پنجم ، شماره 1385 اكتبر 1997 ، سال مهر 1376 ، 19 يكشنبه 27
|
|
تاريخ پويه در اسماعيليه
.است همشهري روزنامه به متعلق و محفوظ حقوق تمام
پرشورترين از يكي عنوان به اسماعيليه ، بحث‌انگيز عقايد:اشاره
بسيار جدالهاي و جدلها منشاء همواره اسلام ، تاريخ در مذهبي اقليتهاي
و محققان و مستشرقان سوي از بسياري تتبعات زمينه درايناست بوده
اثر ترجمه و مينوي استاد مقالات ما ، كشور در كه گرفته انجام مورخان
خسرو وناصر اسماعيليه نامهاي‌فرقه با برتلس همچنين و هاجسن
و كيفيت ظاهرا كه اثر آخرين.دارد بيشتري معروفيت واسماعيليه
اسماعيليه عقايد و دارد ، تاريخ متقدم آثار به نسبت بيشتري جامعيت
و نشر ازسوي كه است بدره‌اي فريدون دكتر ترجمه دفتري ، فرهاد دكتر اثر
اجمالي معرفي ضمن حاضر ، درمقاله.است گرديده منتشر روز فرزان پژوهش
چند مذكور ، كتاب از بهره‌گيري تا روندتاريخ ، در اسماعيليه
توجه.تامل‌است قابل مي‌رسد نظر به كه شده مطرح نيز نكته‌منتقدانه
.مي‌كنيم مقاله‌جلب اين به را صاحبنظر خوانندگان
معارف سرويس
مسعودي رضا
در اختلاف سبب به اصل در اسلامي ، فرق از بسياري همانند اسماعيليه فرقه
و فرق ميان در را خود كه فرقه اين.شد پيدا امام جانشيني مساله
آغاز همان از مي‌خواند ، شده رستگار و ناجيه فرقه ديگر ، متعدد مذاهب
و نقض مورد و شد شناخته فرقه‌اي‌ضاله اسلام ، مذاهب و فرق تمام طرف از
نسبت‌به خود خاص ديدگاه با عامه ، علماي ويژه به گرفت‌و قرار وطعن رد
و عقايد فراوان‌براصول ورديه‌هاي بسيار انتقادهاي اماميه ، مذهب
اين در بسيار كتابهاي و ورساله‌ها ساختند وارد فرقه اين بدعتهاي
كتابفضايح‌الباطنيه آنها جمله از كه‌مي‌توان نگاشتند زمينه
.برد نام را غزالي تاليف‌ابوحامد
فرقه بر ورد انتقادات اثني‌عشري ، اماميه شيعه ديدگاه از اما
جريان و كيفيت لحاظ از اول ، :مي‌زند دور اصلي محور دو بر اسماعيليه
پدر از بالنص ولايت و امامت نقل توالي و لزوم‌تسلسل و تاريخي واقعي
و اعتماد مورد و منقول و معقول سيره‌اي و لازم‌الاتباع اصل كه پسر ، به
از دوم ، .است اسماعيليه خود حتي و اماميه فرق تمام توثيق و تاكيد
به بي‌توجهي خصوص در قرآن از انحراف و آنان التقاطي عقايد اصول لحاظ
نوعي به گرايش مالا و دين فروع واجبات و فرايض انجام و الهي احكام
.است خورده رقم فرقه اين نام به ايران اسلام‌و تاريخ در كه اباحي‌گري
نحل ، و ملل و كتبرجال تمام روايت به كه گفت بايد اول مورد در
مردي عليه‌السلام ، جعفرالصادق حضرت‌ابي‌عبدالله بزرگ پسر اسماعيل
و مورخان غالب نقل به.بود خويش بزرگوار پدر محبت مورد و پارسا
بزرگوار پدر رحلت از سال‌پيش پنج اسماعيل نحل ، و ملل و رجال علماي
خاك به بقيع مقبره در و گذشته در مدينه ق‌در.ه سال 145 در خود ،
اسماعيل‌بودند ، تدفين و مرگ شاهد گروهي آنكه با اما.سپرده‌شد
صادق امام رحلت پس‌از سال پنج تا كه شدند مدعي وي طرفداران
از بارها و تشييع را او جنازه خود آن‌حضرت كه را اسماعيل عليه‌السلام ،
در -بود بوسه‌داده او بي‌جان پيكر گلوي و صورت بر و فرموده كشف‌ستار آن
صدد در كه اسماعيليان ، از ديگر اماگروهي ;كرده‌اند مشاهده بصره بازار
