسط گرجي ابوالقاسم دكتر توضيحات‌عالي
-12/ ص291 نو ، طرح خرمشاهي ، بهاءالدين شناخت ، قرآن-11/ رسيده‌است
/شماره 8 سال‌دوم 1364 ، فرهنگي ، كيهان كريمان ، حسين دكتر با گفتگو
كيهان -14/ ص 166 محمدحسين‌روحاني ، دكتر قرآن ، كلامي تفسير -13
با مصاحبه در فاني كامران آقاي گفته‌هاي از ش 8 ، دوم ، سال فرهنگي ،
/ مجمع‌البيان و برطبرسي كريمان استاد مقدمه از -15/ كريمان استاد
و كريمان استاد شادروان خصال و احوال و آثار و افكار درباره -16
شادروان يادنامه كريمان ، نامه:به كنيد رجوع وي اشعار و خط نمونه
علوم و ادبيات دانشكده پژوهشنامه مخصوص شماره كريمان ، حسين دكتر
.زمستان 1373 بهشتي ، شهيد دانشگاه انساني