پنجم ، شماره 1359 سپتامبر 1997 ، سال شهريور 1376 ، 18 پنجشنبه 27
|
|
اسلامي تمدن در پزشكي درخشان كارنامه
.است همشهري روزنامه به متعلق و محفوظ حقوق تمام
آخر بخش - اسلام در علم تاريخ از جستارهايي
ري به بغداد ، بيمارستان سرپرست عنوان به مسئوليتش پايان از پس رازي
امراض معالجه فنون تدريس به آنجا محلي بيمارستان در و بازگشت
او مهم اثر اولين.داد ادامه نيز نگارش كار به حال عين در و پرداخت
منصوربن ري حاكم نام به كه بود نام‌الكتابالمنصوري به جلدي ده كتاب
همانند مختلفي موضوعات وي كتاب ، اين در.بود شده نامگذاري اسحاق
آدمي ، بدن بر اثراتشان و داروها و رژيم‌ها عمومي ، طب تعاريف و نظريات
و آب غذايي ، بهداشت پوستي ، بيماريهاي كودك ، و مادر از مراقبت
و همه‌گير بيماريهاي شناخت انسان ، سلامت بر محيط اثرات و هواشناسي
.است كرده مطرح را سم‌شناسي
بود كتاب نخستين كه كرد تاليف را والحصبه كتابالجدري همچنين رازي
بود كسي اولين وي.بود شده نوشته سرخك و آبله درباره زمان آن تا كه
آن باليني نشانه‌هاي و علائم استادانه نمايش با را بيماري دو اين كه
دو هر دقيق معالجه براي دستورالعملهايي همزمان و داد تميز هم از دو ،
يك او اثر برجسته‌ترين.مي‌باشند اعتبار داراي هم هنوز كه داد ارائه
اثر يا الحاوي نام‌الكتاب با جلد ، بر 25 مشتمل پزشكي دايره‌المعارف
كه نمود اثر اين جمع‌آوري صرف را خود عمر اعظم بخش رازي.است جامع
خود عصر در موجود دانش‌پزشكي جميع جامع كتابي صورت به را آن داشت قصد
درآورد20 خويش شخصي مشاهدات و علاوه‌تجربيات به
سابقه و حال شرح به پزشكان دقيق توجه ضرورت به الحاوي كتاب در رازي
موارد رشته يك در و گذشتگان آراء به توجه صرف تا مي‌كند تاكيد بيمار
مهم اصل اين بيماران مصور عنوان‌گزارشهاي با شده داده تشخيص تاريخي
.مي‌دهد نشان را
متناوب لرزهاي و تب از مي‌كرد زندگي خيز مالاريا ناحيه‌اي در كه بيماري
غيرقابل وي بيماري اما مي‌آيد حساب مالاريابه علائم از كه مي‌برد رنج
با اوكند معاينه را وي تا شد خواسته رازي از.مي‌رسيد نظر به علاج
و داد تشخيص كليوي عفونت رايك مورد ادرار ، در عفونت علائم يافتن
.كرد درمان مدر داروهاي وسيله به موفقيت با را بيمار
در كه آنچه خاصه انسان طبيعت از وي وسيع درك با رازي باليني مهارت
در كوتاه شرح‌هاي رشته يك در وي.بود همراه مي‌شد ، ديده بيماران رفتار
قرن ده در هنوز كه مي‌پردازد اصولي شرح به بيمار و پزشك روابط مورد
بيماران و پزشكان:مي‌نويسد او مي‌شوند ، داده آموزش زمان آن از پس
توصيه‌هاي دارند ، متقابل اعتماد برپايه ارتباط يك ايجاد به نياز
شفاي احساس او به كند ، تشويق را بيمار مي‌تواند پزشك مثبت و صريح
كه مي‌دهد هشدار همچنين او.كند تسريع را بهبودي روند و بدهد عاجل
به را بيمار وقت و پول تندرستي ، ديگري ، به يكي از معالج پزشك تغيير
.مي‌دهد هدر
سينا ابوعلي شيخ‌الرئيس نگاشته قانون ، كتاب از برگ نخستين
بخارا در بن‌سينا عبدالله حسين‌بن ابوعلي رازي ، مرگ از پس زماني اندك
.كردند ترجمه لاتين‌اويسينا به را او نام بعدي مترجمانبهدنياآمد
دنياي و زمين پزشكي‌ايران چهره‌هاي ممتازترين از بايد را ابن‌سينا
.آورد شمار به اسلام
براي داوينچي لئوناردو يونان ، براي ارسطو مانند اسلام دنياي براي او
نمي‌شود طب به محدود او آوري نام.است آلمان براي گوته و رنسانس
