پنجم ، شماره 1229 آوريل 1997 ، سال فروردين 1376 ، 13 يكشنبه 24
|
|
معماري هنر گرانقدر يادگار كاروانسرا ،
ايران
.است همشهري روزنامه به متعلق و محفوظ حقوق تمام
شد ساخته ايران در تجارت رونق با كاروانسراها نخستين
از دلزده و خسته جهان مردم از توجهي قابل بخش...راه در ثروتي
ارزشمند يادگارهاي و پيشينيان ميراث‌ارزشمند تكاپوي در مدرنيسم
براي شگفت‌انگيز رويكرد اين.آورده‌اند روي گردشگري به بشر ، تاريخ
در.است شده انبوه ثروت‌هاي و نو درآمدهاي زمينه‌ساز كشورها از بسياري
سال دير تاريخ از ارزشمندي بناي و اثر ما ، پهناور سرزمين جاي جاي
ميزان هر به.است مانده يادگار به ايراني دانش و هنر و ذوق و ايران
را ارزنده ميراث‌هاي اين و بكوشيم بناها اين بازپيرايي و حفظ در كه
در خصوص به كرده‌ايم ، خود نصيب را بيشتري ثروت و درامد بداريم ، گرامي
امسال بهار.مي‌باشيم درامدهاي‌نفتي از گسستن كار در كه برهه اين
گزارش انگيزه ، همين به مي‌شود برپا ايران در ابريشم جاده گردهمايي
محصول اين كاروانسرا ، ارزش‌هاي و ويژگي‌ها قدمت ، معرفي به را تازه‌اي
.داده‌ايم اختصاص ايراني معماري و هنر ذوق ، بي‌نظير
نخستين.است ايران معماري ارزشمند ميراث‌هاي مهم‌ترين از كاروانسرا
شد ساخته دور بسيار گذشته‌هاي در ايران پهناور سرزمين در كاروانسراها
ميهن حساس موقعيتيافت تكامل و توسعه مرور به پي‌درپي سده‌هاي در و
ميان بازرگاني ويژه به و اقتصادي سياسي ، مبادلات در كه نقشي و ما
بسيار كاروانسراها اين شكل‌گيري و ايجاد در داشته ، دور خاور و اروپا
به خانه‌ها چاپار كاروانسراها شدن ساخته از پيش.است بوده موثر
بودند برخوردار ويژه‌اي اهميت از خبررساني و ارتباطي سرپل‌هاي عنوان ،
دوگانه نقش با جامع‌تر و كامل‌تر شكل عنوان به كاروانسراها بعدها ، و
.شد قديمي چاپارخانه‌هاي جانشين كاروانيان ، اقامتگاه و رساني ارتباط
ايران در كاروانسراها گسترش و ساخت:مي‌گويد فرهنگي ميراث كارشناس يك
از پس دوران در خصوص به ايران معماري ارزشمند و مهم دستاوردهاي از
و شده ساخته خاص نقشه با كاروانسراها اين از كدام هر.اسلام‌مي‌باشد
گوناگوني همين.يافت نمي‌توان هم شبيه دوكاروانسراي هرگز
دوره در.برمي‌انگيزد را بيننده وتحسين شگفتي ايران كاروانسراهاي
در معماري متفاوت سبك‌هاي گوناگون‌با كاروانسراهاي ساخت اسلامي ايران
.رونق‌يافت كوهستاني راههاي و كوير حاشيه شهرها ،
هنر ، لحاظ از ايران كاروانسراهاي كه مي‌دهد نشان پژوهشگران بررسي‌هاي
يكي زمينه همين در.است توجه خور در تاريخي مطالعات و جامعه‌شناسي
:مي‌گويد پژوهشگران از
ايران برونشهري و شهري درون كاروانسراهاي شده ، سپري سده‌هاي خلال در
شمار به روزگار آن كاروانيان و كاروان‌ها استراحتگاه و كه‌بارانداز
ملل و اقوام رسوم و آداب انديشه‌ها ، و افكار محل‌تبادل مي‌آمد ،
.است بوده گوناگون
اين معماري از توجهي جالب و زيبا نمونه‌هاي ايراني كاروانسراهاي
.گسترده‌اند دامن فارس خليج سواحل تا ارس رود ازكرانه‌هاي سرزمين
علاقه با ايراني ذوق با و هنرمند معماران كه نشان‌مي‌دهند بناها اين
به بناها اين ايجاد در را خود هنر و ذوق تمامي كوشيده‌اند ، بسيار ،
.بگيرند كار
در هخامنشيان زمان در كاروانسراها نخستين تاريخي ، تحقيقات اساس بر
.است شده ساخته روز ايران‌آن
ميان به سخن منزلگاههايي از خود كتاب در يوناني ، سرشناس مورخ هرودت
.است شده ساخته سارد و شوش بين هخامنشيان توسط كه است آورده
