پنجم ، شماره 1288 ژوئن 1997 ، سال تير 1376 ، 25 چهارشنبه 4
حال در جوامع و سياسي توسعه نظريات
توسعه
.است همشهري روزنامه به متعلق و محفوظ حقوق تمام
در توسعه و رشد روند تبيين در وابستگي تئوري موفقيت عدم از پس
عقيده به كه گرفت نضج ساختارگرايي ديدگاه جنوبشرقي ، آسياي كشورهاي
سرمايه‌دار طبقه (دولت ، 2 (نمود1 توجه متغير سه به بايد آنها
بين‌المللي اقتصاد (داخلي ، 3
كشورهاي مطالعات در موضوعي‌اساسي به‌عنوان سياسي توسعه:اشاره
به‌طوري است ، داده اختصاص خود به را بسياري نظريات توسعه ، درحال
است نظريات اين دسته‌بندي عرصه ، اين پژوهشگران دغدغه‌هاي از يكي كه
طرح با بتواند تا راستا اين در است تلاشي مي‌خوانيد كه مقاله‌اي
.بپردازد سياسي توسعه به مربوط ديدگاههاي به‌طبقه‌بندي مختلف شاخص‌هاي
در اساسي نكته و شده اشاره نظريات اين ارزيابي و نقد به پايان در
غرب در حاضر ساختارهاي و فرهنگ بر تكيه و آنها بودن غربي نقدها اين
عوامل دقيق تبيين به قادر مطروحه ، نگرش‌هاي كه آن نتيجهاست
.نمي‌باشد توسعه حال در جوامع در سياسي توسعه شكل‌دهنده
مقالات سرويس
نظريات‌توسعه مورد در سوي‌انديشمندان ، از گوناگوني تقسيم‌بنديهاي
از دريكي.مي‌كنيم اشاره آنها به‌مهمترين كه گرديده ارائه سياسي
طبقه‌بندي چهارگروه در سياسي توسعه تقسيم‌بنديها ، نظريات اين
(1):شده‌اند
محققان و ورزيده ، تاكيد اجتماعي فرايندهاي مطالعه بر كه نظرياتي -1
بررسي با آنها.دارند معلولها و علتها ريشه‌يابي در سعي
تحليل و تجزيه مورد را سياسي توسعه تحول ، و تغيير فرارفتارگرايانه
قسمتهاي ساير تغييرات ، به اين موج كه باورند اين بر و داده قرار
بحث مورد بايد تاثيرگذاريها و تغييرات اين حدود.مي‌شود منتشر جامعه
.هستند محققان اين جمله از ولرنر تانتر ، دويج.گيرند قرار
شدن‌نظام بوروكراتيزه و شدن ساختاري ، تخصصي تنوع بر كه نظرياتي -2
را وكاركردها ساختارها وابستگي يا استقلال ميزان دارندو تاكيد سياسي
از ساختارها اندازه هر گروه ، اين نظر از.مي‌دهند قرار توجه مورد
افزايش جامعه آن در سياسي توسعه ميزان شوند ، برخوردار مستقل هويت
.است نظريه اين طرفداران جمله از آيزنشتات.مي‌يابد
عملكردي‌از -سيستمي برداشت انديشمندان ، داراي از ديگر گروهي -3
و بعددگرگوني از را مقايسه‌اي وسياستهاي هستند سياسي توسعه
مثلا.بررسي‌مي‌نمايند عملكردي و چارچوبسيستمي در نوسازي ،
سياسي ارتباطات قالب ، در را سياسي نظام عملكردهاي آلموند ،
مورد... و خواسته‌ها بيان و تجمع سياسي ، گزينش سياسي ، جامعه‌پذيري
و ديدگاه ، اپتر اين صاحبنظران ديگر از.است داده قرار مطالعه
.برد نام مي‌توان را بايندر
تاريخي ، و -تطبيقي مطالعات بهره‌گيري‌از با كه انديشمنداني -4
