پنجم ، شماره 1399 نوامبر 1997 ، سال آبان 1376 ، 4 سه‌شنبه 13
|
|
شيعه تفاسير تطور و پيدايش
.است همشهري روزنامه به متعلق و محفوظ حقوق تمام
با مسلمانان و مي‌گرديد تشكيل پيامبر مسجد در تفسيري حلقه‌هاي
با را خود كانون‌دل و مي‌سپردند دل گوش قرآن پيام محتواي به جان اعماق
مي‌داشتند نگاه گرم قرآن مشعل
بيشتر را قرآن مي‌توانند هرچه كه مي‌كرد تشويق را مسلمانان پيامبر ،
پيامبر دقت البتهكنند تلاش آن ثبت و ضبط و نگهداري در و كنند ، حفظ
روشن‌كردن و مطالب فهماندن براي ;نبود آن تصحيح و درست قرائت در تنها
داشت خاصي توجه نيز مشكلات
است قرآني ، موضوعي علوم با ارتباط در شيعه ، دانشوران منزلت:اشاره
كه آنجا از.شود قرارداده تحقيق و توجه مورد پيش از بيش بايد كه
و اطهار ائمه اساسا و وحي‌داشته به نسبت جدي التزام شيعه ، علماي
سير مي‌دانسته‌اند ، وحي بي‌همتاي و مفسران‌بزرگ نيز را (ع)معصوم امامان
حاضر ، مطلباست يافته تكوين و آمده پديد اين‌موضوع در خاصي تاريخي
والمسلمين حجت‌الاسلام اثر زمينه ، اين در مقالاتي يكم‌از بخش
فشرده‌اي مي‌باشد ، علميه حوزه قرآن‌پژوهان از يكي سيدمحمدعلي‌ايازي ،
اين در.است داده قرار بررسي مورد را شيعه تفاسير تحول و ازپيدايش
اين دنباله.گرفته‌است قرار بررسي مورد هجري ششم قرن تا اجمالا بخش ،
.رسيد خواهد گرامي نظرخوانندگان به آينده در معاصر ، دوران تا مباحث
معارف سرويس
ايازي سيدمحمدعلي والمسلمين حجت‌الاسلام
عنايت‌مسلمانان و توجه مورد خود نزول روزهاي نخستين از مجيد قرآن
چنين.شد نگهداري سيرت‌آن و صورت از تقدس و احترام با و گرفت قرار
رسول همت همه چون هدايت‌مي‌گرديد ، بخوبي پيامبر حضور با حركتي
با را آن سپس كند ، حفظ فراگيرد ، را قرآن خود ، كه بود آن بر (ص)خدا
حفظ فراگيرند ، را آن نيز آنان تاخواند فرو مردم بر تاني و درنگ
پيامبر ، بسپارند نيز آيندگان به و كنند عمل بدان و بفهمند كنند ،
كنند ، حفظ بيشتر را قرآن مي‌توانند هرچه كه مي‌كرد تشويق را مسلمانان
در تنها پيامبر دقت البته.كنند تلاش آن ثبت و ضبط و نگهداري در و
مشكلات كردن روشن و مطالب فهماندن براي ;نبود آن تصحيح و درست قرائت
(1)(اليهم مانزل للناس لتبين):فرمان براساس و داشت خاصي توجه نيز
گروه بدينسان.نمي‌ورزيد دريغ مطالب بسط و شرح از بود لازم كه جا هر
بيش به مدينه در قرآن كاتبانگرديد تشكيل حافظان و قاريان كاتبان ،
افزون نفر هفتصد از شمارشان قرآن حافظان (2).بودند رسيده نفر چهل از
(3).بود شده
.بود قرآن پيام محتواي به بيشتر رسيدن و فهم و درك براي بعدي گامهاي
گروهي.دادند نشان خود از ويژه‌اي عنايت مسلمانان نيز ميدان اين در
مطرح مسلمانان علمي انديشه در و اسلام تاريخ در قرآن مفسران عنوان به
مسلمان تازه يا برسند ، خدا رسول نمي‌توانستندخدمت كه كساني.گرديدند