پدربزرگوار از قبل بي‌گمان اسماعيل:گفتند بودند ، راهي‌عقل‌پسند يافتن
صادق امام نواده محمدبن‌اسماعيل ، او ، پسر ولي يافته ، وفات خويش
است ، عليه‌السلام صادق‌الائمه جانشين نتيجه ، ودر وي جانشين عليه‌السلام ،
پدر رحلت زمان كه‌در عليه‌السلام كاظم موسي امام حضرت ، آن بلافصل نه‌پسر
عنوان به و بوده ايشان جانب از امام‌منصوص و حاضر و حي خود ، بزرگوار
نيز توجيه البته‌اين.است گزارده نماز بزرگوار آن برجنازه مطلق‌وي وصي
-شرعي و عرفي توارث موازين از هيچ‌يك با زيرا باشد ، موجه نمي‌تواند
كه امامت قضيه به رسد چه نمي‌كند ، تطبيق هم -خوداسماعيليه مقبول حتي
قطعابايد و حتما اسماعيليه ، جمله از و تشيع ، اهل عموم عقيده به
.باشد مشاراليه و منصوص‌له حاضر ، امام جانب از لاحق نصبالامام صورت به
تاويل ويژه وبه اسماعيليان عقايد اصول به مربوط كه دوم مورد در
انجام و عبادي احكام اجراي اين‌فرقه سران كه گفت بايد مي‌شود ، قرآن
را عبادات و طاعات ديگر و روزه و نماز قبيل از ومذهبي ديني فرايض
از خود ، اصطلاح به را ، شرعي تكاليف اين تمام و مي‌شمارند عوام مخصوص
.مي‌دانند ساقط حقايق به عارفان و اصلان و عهده
كه است اسلام احكام فرايض‌و تمام اسقاط و حذف نظر ، اين به عمل نتيجه
و صلات و صوم كه اسلامي است بديهي.است شده تعبير دين فروع به آنها از
تولا و تبرا و منكر از نهي و معروف به امر و جهاد و حج و زكات و خمس
را آن شاخه‌هاي تمام كه ماند خواهد درختي به كنند ، حذف آن از را
.ميوه‌اي و ثمر نه و داشت خواهد سايه‌اي نه درختي چنين و باشند بريده
جريانهاي و فرق ازجمله اسماعيليه فرقه كه پذيرفت مي‌بايد اينهمه با
سياسي تاثير.است بوده اسلامي فرهنگ و تمدن تاريخ در مهم و پيچيده
ادبي حتي و اعتقادي ، و كلامي آثار حجم و انكار غيرقابل آنها
جريان ، اين نگرش‌التقاطي كيفيت و بحث‌انگيزي.است بوده زياد آنان‌بسيار
از هاله‌اي آمدن پديد موجب يونان ، بافلسفه ارتباط و آميزش در ويژه به
.است شده آنان باره در اساسي وسوالهاي ابهام
اين دارد ، وجود جريان اين معتقدات و تاريخ در كه شگفتيهايي از يكي
اصطلاح به و -مستور گروهي تاريخي ، و سياسي لحاظ به آنان كه است
به مربوط منابع و آثار حجم اما بودند ، زيرزميني جرياني ;امروزيان
اين.است بوده بيشتر اسلام تاريخ در اقليت فرقه‌هاي اغلب از آنها
اسماعيليه ، معتقدان و وداعيان متفكران و قلمي تراوشات در چه منابع ،
و وفور فرقه ، به اين به متعرضان و منتقدان فحواي و ضمن در چه و
و آنان سياسي راديكال براين ، اقدامات علاوهاست مانده باقي فراواني
از توجه‌بسياري گروه ، اين مشهور ترورهاي و تعرضي حركتهاي‌سياسي تاثير
طولاني ردپايي و كرده جلب به‌خود را جديد و قديم نويسندگان و مورخان
تاويلي‌و نگرش جاذبه‌هاي بتوان شايداست شده تواريخ‌ثبت در آنان از
را اسلام اصلي متون معارف‌و از آنان راي به تفسير و بي‌پروا برداشتهاي
فرقه اين به نسبت محققان ، از ديگر كنجكاوي‌بسياري دلايل از يكي نيز ،
-تاريخي به‌لحاظ لااقل كه نيست جرياني اسماعيليه ، اينكه ، خلاصه.دانست
.كرد تلقي كم‌اهميت يا و انگاشت ناديده را آن بتوان