فرهنگ ، نهاد ، چون شاخص‌هايي بايكديگر ، گوناگون جوامع مقايسه
قرارداده‌اند ، بررسي و بحث مورد را...و اقتصادي ساختار رهبري ،
.گروهند اين از ومور بلاك پاي ، لوسين
شده چيلكوت‌ارائه توسطرونالد نظريات‌توسعه ، از ديگري تقسيم‌بندي
(2).مي‌نمايد طبقه‌بندي گروه سه در را سياسي نظريات‌توسعه وي.است
دانسته‌و غربي دمكراسي با رامترادف سياسي توسعه كه نظرياتي -1
آزادي احزاب ، كثرت‌گرايي ، انتخابات ، پارلمانتاريسم ، چون شاخص‌هايي
.مي‌دهند قرار بررسي و بحث مورد را... و مطبوعات ، مشروعيت
سعي‌در و پرداخته ، اجتماعي وتحولات تغيير بررسي به كه نظرياتي -2
دارند سياسي توسعه تحولات ، و اين بين ارتباط ايجاد
به و داده قرار مطالعه رامورد بحرانها مسئله كه نظرياتي -3
عدالت ، توزيع مثل سياسي ، توسعه درمسير سيستم اجتماعي كاركردهاي
بحرانها ، درمقابل نخبگان عكس‌العمل تقسيم‌قدرت شيوه‌هاي امكانات ،
.پرداخته‌اند
سياسي توسعه الگوهاي
كرد ارائه الگو سياسي ، ديويداپتردو روندتوسعه در
سيستم‌پلوراليستي ، يا گرايان كثرت الگوي-:1
بر مبتني سيستم تجهيزي‌يا الگوي -2
وجود رهبري ، و قدرت تعدادمراكز اول الگوي مختصات از.عمومي بسيج
الگو اين انديشمندان ، از بعضي عقيده به است... و مصالحه سيستم
الگوي ويژگي‌هاي از.مي‌سازد محقق توتاليتاريانيسم قالب در را دمكراسي
مي‌توان را.. و توده‌اي حزبي سازمان كاريزماتيك ، رهبري وجود دوم ،
تحقق توده‌اي سيستمهاي خلال در توتاليتاريانيسم‌را كه برد نام
دارد شك امروز جهان در اول سيستم كارايي به اپتر چه اگر (3).مي‌بخشد
داخل در است معتقد و بوده خوشبين دمكراسي آينده به كل در ولي
منافع جاي به عامه منافع ساختن جايگزين جهت در بايد غربي ، نظامهاي
به دادن معنا و سياستگذاري فرايند در افراد بيشتر چه هر مشاركت فرد ،
از ديگر بسياري.داد انجام اقداماتي اجتماعي ، سياسي ، زندگي و حيات
همين و ديده غربي دمكراسيهاي قالب در را سياسي توسعه نيز نويسندگان
پيرامون بحث در.مي‌نمايد تجويز توسعه ، درحال كشورهاي براي را راه
انتخابات ، سياسي ، مشاركت سياسي ، مشروعيت قبيل ، از مسائلي دمكراسي
قرار انديشمندان اين تحليل و تجزيه مورد... و پارلمانتاريستي نظام
(4).مي‌گيرند
و ارزشها بر مبتني فرايندي عنوان به سياسي توسعه بر لوسين‌پاي
كتابجلوه‌هاي ودر كرده تاكيد غربي كاپيتاليستي دمكراسي عملكرد
مشاركت وي.مي‌كند مطرح را غربي دمكراسي بنيانهاي دمكراسي
از پرهيز و سياسي ثبات رقابتي ، سياست حزبي ، چند سيستم پلوراليستي ،
ليپست ، .مي‌دهد قرار خاص توجه مورد را گسستگي جهت در مفرط فشارهاي
سياسي مشروعيت و اقتصادي توسعه از منسجم مجموعه‌اي در را دمكراسي
طبقاتي سيستم يك شامل دارد نظر در دمكراسي از كه حقيقتي و دانسته