بين اقامتگاههاي احداث كاروانيان از حمايت در نيز ، اشكانيان عهد در
ايران ، در اسلامي دوره.گرفت قرار توجه مورد راهها وتوسعه راهي
كاروانسراها ساختاري تغييرات و گسترش درتوسعه ، گوناگوني عوامل
.است بوده اقتصادي و نظامي مذهبي ، عوامل اين مهم‌ترين.بود موثر
خوارزمشاهيان ، برافتادن و ايران به مغول ويرانگر هجوم با اگرچه
اما ، شد ، ويران تاريخي آثار و ابنيه همراه به شهرها از بسياري
اسلامي -ايراني غني فرهنگ تاثير تحت مرور ، به چنگيزخان جانشينان
بازرگاني ، توسعه به گرايش اين و گرفتند پيش در را سازنده تلاش‌هاي
حكمرانان رويكرد و توجه اوج نقطه.شد منجر تازه راههاي و اقتصاد
كفايت و تدبير در مي‌توان را تازه جاده‌هاي و ابنيه ايجاد به مغول
بناهاي ايجاد در مهمي سهم وي.كرد جستجو فضل‌الله خواجه‌رشيدالدين
.است داشته گوناگون كاروانسراهاي جمله از عام‌المنفعه
جهان رباط و آذربايجان جلفادر و سرچم مرند ، كاروانسراهاي مورخين
مشهدرا -يزد جاده در انجيره رباط و خراسان جاده در آبادياسپنج
.مي‌دانند دوره همان به متعلق
عالي‌ترين از بهره‌گيري با كاروانسراهاو گسترش ايجادو در صفويان ، اما ،
عصر واقع در و داشته‌اند سزايي به سهم اسلامي -ايراني معماري شيوه‌هاي
گسترش با دوره ، اين در.ناميد كاروان‌سازي رونق عصر رابايد ، صفوي
يعني كشور نقاط شرقي‌ترين از يافتند مجال زائران كاروانسراها ،
شهرها اين متبركه اماكن زيارت به و كنند سفر نجف و كربلا به خراسان ،
به اروپايي جهانگردان شدن سرازير با مقارن دوره اين.گردند نائل
نشده اختراع عكاسي دوربين هنوز كه روزگار آن جهانگردان.بود ما كشور
ارزشمندي و زيبا بسيار آثار طراحي و نقاشي هنر از بهره‌گيري با بود ،
اين از بخشي.گذاشته‌اند يادگار به خود از صفوي عصر كاروانسراهاي از
.است ايران معتبر ميهمانسراهاي و هتل‌ها زينت‌بخش اكنون آثار
و يادداشت‌ها ايران ، كاروانسراهاي درباره عصر آن جهانگردان از
نوشته‌هاي‌تاورنيه از يكي در.است مانده جاي به كتابهاي‌متعددي
:فرانسوي‌مي‌خوانيم جهانگرد
كوههاي از اول روز.مي‌كشد طول روز اصفهان 24 تا تبريز از معمولا
ساخته صفي شاه توسط كه باشكوهي كاروانسراي به تا گذشتيم صعبالعبور
شاردن ديگر جهانگرد رسيديم است ايران كاروانسراهاي بهترين از و شده
:مي‌نويسد صفوي عهد كاروانسراهاي مورد در
براي صفوي شاهان توسط كه ايران ، كاروانسراهاي با نمي‌تواند چيز هيچ
.باشد مقايسه قابل شده ساخته جهانگردان و كاروانيان آسايش
.هستند دوطبقه عموما شهرها داخل تجارتي كاروانسراهاي
براي اطاقهايي معمولا نيز كاروانسراها ورودي دروازه داخل طرف دو در
.است مي‌شده ساخته وكاروانسرادار پاسداران
مانند اسلامي ، عهد در ايران بناهاي از بسياري تزئينات‌همانند
معماري وابسته تزئينات از نيز كاروانسراها مقابر ، و مدارس مساجد ،
،(مهيار كاروانسراي) آجركاري شامل عموما تزئينات.برخوردارند
در كه مي‌باشد(جهان‌آباد كاروانسراي) كاشيكاري ،(رباطشرف) گچبري ،
به كاروانسراها اطاقهاي و ورودي سردرد ايوانها ، طاقنماها ،
از بيشتر اوليه قرون در ايران معماري در كه همانطور.كاررفته‌اند
آجركاري نيز اسلام اوايل كاروانسراهاي در گرفته‌مي‌شد ، بهره آجركاري
مياني دوره در ترتيب ، همين بهايفاءميكرد بنا تزئينات در مهمي نقش
تزئين اين از نيز وكاروانسراها داشت فراوان رونق گچكاري شيوه اسلام
جايگزين صفوي‌كاشيكاري و تيموري دوره در بالاخره و ;مي‌گرفته‌اند بهره
.شد آجركاري و گچبري