نيز را سياست و شعر موسيقي ، علوم ، فلسفه ، چون مختلفي بلكه‌زمينه‌هاي
داده الاطباء شيخ و الاطباء رئيس لقب وي به معاصرانش.مي‌گيرد بر در
كارگزار يك پسر او.است افسانه از مملو سينا ابن زندگاني.بودند
كل سالگي ده در كه بود زودرس چنان نبوغي داراي و بخارا در حكومتي
فلسفه و فيزيك رياضيات ، قانون ، آموختن به سپسداشت حفظ از را قرآن
ارسطو جامدات فيزيك كتاب فهم در مشكلي با مواجه‌شدن با زماني.پرداخت
.كرد دوره بار چهل از بيش را آن موفقيت‌آميز ، حل راه يافتن براي
در 18.يافت آسان را آن و روي‌آورد طب فراگيري به سالگي در 16
معالجه براي كه بود شده فراگير چنان پزشك يك عنوان به او شهرت سالگي
امر اين در وي موفقيت.شد فراخوانده منصور بن نوح ساماني ، شاهزاده
از يكي ساماني ، سلطنتي كتابخانه به تا داد را طلايي فرصت اواين به
به سالگي در 20.دسترسي‌يابد بخارا متعدد بزرگترين‌كتابخانه‌هاي
شاهزاده وزارت‌شمس‌الدوله ، به دوبار و شد منصوب پزشك‌دربار عنوان
توام و حوادث از پر باقيمانده‌عمرش سالهاي.رسيد درهمدان آل‌بويه ،
كتاب بيست تا يافت اوفرصت مدت اين در.بود مداوم و كارسخت با
شعر ، و ادبيات و زبان موسيقي ، نجوم ، جامدات ، فيزيك الهيات ، درباره
و طب دايره‌المعارف يك شفا ، كتاب شامل طب درباره ديگر كتاب بيست و
.است في‌الطب ماندگارالقانون اثر وي ، برجسته كتاببنويسد فلسفه ،
دانش همه جمع‌آوري حقيقت در واژه ، ميليون يك از بيش با كتاب اين
توصيف جالينوس ، و بقراط رسوم كردن خلاصه با ويبود عصر آن در پزشكي
مشاهدات از يادداشت‌هايي و ايراني -هندي و عربي -سوري اطباي تجارب
فيزيولوژي ، تشريح ، علوم از پاره‌اي هر تا كرد تلاش بود ، خود شخصي
بر وي قانون كتاب.دهد قرار خود مناسب درجايگاه را درمان و تشخيص
تاكيد تندرستي بر زندگي محيط و هوا و آب تاثير و غذايي رژيم اهميت
آوردن آب بيماريهاي‌هاري ، درباره مباحثي شامل كتاب اين.مي‌كند
آنها راههاي‌درمان و سم‌ها و زايمان تومورها ، سينه ، سرطان فتق ،
شبيه‌به حالتي) مننژيسم از را بيماري‌مننژيت ابن‌سينا.مي‌باشد
داد ، تميز حاد ، بيماريهاي ساير حاصل‌از (م -عفوني غير ولي مننژيت
و يرقان مختلف انواع و معده زخم چهره‌اي ، فلج كليه ، مزمن التهاب و
تشخيصي ارزش و مردمك انقباض و انبساط همچنين ويداد شرح را آن علل
را اشكي مجراهاي و چشم حركتي ماهيچه شش اعمال.نمود تفسير را آن
به‌آثار را آن كه بيماريها برخي مسري طبيعت بر و نمود بيان
.كرد اشاره مي‌داد ، نسبت بيمار افراد توسط هوا در باقيمانده
و دارويي گياه گونه به 760 توضيحاتي‌قريب شامل علاوه به قانون كتاب
همين در ابن‌سينا.مي‌باشد دست‌مي‌آيند ، به آنها از كه داروهايي
;كرد تنظيم باليني داروهاي آزمايش براي را زيربنايي اصول زمان
بگوييم اگر نيست تعجب جايميشوند دنبال هم هنوز امروزه كه اصولي
.گرديد اسلام دنياي در پزشكي استاندارد مرجع كتاب سرعت به قانون
از:است كرده بيان چنين او درباره را خود نظر سمرقندي عروضي نظامي
نظريه از نكته‌اي ، هيچ كرد ، تقرير را (قانون) جلد نخستين او كه زماني
مرجع يك عنوان به قانون.نمي‌ماند پنهان پزشكي ، اصول تا گرفته عمومي
هر از طولاني‌تر نوزدهم‌و قرن تا پزشكي ، متن و آموزشي راهنماي يك -
(3).بود استفاده مورد ديگر پزشكي كتاب