اندازه هر وي عقيده بهاست كاپيتاليستي اقتصاد و اقتصادي رفاه باز ،
دمكراسي ميزان باشد بالاتر تحصيلات و رفاه ثروت ، ميزان شدن ، صنعتي سطح
به راستا ، فيتزجيبون همين در.مي‌يابد افزايش نيز توسعه طبعا و
پيرامون لاتين امريكاي ازصاحبنظران برخي نظريات بررسي و جمع‌آوري
حزبي ، قانون سيستم چگونگي آزادي‌مطبوعات ، ميزان قبيل ، از مسائلي
ميزان اين‌طريق از تا كرد اقدام.. و راي‌گيري ، استانداردهاي‌زندگي
توسعه شد روشن چنانكه.نمايد اندازه‌گيري كشورهارا آن در دمكراسي
سوي از غربي ارزشهاي و روشها اتخاذ به منوط فوق ، ديدگاههاي در سياسي
آثار در نظريه‌ها اين.هستند سياسي توسعه خواهان كه است كشورهايي
(5).مي‌شوند ديده نيز وكنود چون‌پاكنام‌اسپنگلرتانتر افرادي
و دانسته رامشاركت توسعه مشخصه‌هاي يكي‌از نلسون ، و هانتينگتن
(6).ارائه‌مي‌دهند توسعه به براي‌رسيدن مدل پنج آن براساس
اوضاع بهبود باعث اين‌الگو ، در توسعه و نوسازي:ليبرالي الگوي 1ـ
.مي‌شود ايجاد مساوات و شده اقتصادي
آوردن كار روي به رامنوط توسعه كه است الگويي:بورژوازي الگوي 2ـ
.مي‌داند جامعه متوسطدر نوظهور طبقه يك
سركوبي جهت نيروي‌خود از دولت الگو دراين:استبدادي الگوي 3ـ
.مي‌كند استفاده پايين طبقات از حمايت و طبقه‌متوسط
ميزان و مشاركت پاييني‌از سطح الگو اين در:تكنوكراتيك الگوي 4ـ
.دارد وجود سرمايه‌گذاري‌خارجي از بالايي
و سياسي برمشاركت عمده تاكيد الگو دراين:پوپوليستي الگوي 5ـ
كلي مفهوم دو در را فوق الگوي پنج نويسندگان ، .است مساوات‌اقتصادي
اقتصادي توسعه بيشتر آنها در كه الگوهايي -كرده‌اند1 دسته‌بندي
.مي‌آيد بوجود اقتصادي مساوات عدم آن متعاقب و بوده مدنظر
و سياسي خواستارمشاركت مختلف ، طبقات‌اجتماعي كه الگوهايي 2ـ
آنها انواع‌ايده‌آليستي الگو پنج چه‌هر اگر.هستند قدرت دسترسي‌به
مدل‌پوزيتيويستي بين نحوي دارندبه سعي نويسندگان هستندولي
توضيح تلاش‌مي‌كنند و شوند ، تمايزقائل ديگر الگوي وچهار ليبرالي
و اقتصادي مساوات ميزان سياسي ، مشاركت گسترش و توسعه چگونه كه دهند
(7).مي‌دهد قرار تاثير تحت را اجتماعي
راه داد1ـ بررسي‌قرار مورد را الگوي‌توسعه سه مور برينگتن
دمكراسي‌پارلماني و ازسرمايه‌داري تركيبي كه نوسازي‌دموكراتيك
(پيورتن‌هاي) پارسايان انقلاب بويژه انقلاب ، چندين نتيجه در كه بود
از انقلاب يافت20ـ تحقق امريكا داخلي جنگ و فرانسه انقلاب انگليس ،
ولي بود سرمايه‌دارانه راهي نيز راه اين:فاشيستي نوسازي راه و بالا
منسجم‌در و نيرومند جنبش‌هاي‌انقلابي و وجودگروهها عدم دليل به
فاشيستي نهايتا ارتجاعي‌و رژيمهاي به‌پيدايش آنها ، درون
.است شده حاصل اين‌راه از توسعه...و آلمان ، ژاپن ، در انجاميد ،
برينگتن كه سومين‌راهي:كمونيستي راه‌نوسازي و دهقاني 3ـانقلاب