را قرآن بود كرده واگذار صحابه به را آنان پيامبرتعليم و بودند شده
بودبه فرموده آيه تفسير در پيامبر را آنچه و مي‌آموختند زبان‌صحابه از
و تشكيل‌مي‌گرديد پيامبر مسجد در تفسيري حلقه‌هاي.مي‌كردند منتقل آنان
كانون و مي‌سپردند گوش‌دل قرآن پيام محتواي به جان اعماق با مسلمانان
.نگاه‌مي‌داشتند گرم قرآن مشعل با را خود دل
و ادامه‌يافت مسلمانان ميان در پيامبر رحلت از پس حركتي چنين
.اهتمام‌مي‌ورزيدند قرآن امر در گوناگون شكلهاي در مسلمانان
تبيين و فرهنگ‌قرآني تعالي در پيدايش آغاز از تشيع نقش ميان اين در
عديل و وحي آبشخور از تشيع زيرا.است چشمگير بسيار وحي تفسير و
براساس و بود شده سيراب پيامبر بيت اهل يعني -ثقلين حديث طبق -قرآن
از پس مرجعيت و بود ، آورده روي علي خاندان به پيامبر رهنمودهاي
تنها را معنوي و علمي مراجعه و.مي‌دانست وخاندانش علي حق را پيامبر
معارف‌بلند گرفتن يا قرآن به آوري روي بدينسان.مي‌ديد روا آن‌حضرت به
در دانش‌تفسير كه بود چنين و بود شده آغاز پيامبر خاندان از وحي
.كرد باز فرهنگ‌اسلامي در سترگ سهمي و گرفت باليدن تشيع كانون
شيعه در تفسير تطور
و بابآيات در تبييني اطلاعات مجموعه تدوين و نگاري تفسير سير
آغاز باكتابعلي‌بن‌ابي‌طالب بايد را تشيع مكتب در قرآن سوره‌هاي
آنچه امااست شده ياد علي عنوان‌مصحف به حضرت آن كار از گرچه.كرد
آيات تنها كتاب اين مي‌شود ، استفاده واخبار گزارشات اين مجموع از
نگشته مصروف قرآن جمع‌آوري كار به تنها حضرت اراده است‌و نبوده قرآن
بابآيات در توضيحاتي و مباحث خود كتاب در (ع)علي امام بلكه.است
ناظر با نزولي‌داشته ، سبب كجا هراست آورده تفسير و تاويل نيازمند
نقل است بوده حكمي يابيان منسوخ و ناسخ تعبيري به و ديگر آيه به
(4).است كرده
ذكر را آيه هر توضيح و تاويل حضرت آن كه است آمده نيز روايتي در
حكمي كلابيان يا حرام يا حلال حكمي بر دلالت كه آياتي و مي‌كرده ،
كه است آمده اين‌نقلها از ديگر يكي در.است مي‌داده توضيح داشته ،
و نكرده فروگذار را چيزي كه گونه‌اي‌بوده به حضرت آن تفسير و توضيحات
(5).بوده‌است آيندگان نيازهاي پاسخ
و نخستين‌مسلمان (ع)علي زيرا.باشد مبالغه‌آميز نمي‌تواند ادعا اين
در حضر و سفر در هميشه بود ، پيامبر همگام و همراه و علم مدينه باب
اين در خود.بود شده سيراب وحي چشمه‌سار از و داشت قرار پيامبر كنار
كي و كجا كه ندانم من و باشد نازل‌شده كه نيست آيتي:مي‌گويد باره
(6).كوهستان در يا دشت در روز ، در يا شده‌است نازل شب در.است آمده
قرار علوم‌قرآني دانشمندان تصريح مورد حضرت آن بلند جايگاه باري
خلفاء:مي‌نويسد سيوطي.ستوده‌اند امر اين در را حضرت آن و است گرفته
اندك بسيار نخستن تن سه روايات كه هستند ، قرآن مفسران اولين اربعه