براي مسلمانان نجوم علم كه‌متون هنگامي ميلادي ، دهم سده طول در
غني منابع جمع‌آوري به شد ، اروپائيان ترجمه كاتالونيا در نخستين‌بار
.آوردند روي خود گذشتگان جستجوي‌ميراث همچنين و مسلمانان انديشه
با و آفريقا شمال و خاورميانه طريق از جالينوس و بقراط پزشكي آثار
و اسلام دنياي فكري انقلاب ميان از.شد بازگردانده غرب به لاتين ترجمه
مترجم دو.يافت دست گذشته‌اش علوم از مقاديري به اروپا زمان ، آن در
كنستانتينوس ، :از عبارتند لاتين به عربي از كلاسيك آثار اصلي
كار كاسينو مونت دير در و سالرنو در كه ((10871020م افريكانوس
كار به تولدو در كه ((11871140م كرمونايي جرارد ديگري و مي‌كرد
مسلمانان ميان ناحيه‌مرزي در مترجم دو هر كه امر اين.داشت اشتغال
زندگي تماس‌داشتند ، يكديگر با فرهنگ دو كه مسيحيان ، جايي و
دانشكده سالرنو ، بزرگترين در اينكه همچنين و تصادفي‌نبود مي‌كردند ،
دومين و بود بناشد نشين مسلمان سيسيل به وسطي‌نزديك قرون پزشكي
نيز شد جنوبفرانسه‌تاسيس در.سال 1221م در كه پليه مونت يعني مكان
.پنداشت اتفاقي نمي‌توان را بود ، اندلس مرز به نزديك
در ميلادي دوازده سده اواخر نخستين‌باردر سينا ابن كتابقانون
از پس اثر اين.گرفت شديدقرار استقبال مورد و شد مطرح اروپا
استاندارد مرجع عنوان به شدن ، رونويسي و استنساخ بارها و بارها
ميلادي ، پانزدهم سده پاياني سال سي در.گرديد معروف اروپا پزشكي
در و شد ، ويرايش بار كتاب 16 اين اروپا در چاپ اختراع از پيش درست
تا دوازدهم سده از.رسيد چاپ به ديگر بار نيز 20 آن از بعد سده
تا بود اروپا دارونامه او (اشجار خواص) پزشكي كتابمفردات هفدهم ،
به وين دانشگاه در نياز مورد مرجع يك هنوز قانون كتابم سال 1537
بسرعت نيز او آثار ساير و رازي الحاوي كتاب ترجمه.مي‌رفت شمار
بسر خود ابتدايي مراحل در هنوز چاپ صنعت كه زماني در.شد پيگيري
.گرفتند قرار پذيرش مورد جا درهمه و شده چاپ رازي آثار تمام مي‌برد ،
(پا به تا سر از بيماريها انواع درباره) المنصوري كتاب نهم جلد
در پزشكي آموزش برنامه از بخشي عنوان به ميلادي پانزدهم قرن تاپايان
.ماند باقي (Tubingen) توبينگن دانشگاه
شخصيتهاي بزرگترين را رازي ابن‌سيناو دوره ، آن مقارن اروپائيان
بزرگ سالن بخش هنوززينت نفر دو هر تصوير و پزشكي‌مي‌دانستند
خود مهم اثر نخست بخش در دانته.است پاريس دانشگاه پزشكي دانشكده
بزرگترين از دوتن با همتراز را سينا ابن دوزخ ، كتاب در الهي كمدي
نيز بيكن راجر.برمي‌شمرد جالينوس و بقراط يعني قديم دنياي اطباي
سينا ابن نظريات و آرا از زيادي استفاده خود ديدگاههاي بسط براي
گذاشتند ، تاثير اروپا بر كه نبودند ابن‌سينا و رازي تنها اما.كرد
چون مختلفي موضوعات مورد در مسلمان پزشكان اثر چهارصد از بيش ترجمه
بسيار تاثير عمومي ، بهداشت طباطفال‌و داروسازي ، جراحي ، پزشكي ، چشم
ديگر و رازي ابن‌سينا ، طب علم.داشت اروپا در علم مجدد تولد بر عميقي
و چهارگانه طبايع نظير آنان شده جانشين عقايد علي‌رغم آنان ، معاصران
از امروزها ما كه است دانشي آن بيشتر زيربناي بيماري‌زا ، بخارهاي
از دقيقي تشخيص كه بودند مسلمان پزشكان اين.مي‌باليم خود به آن عظمت
دست به صرع و سرطان نقرس ، ديابت ، هاري ، جذام ، ديفتري ، طاعون ، امراض
.آوردند
به ارزش‌قرنطينه شناخت به منجر طريق‌آثارابن‌سينا از عفونت نظريه