انقلابهاي با نوسازي ، روند و است ، كمونيستي نوسازي راه مي‌كند موربيان
ريشه عمدتا كه انقلابهايي چين ، و روسيه در.مي‌گردد آغاز دهقاني
ممكن را ، كمونيستي راه از نوسازي و توسعه روند داشتند ، دهقاني
متناوب مراحل بلكه نبوده ، مانعه‌الجمع مذكور ، راه سه.ساخته‌اند
(8).مي‌گذارند تاثير هم روي حدي ، تا و هستند تاريخي
اخيرا كه است جنوبشرقي آسياي به‌كشورهاي مربوط بعدي ، الگوي
در وابستگي تئوري موفقيت عدم از پس.كرده‌اند حاصل چشمگيري توسعه
نضج ساختارگرايي ديدگاه كشورها ، اين در توسعه و رشد روند تبيين
منطقه ، اين سياسي اقتصاد تبيين براي ساختارگرايان ، عقيده به گرفت ،
دولت 2ـ نمود1ـ توجه مرتبط ، حال عين در و مجزا ، متغير سه به بايد
متغيرهاي البته‌برخي.بين‌المللي داخلي 3ـاقتصاد طبقه‌سرمايه‌دار
گرفته توجه‌قرار مورد ديدگاه نويسندگان‌اين سوي از جزئي‌ترنيز
اين سوي‌سياستمداران از شده نيازاحساس ميزان ازجمله1ـ است
حفظ به وميل سرمايه جمع بين‌انگيزه توازن ايجاد كشورها ، براي
سرمايه‌داراوليه 3ـ طبقات به‌رشد رو آثار مشروعيت‌اجتماعي 2ـ
جنوب اقتصادي‌كشورهاي توسعه در.جامعه و دولت پيچيدگي‌روزافزون
و داشته نقش‌محوري جامعه ، و بين‌دولت ارتباط نحوه شرقي‌آسيا ،
روابط اين كننده تبيين تئوريهاي محوري ، وجامعه مركزي دولت
استقلال آن و پيوست ، وقوع به سومي الگوي كشورها ، اين در ولي بودند ،
نيروهاي از مستقل حدودي ، تا بايد دولت كه معني بدين بود ، نسبي
(9).كند عمل اجتماعي
سرمايه‌دار ظهورطبقه منطقه ، اين توسعه‌اقتصادي مهم وپژگيهاي از
ولي بود ، نقش‌محوري داراي دولت اين‌پديده ، از قبل تا داخلي‌است ،
كرده تغيير اين‌الگو داخلي ، ظهورسرمايه‌داري و توسعه باشكل‌گيري
جامعه در محركه نيروي و بازيگر تنها ديگر خود جديد معناي دولت‌در و
كشورها اين تجربيات به توجه با ساختارگرايان ، عقيده به.نمي‌باشد
اساس ، براينپيبرد اقتصادي و سياسي ساختار بين رابطه به مي‌توان
بر حتي نخبگان ، سطح در سياسي تعاملات بر علاوه اقتصادي تغييرات
مورد در دارند ، تاثير نيز سياسي تغيير ديناميزم و مشروعيت الگوهاي
نزاع به هميشه ساختارگرايان اقتصادي ، توسعه فرآيند سياسي تاثيرات
و اقتصادي ، توسعه اصلي مسئله عنوان به سرمايه بين‌انباشت اصلي
داشته‌اند اشاره سياست ، حوزه در اصلي مسئله عنوان به سياسي مشروعيت
مختلف طبقات و گروهها بين منافع توزيع چگونگي به منوط را آنها حل و
(10).مي‌دانند سياسـي ، مشـاركت فرصت اعطاي ميزان و
در اساسي نقش آزادي‌داراي ميزان و ساختارگرايان ، نقش عقيده به
در اقتصادي ، وتوسعه آزادي بين وثيق ارتباط.است اقتصادي توسعه
و تميز به مشخص طور بايدبه كه كرد ثابت شرقي‌آسيا ، جنوب كشورهاي