كاروان ، يا قافله شد ، گفته پيشين صفحات در كه خدمات‌همانطور
روزها از پس و حركت معلوم محلي از كه شامل‌مي‌شد را مسافر گروهي
.مي‌رسيدند مقصد يا ديگر نقطه به مسافرت
نام كاروان رئيس يا كه‌چاروادارباشي بود سرپرستي داراي هركاروان
بارگيري ، چون خدماتي سفر مسير در كه را متعددي افراد اين‌شخص ، .داشت
بودند ، عهده‌دار را موارد ديگر و علوفه‌چهارپايان تامين باربندي ،
.مي‌كرد سرپرستي
مسئوليت مي‌شد ، كاروانسرايي وارد كارواني كه زماني ترتيب ، اين به
هر و بود مسافران عهده به كاروانسراها به آن انتقال و كردن‌بار پياده
آسايش ، وسايل تهيه و كند انتخاب كاروانسرا در مي‌بايست‌اطاقي مسافري
معمولا.باشد داشته عهده به خود را ضروري موارد ديگر و غذا پز و پخت
كه مي‌شد ناميده شخص‌كاروانسرادار واين داشته نگهباني كاروانسرا هر
آنها به ضروري موارد در و عهده‌داشته به را كاروانيان اموال مسئوليت
- آنان مالي وضع برحسب- كاروانيان از حقوقي نگهبان ، اينميكرد كمك
كاروانيان ومايحتاج وسايل زماني كاروانسرادار همچنين ، .مي‌كرد دريافت
وبرنج گوشت نان ، آنان به نياز ، صورت در و مي‌كرد فراهم نيز را
روستاهاي از را خود نياز مورد وسايل كاروانيان هم گاهي.مي‌فروخت
مسير در كاروانسراها از بسياري مثلا ;مي‌كردند فراهم ياچوپانان اطراف
مشهد -سمنان جاده در لاسجرد كاروانسراي مانند شده‌بودند ، واقع روستاها
كاروان ورود هنگام به ترتيب ، اين به.قم-تهران جاده در علي‌آباد يا و
نياز مورد وسايل و مي‌توانستندموادغذايي كاروانيان كوتاه ، اقامتي و
به داشتند ، براي‌فروش كالايي اگر و كرده خريداري روستائيان از را خود
.بفروشند آنها
نيز كاروانسراها ، از بعضي ورودي در محوطه در كه است يادآوري به لازم
فروش و خريد يا مبادله براي بازار حتي و مسجد حمام ، آشپزخانه ،
بيشتري راحتي و آسايش كاروانيان از بسياري نظر اين از و مي‌شد ساخته
در رباطشرف يا شيراز -اصفهان جاده مهياردر كاروانسراي مانند ;داشتند
.خراسان -سرخس جاده
كاروانسراها آب تامين
آب جاده‌ها مسير در سفر هنگام به كاروانيان توجه مورد مسائل از يكي
در كاروانيان حركت مسير اگر بويژه ;است مسافران و براي‌قافله
.باشد كويري مناطق يا و كوير حاشيه كارواني راههاي
مانند مورخان و جهانگردان سفرنامه‌هاي از بسياري در آب ، كمبود مسئله
سفر ديگر شهر به شهري از گذشته روزگاران در كه تاورنيه و ناصرخسرو
مسير در آبانبارهائي باايجاد مسئله ، اين.مي‌خورد چشم به مي‌كردند ،
.است مي‌شده حل حدودي تا معين مسافت در كارواني جاده‌هاي
يا كاروانسرا ميانسراي در كاروانسراها از بسياري در اين ، بر علاوه
مي‌شده مرتفع آب تامين مسئله و مي‌شده ايجاد انبارهايي آن‌آب جنب
و كاشان در نمك ده و پاسنگان و ساوه در هجيب كاروانسراي مانند ;است
از خارج خليج‌فارس كناره كاروانسراهاي آبانبارهاي همه مثلا ، .گرمسار
عموما آبانبارها ايران ، مركزي مناطق در درحالي‌كه;دارند قرار بنا
.شده‌اند ساخته كاروانسرا داخل
شكل به بعضي ;مي‌شدند ساخته مختلف اشكال به آبانبارها معماري ، نظر از
.آجري سقف با صليب به شبيه بعضي و ساده ، سقف با مستطيل
مسير در كاروانسراها قبلي ، پيش‌بيني‌هاي با اتفاق برحسب بالاخره ،
براي آب تامين مسئله بدين‌ترتيب و احداث چشمه‌سارها رودخانه‌هاو
- اصفهان جاده در خواست يزد كاروانسراي مانند است مي‌شده حل مسافران
گاماسب رودخانه از آنها آب كه كرمانشاه نزديكي در بيستون يا و شيراز
.است مي‌شده تامين.. و
دارد ادامه