اطباي.گرديد عفوني امراض گسترش كردن محدود منظور به عاملي عنوان
نقاب و كردند وضع را دارويي آزمايشات و باليني تحقيقات اصول مسلمان
جراحي اعمال آنان.زدند يكسو به را بود مخفي ديده‌ها از آنچه چهره از
لايه‌هاي با را دندانها.مي‌دادند انجام استادانه را آبمرواريد و فتق
همچنين آنها.مي‌كردند تجويز عينك چشم ناقص ديد براي و كرده پر طلا
هم هنوز كه كردند ارائه قوانيني بهداشت ، و رژيم‌ها تندرستي ، حفظ براي
.هستند معتبر
موفقيت‌آميز نهايتا و باريك تنهامعبري نه اسلام جهان ترتيب بدين
بلكه نمود ايجاد هلني دنياي و باستان يونان پزشكي دانش انتقال براي
گسترش و تصحيح شود منتقل اروپا به آنكه از قبل را عظيم دانش اين
مشاهده ، بر مبتني علمي روش گونه هر بود مدتها كه اروپايي به داد ،
با پزشكان.بود گذاشته كنار را مادي پيشرفت مفهوم و تجربه آزمايش
كه كردند شركت استواري و عظيم شالوده بناي در مختلف ، مذاهب و زبانها
.است مشهود ما عصر پزشكي تجربيات در هنوز امروزه آن اثرات
در بار نخستين براي رازي كتابالجدري‌والحصبه ، در -پاورقي‌ها2
مهارت ذيل ، متنداد تميز هم از را سرخك و امراض‌آبله پزشكي ، تاريخ
:مي‌دهد نشان طب مانند پژوهشگركم يك عنوان به را وي
وكابوس بيني خارش پشت ، ناحيه درد طولاني ، تب يك با آبله بيماري
تب ، همراه به پشت ، ناحيه دردهاي ويژه به علائم اين.مي‌شود شبانه‌آغاز
سوزن سوزن احساس اينها از پس.مي‌باشند آبله بروز اختصاصي‌ترين‌علائم
و كرده بروز متناوبا كه صورت ، در احتقان واحساس بدن تمام در شدن
.وجودمي‌آيد به مي‌شود ، ناپديد
چشم ، دو هر سرخي گونه‌ها ، شديد سرخي و برافروختگي شامل علائم ، ساير
درد خميازه ، و عضله‌ها كشيدگي كامل ، ضعف بدن ، تمام در احساس‌سنگيني
و غليظ بزاق تنفس ، خشكي سرفه ، و تنفس در جزئي مشكل سينه ، قفسه و گلو
تفاوت اين با) اضطراب و تهوع ناآرامي ، سر ، سنگيني و درد صدا ، خشونت
صورتي در آبله ، تا مي‌دهد رخ بيشتر سرخك در واضطراب تهوع ناآرامي ، كه
متورم لوكون بدن ، تمام در گرما احساس (است مختص‌آبله علامت پشت درد كه
.مي‌باشد لثه‌ها در شديد سرخي بخصوص و قرمزدرخشان رنگ با برافروخته و
تاثير آزمايش براي را زير قوانين خود متعدد كتابهاي در ابن‌سينا -3
كلينيكي آزمايشات اساس هنوز اصول اين.است كرده بيان جديد يك‌داروي
اتفاقي خصوصيت هر از بايد دارو اين -الف:مي‌دهند راتشكيل مدرن
.باشد عاري نامناسب و نامربوط
-ج.شود مصرف غيرپيچيده و ساده بيماري يك در بايد دارو اين -ب
يك اوقات گاهي زيرا.گردد آزمايش متضاد بيماري دو با بايد دارو
با را ديگري مرض و مي‌كند معالجه خود اصلي خصوصيات با را مرضي دارو ،
با بايد دارو خصوصيت -د.مي‌كند درمان خود (جانبي) خصوصيات‌تصادفي
دارند وجود بعضي‌داروها مثال ، براي.باشد متناسب و مشابه بيماري قدرت
مرض بر لذاتاثيري است بيماري از ناشي سرماي از كمتر آنها گرماي كه
اصلي ماهيت اثرات تا باشد موردنظر بايد دارو عمل زمان -هـندارند
طور به بايد دارو اثر -و.نگردد اشتباه آن ثمرات‌جانبي با دارو
دارو مفيد اثر ممكن‌است وگرنه باشد شده ديده متعدد موارد در يا مداوم
زيرا شود انجام انسان روي بايد آزمايشات و تجربيات -ي.باشد اتفاقي
آن اثر مورد در را چيزي احتمالا اسب ، يا شير روي‌يك دارو يك آزمايش
.نمي‌كند ثابت انسان روي