.پرداخت وبورژوازي‌داخلي دخالت‌دولت حوزه بين تفكيك
و نخبگان بين كه مكانيزمهايي بررسي به ساختارگرا ، نويسندگان
موردتاكيد را روشها اين و پرداخته نموده ايجاد سرمايه‌داري ، تقارن
بهبود و بيشتر اقتصادي ساختارگرايان ، توسعه ديدگاه از.داده‌اند قرار
يك حاكميت استمرار به آسيا ، شرقي كشورهاي‌جنوب در سرمايه‌داري وضعيت
(11).دارد بستگي سياسي ، ائتلافهاي شبكه و مناسب سياسي سيستم
عنوان‌الگوي به كمونيسم بيستم ، قرن توسعه‌در ماركسيستي تئوريهاي
آن ، خلال در كه بوده تحولاتي شاهد چپ ، سوي از شده سياسي‌ارائه توسعه
اين.آمده‌اند پديد شوروي و چين همچون الگو اين از گوناگوني اشكال
اين از يك هر اجتماعي اقتصادي ، اوضاع معلول متفاوت ، اشكال
گسترش با است ، داشته تاثير كمونيسم نوع و شكل در كه كشورهابوده ،
...و ويتنام سابق ، يوگسلاوي كوبا ، چون ديگري كشورهاي سطح در كمونيسم
اين از يك هر وتئوريسين‌هاي كرد پيدا تحقق كمونيسم از جديدي الگوهاي
كشورشان شرايط با الگوهاي‌متناسب و تئوريها ارائه به اقدام كشورها ،
عنوان به بايد ازواتسون نمودند ، (سابق) شوروي الگوي از متمايز
در را توسعه كمونيستي الگوي مهمترين كه برد نام نويسنده‌اي اولين
مقاله‌اي ضمن سال 1962م در كائوتسكيكرد مطرح غربي مقابل‌الگوهاي
توسعه الگوي دو كه بود آن از پس و داد گسترش كرده تاييد را وي نظرات
شوروي مدل ديگري و غربي الگوهاي يكي كهشد مطرح جهان در يافتگي
مسئله اين به روسيه در سرمايه‌داري كتابش‌توسعه در لنينبود سابق
كه توسعه‌اقتصادي ، اجتماعي دستاوردهاو مي‌توان چگونه كه پرداخت
.آورد زمان‌بدست كمترين در را نائل‌شد آنها به قرن طي‌چندين غرب
دراين بورژوازي وجود عدم روسيه‌و شرايط به توجه بودبا معتقد وي
حزب يك طريق از طورمنسجم به كار ، اين راه‌انجام بهترين كشور ،
(12).است امكان‌پذير حرفه‌اي سياسي
بايدرهبري كه بود حزبكمونيست و برروشنفكران لنين اصلي تاكيد
نقش بايد كارگران دهقانان‌و و مي‌گرفتند به‌عهده را پرولتاريا
سياست كه بود لنين‌معتقد (13).مي‌كردند توسعه‌بازي در را بورژوازي
جامعه طبقات سياسي ، صحيح حل راه بدون و است مقدم اقتصاد بر همواره
نخواهند اقتصادي مشكلات حل و اقتصادي موقعيت هدايت و كنترل به قادر
عقبماندگي به اذعان با آمدن ، كار روي از پس نيز استالين (14).بود
شروع را اقتصادي توسعه ساله پنج برنامه‌هاي غربي ، كشورهاي از شوروي
فرآيند يك در استالين ، رهبري تحت كمونيسم جهان ترتيب بدين.كرد
بسته‌اي سيستم چنان خودكفايي ، و نظامي توان افزايش و اقتصادي توسعه
در.ماند مخفي كمونيسم ، ديدگاه از سياسي كه‌توسعه نمود اعمال را
توسط شوروي ، مورد در غربيان ديدگاه اولين‌بار ، براي م سال 1960
آن تطبيق و شوروي مدل بررسي به وي گرديد ، بيان مفصل طور به دجيلاس