:شده نقل مسعود ابن از.است بسيار شده نقل علي از آنچه اما و است
(7).است علي نزد آن ظاهر و باطن و.باطني و دارد ظاهري قرآن
ديگر جاي در هرگز كه بوده خاصي ويژگيهاي داراي ايشان كتاب بنابراين ،
نزول طبق آن سور و آيات دقيق ترتيب:اولا زيرا.است نداشته وجود
و بود گرديده نازل پيامبر بر نخست روز از آنچنانكه بود ، شده تنظيم
ثبت:ثانيا.بود روشن آن در آيات نزول تاريخي سير مراحل كاملا
را قرائت اصيل‌ترين كه -(ص)اكرم پيامبر قرائت آن ، طبق قرائت
به و محتوا فهم براي آيه صحيح قرائت دانستن طبعا.بود-مي‌رساند
بر مشتمل:ثالثا.بود بسزايي اهميت داراي آيه صحيح تفسير دست‌آوردن
موارد كه معنا بود ، بدين تنزيل دربرگيرنده.بود قرآن تاويل و تنزيل
شده ، داده توضيح بوده ، وسوره‌ها آيات نزول موجب كه مناسباتي و نزول
.بود گشته روشن آن نزول سبب و علت سوره‌و يا آيه هر نزول مناسبت
بهترين خود اين كه بود ، مصحف حاشيه در نزول اسباب اين ذكر البته
از حاصل ازمبهمات بسياري رفع در موثر و قرآن معاني فهم براي وسيله
همگاني و جامع كلي ، يعني‌برداشتهاي بود ، تاويل برگيرنده در و.بود آن
قرآن كه گونه‌اي به بود ، شده ثبت جنبتنزيل در آيات خاصه موارد از
و معنا در محدوديت سبب نزول ، شان و باشد صادق همه‌زمانها براي بتواند
جنبه-نزول مخصوص موارد -ظاهري معناي بر افزون قرآن زيرا مصداق‌نگردد ،
(8).دارد جريان هميشه براي كه دارد همگاني و واقعي
شده گوناگون‌گفته سخناني تفسير ، و مصحف اين چگونگي و سرنوشت درباره
فرزندانشان و ائمه‌معصومان اختيار در كتاب اين كه است آن مسلم.است
تجديد خاطره‌ها در را آن نقلي‌ياد و حديث ذكر با گاهي و.است بوده
(9).مي‌كرده‌اند
قرار آن‌حضرت از نقل براساس را خود كتاب نعماني چون مفسريني يا و
را مصحف اين من:مي‌گويد خود كتاب در نديم ابن (10).بودند داده
آل نزد مصحف اين و بود ، افتاده آن از اوراقي زمان مرور به و ديده‌ام
بود علي خط با كه حسني حمزه ابويعلي نزد ديدم را مصحفي و بود ، جعفر
ارث به را آن علي حسن‌بن فرزندان و بود افتاده آن از صفحه چند و
(11).مي‌بردند
شيعه صحابيان
به علاقه‌مندان و ارادتمندان كانون در اندك گروهي (ع)علي حضرت از پس
سياسي و اجتماعي شرايط.گرفتند قرار شامخ مقام آن از دفاع و حضرت آن
حضرت آن گرداگرد در آساني‌بتوانند به صحابه كه نبود چنين دوران آن
محدوديتها همه با اما كنند ، نقل وحديث تفسير مستقيما و گيرند قرار
فرهنگ ترويج و نبوي سنت اقامه در فداكاري و بارشادت افراد اندكي و
غالبا تفسيرها تاريخي برهه اين در ديگر طرف از.گام‌زدند علوي
آنچه‌نقل و نمي‌رود ، فراتر لغوي مختصر تبيين و روايت نقل ازمحدوده
اين بعدها اما.است علوي فرهنگ و نبوي سنت تداوم و همسويي در مي‌گردد ،
به گروهي.مي‌گردد گوناگوني‌تدوين شكلهاي به نقلها و مي‌يابد تحول روند