محسوب شيعه فرق از يكي اسماعيليه ، اسلامي ، مذاهب در طبقه‌بندي لحاظ به
اختصاص خود به را پيروان تعداد بيشترين عشريه ، اثني از پس كه مي‌شود
شده منقسم متعدد شاخه‌هاي به خود تاريخ طول در اسماعيليان.است داده
نژادهاي و بازبانها پراكنده جماعتهاي و مخفيانه صورت به اغلب و
بيست از بيش در نيز اكنون.زيسته‌اند اسلام دنياي پهناي در خود متفاوت
پراكنده شمالي آمريكاي و اروپا و آفريقا و آسيا در كشور پنج و
در دوبار آنهاداشتهاند حادثه‌اي پر بسيار تاريخ اسماعيليانهستند
تاسيس به موفق نزاريان ، دولت و فاطميان خلافت دوره‌هاي طي وسطا ، قرون
.گشتند بهره‌مند توجهي قابل سياسي قدرت از و شدند خود مستقل حكومتهاي
اسماعيليان هجري ، دوم قرن اواسط در خود ظهور آغاز از اين ، بر علاوه
چشمگيري فعاليتهاي نيز فلسفي تفكر و مذهبي عقايد اصول زمينه‌هاي در
متفكران زمره در آنها علماي و داعيان از بسياري كه طوري به ;داشته
.داشته‌اند قرار پرآوازه
صادق جعفر امام جانشيني سر بر اختلاف از -شد گفته چنانكه -اسماعيليان
شدند جدا كوفه در امامي شيعيان ديگر از ق ، . ه سال 148 در عليه‌السلام
اصلي هدف كه نهادند رابنيان مهمي انقلابي نهضت كوتاهي ، مدت در و
در آنان مدعايبود عباسيان غاصب حكومت براندازي آن مذهبي -سياسي
زيرا مي‌كردند ، ابراز امويان عليه بر شيعيان كه بود همان مبارزه ، اين
از را ابيطالبعليه‌السلام علي‌بن خاندان امويان ، همچون نيز عباسيان
مورد را آنان ائمه و شيعيان و نگهداشته محروم مسلمانان جامعه رهبري
را عدل گسترش آغاز در كه اسماعيليه ، دعوتميدادند قرار تعرض و تعدي
ششم ، امام ارشد فرزند اسماعيل ، اعقاب از امامي قريبالوقوع حكومت تحت
سرعت به فرامي‌خواند ، آن از حمايت به را مسلمانان و مي‌داد نويد
و (بحرين)شرقي عربستان و يمن و شام و عراق و ايران در زيادي ، پيروان
خلافت ق. ه در 297 كه يافت توفيق بالاخره و آورد دست به آفريقا شمال
.كند پايه‌گذاري افريقيه در را فاطميان
آن طي كه بود اسماعيلي ادبيات و تفكر طلايي عصر واقع در فاطمي دوره
مختلف‌اسلامي علوم در زيادي رسائل كتبو اسماعيلي متكلمان و داعيان
گوناگون ، مباحث در اسماعيليه باطني تفكر بارز جنبه‌هاي ;كردند تاليف
تفصيل به آثار اين وتاويل ، در تاريخ ادواري تعبير جهان‌شناسي جمله از
مدتي تا فاطميان نيز اقتصادي و سياسي زمينه‌هاي در.است يافته تجلي
بخصوص مختلف ، علل به ولي مي‌شدند ، محسوب عباسي خلفاي عمده رقباي
بودند ، شده جدا اسماعيليه نهضت از قبلا كه بحرين علني‌قرمطيان خصومت
شرق در واقع سرزمينهاي به رسما را خود سياسي نتوانستنداقتدار هرگز
كثيري گروههاي همواره نيز دوردست مناطق آن در اگرچه;دهند گسترش شام
.اسماعيلي‌مي‌گرويدند مذهب به
كه گشت مواجه خود داخلي بحران مهمترين با ق.ه در 487 اسماعيليه نهضت
سال ، آن در ;مي‌شد امام جانشيني مسئله در اختلاف به مربوط ديگر بار
بين خصومت.شدند منقسم ونزاريه مستعلويه شاخه دو به اسماعيليان
كلي موقعيت تضعيف به داشت ادامه مدتها كه اسماعيليه اصلي جناح اين‌دو
كه مستعلوي ، اسماعيليان.انجاميد سنت اهل دنياي برابر در اين‌جريان