اثر بهترين وهانتينگتن ، برژينسكي وي از پس و پرداخت غربي الگوي با
منتشر غرب آن‌با تطبيق و شوروي واقع‌بينانه‌مسائل بررسي در را
توسعه موجب بودندسرمايه‌داري معتقد ولنين ماركس (15).كردند
در ناموزون و صورت‌نابرابر به توسعه ولي‌اين مي‌شود جهان كشورهاي
تفسير و نقد به توجه با (16).كرد خواهد بروز مختلف كشورهاي
كه است اين بر مبني ماركس نظريه ماركس ، از لنيني تفسير از ديويدلين
كارگيري به و وسيع سطح در شدن صنعتي فرآيند طريق از بايد توسعه
(17).شود حاصل امپرياليسم راه در نهادن گام بدون نوين ، تكنولوژي
خلال در توسعه ، مورد در ارتدكسي توسعه‌تئوريهاي ارتدكسي تئوريهاي
كتاب زمينه ، اين در آثارمهم جمله از گرفتند ، شكل م دهه 1960
رهيافت پنج اين‌كتاب در وي.مي‌باشد نوشته‌شوداك اجتماعي توسعه
تئوريهاي از1ـ عبارتند كه مي‌دهد قرار بررسي مورد توسعه براي
...اسپنسرو ماركس ، كامت تئوريهاي‌مورگان ، شامل كه توسعه ، تكاملي
در كه شدن ، صنعتي پيرامون كلان ، شناختي جامعه تئوريهاي مي‌باشد20ـ
به كه تئوريهايي مي‌شود30ـ مشاهده واسملسر بنديكس ، دوركيم ، نوشته‌هاي
آثار در روانشناسانه توضيحات به بيشتر و داشته نظر توسعه مكانيزم
و دارند توجه سرمايه‌داري و پروتستاني روح زمينه در وبر ، ماكس
شده‌اند40ـ نگاشته موقت انگيزه باره در كه تئوريهاي‌مك‌كلان
و برنامه‌ريزي در ويژه به‌طور را اقتصادي و سياسي توسعه كه تئوريهايي
عنوان به را مدرنيزاسيون كه تئوريهايي مي‌ديده‌اند50ـ هدفها به گرايش
نظر در و بوده واپتر بنديكس لوي ، درديدگاههاي كه فرايندي
(18).داشته‌اند
قومس ، نشر:تهران) اداري ، تحول و سياسي توسعه قوام ، عبدالعلي 1ـ
.صص 1716 ،(1371
C hilcote, Theories of Comparative Politics, (U.S.A,Westiew Press
), P..- Ronald
- Ibid, P..
Graphers,- S.P. Varma, Modern Political Theory (A Critical
), P.. Survey), (Delhi, Shahdara, N.U. Tech Phoititho
- Ronald Chilcote, Op.Cit, P.P.-.
- Ibid, P.
- Ibid, P.P.-.
بشيريه ، دمكراسي ، حسين و ديكتاتوري اجتماعي ريشه‌هاي مور ، برينگتون 8ـ
.ص 8 ،(دانشگاهي ، 1369 نشر مركز:تهران)
.- Hawes Gary and Hong Live, "Explaining the Dynamics of
Southast Asian Political Economy", World Polotics,
No.P.P.-.
- Ibid, P.P.-
- Ibid, P..
- S.P. Varma, Op.Cit, P.P.-.
- Ibid, P..
سوم ، سال نامه‌پژوهشكده ، توسعه ، مفاهيم بر ربيع ، مروري عليرضا 14ـ
.ص 15 شماره 43 ، 1358 ،
- S.P. Varma, Op.Cit, P.P.-.
:تهران) نظام‌بين‌الملل ، و سوم جهان توسعه ، سريع‌القلم ، محمود 16ـ
.ص 24 (سفير ، 1369 نشر
- Ronald Chilcot, Op.Cit, P..
- Ibid, P..
عليخاني اكبر علي
دارد ادامه