و سازمان وارث بودندو برخوردار فاطمي دولت رسمي حمايت از ابتدا
گرفتار شدند ، بعدا قاهره در فاطمي اسماعيليان دعوت مركزي تشكيلات
سلسله ازانقراض پس صورت ، هر در.گرديدند خود فرعي و اصلي انشعابهاي
كسب سياسي‌مستقلي قدرت نتوانستند هرگز مستعلويان ق.ه در 567 فاطمي
مستعلويان شامل‌اكثريت كه طيبي دعوت‌اسماعيليان حال ، همان در.كنند
.يافت استقرار يمن در مي‌شد ،
خود مكتوم امامان ظهور انتظار در ق ، .ه سال 526 از طيبي اسماعيليان
دعوت.داشته‌اند قرار مطلق داعيان رهبري تحت آنها غيبت در بوده‌و
پايگاه هند بالاخره و يافت گسترش هندوستان قاره شبه به طيبي‌تدريجا
شهرت -باء ضم به -نام‌بهره به آن‌جا در كه شد طيبي اصلي‌مستعلويان
سنتهاي طيبي ، -مستعلوي داعيان نيز ادبيات و تفكر زمينه‌هاي در.يافتند
متون از زيادي تعداد نتيجه ، در و دادند ادامه فاطمي‌را دوره
وهند يمن در اسماعيلي خطي كتب گنجينه‌هاي در وطيبي فاطمي اسماعيليان
.است مانده محفوظ
تشكيل را معاصر اسماعيليان جامعه قاطع اكثريت كه نزاريان
در نزاري اسماعيليان تاريخ.داشته‌اند متفاوت كاملا مي‌دهند ، سرنوشتي
كليه ميان در واقع ، درايران با است بوده مرتبط وسطاعمدتا قرون
امكان آن ، اطرافي نواحي و ايران سرزمين در تنها جهان‌اسلام ، مناطق
.است بوده فراهم اسماعيليه ممتد جغرافيايي‌فعاليتهاي
داشت قرار خوزستان در دهه چندين براي آغاز در اسماعيليان رهبري مركز
در.شدند گسيل اطراف به اسماعيليه داعيان اولين كه بود همانجا از و
و متمركز جنبش يك صورت به اسماعيليه نهضت كه ق ، .ه سوم قرن اواسط
از يكي بلافاصله ايران مركز و شمال در جبال منطقه گشت ، انقلابي‌پديدار
و خراسان به دعوت بعد ، دهه چند و شد دعوت مهمترين‌پايگاههاي
آغازين دوره‌هاي آن در كه ايراني داعيان.يافت نيزگسترش ماوراءالنهر
تدريجا داشت ، قرار نيشابور و ري بزرگ شهرهاي فعاليتشان‌در مراكز
.دادند اشاعه ايران نواحي به‌ديگر را اسماعيليه دعوت
ابوحاتم مانند ايراني داعيان توسط نيز اسماعيلي تفصيلي متون اولين
و جبال در را دعوت رياست ترتيب به كه نسفي ، احمد محمدبن و رازي
تفكر نوعي بار اولين براي آنان.يافت تدوين داشتند ، به‌عهده خراسان
فلسفه ويژه مكتب و آميختند درهم اسماعيلي كلام رابا نوافلاطوني
برجسته داعيان از ديگري تعداد.نهادند رابنيان نوافلاطوني -اسماعيلي
المويد كرماني ، حميدالدين ،(سيستاني) ابويعقوبسجستاني مانند ايراني
اشاعه و تكوين در بسزايي سهم قبادياني ناصرخسرو و شيرازي ، في‌الدين
نهضت ايران ، در بالاخره و ;كردند ايفا دوره‌هاي‌بعد در اسماعيليه تفكر
و حراست او از پس كه شد جديدي مرحله صباح ، وارد حسن رهبري به نزاريه
.يافت ادامه ديگران و بزرگ‌اميد كيا توسط آن هدايت
زاده قم در او.بود صباح حسن ايران ، در اسماعيليان چهره مشهورترين
مراحل سرعت به و درآمده اسماعيلي كيش به جواني ابتداي از و شده ،
زمان ، آن دربود كرده طي را ايران در فرقه اين دعوت سازمان در ترقي
خلفاي امامت به عمدتا كه ايران ، اسماعيليان ق ، .پنجم‌ه قرن اواخر در
داشتند قرار عطاش بن عبدالملك داعي رهبري بودند ، تحت شده قائل فاطمي
.بود اصفهان در او مقر كه
دارد ادامه