به درايت ، با را روايت گروهي مي‌پردازندو تفسيري اخبار و آثار تدوين
.مي‌آميزند هم
:عباس بن عبدالله
وي از پس و بود قرآن مفسر اولين كه اكرم پيامبر از پس صورت هر در
باب اين در و است صاحبنظر تفسير در ديگران از بيش كه ابي‌طالب علي‌بن
عباس بن عبدالله ميان اين از.مي‌رسد ديگر اصحاب به نوبت دارد ، تاليف
نخستين (م 68هـ) عباس ابن واقع درگشتهاست نامدار قرآن تفسير در
او روزي پيامبر.بود پيامبر مصاحب و ملازم كودكي ويدراست شيعه مفسر
فقهه‌في‌الدين اللهم:فرمود و نهاد او سينه به دست و كشيد آغوش رابه
به دانا را او كن‌و دين در فقيه را او خدايا بار (12)التاويل علمه و
بيشتر ساله دوازده يا نوجواني‌ده خدا رسول رحلت هنگام.بگردان تاويل
وي سترگ شاگردان از و كرد تلمذ (ع)نزدعلي در پيامبر از پس او.نبود
.است شده يادآور ديگران به و باليده تلمذ اين بارهابه خود او.گرديد
از تفسير باب در يافتم كه را آنچه بيشتر:جايي‌مي‌گويد در وي
عباس ابن كار ، گستردگي و سترگي دليل به (13).است(ع)علي
وشيخ‌المفسرين گرفت ، نام المفسرين ورئيس ترجمان‌القرآن ، حبرالامه ،
.است اسلام جهان
كه است شده نقل عباس ابن از متناقضي احيانا و بسيار روايات البته
كتاب چند صورت هر در اما (14)باشد ، وي به منتسب نمي‌تواند آنها همه
(15).است شده معروف وي تفسيري آثار جمع‌آوري و او نام به
(م817هـ)شافعي فيروزآبادي يعقوب محمدبن ابوطاهر از آنها از يكي
تفسير من المقباس تنوير:نام به كتابي در قاموس‌المحيط كتاب صاحب
دو اين.است الهاشمي ابي‌طلحه علي‌بن كتاب ديگر ، يكي و.است عباس ابن
منسوب عباس ابن به ديگري تفسير همچنين.است دسترس در و شده چاپ كتاب
مجاهد از او و ابونجيح از را روايات آن ورقاء و عيسي‌بن‌ميمون كه است
نقل‌كرده عباس ابن از را روايات اين كه ديگري كتاباست نقل‌كرده
جلودي تفسير نام به كه است جلودي يحيي عبدالعزيزبن ابواحمد تفسير
(16).معروفست
مسعود بن عبدالله
اميرمومنان ياران از و خدا رسول اصحاب از (م 74هـ) مسعود بن عبدالله
وي گرانقدري و عظمت به (ع)علي.است اول طبقه نام به مفسران از و
مسعود ابن آگاهياست ستوده قرآن عنوان‌عالم به را او و داده گواهي
تاييد مورد قرآني علوم در او وسيع نيزگستردگي و تفسير و قراءات در
وي جمله اين از (ع)علي با را مسعود ابن رابطه.اسلامي‌است پژوهشگران
گرفتم‌و او از تفسير در من:مي‌گويد (ع)علي درباره وي.مي‌توان‌دريافت
بهترين‌و علي بي‌شك خواندم ، او بر را معلوماتي و بردم استفاده
(17).است خدا پيامبر از پس مردم دانشمندترين
است شده نازل حرف هفت بر قرآن كه بدرستي:مي‌گويد نيز ديگر جايي در
قرآن باطن و ظاهر علم علي پيش و دارد ، باطني و ظاهري حرفي هر و
(18).است
كرد محسوب شيعه مفسران نخستين از نيز را مسعود ابن مي‌توان بنابراين ،
.دانست (ع)علي به منتسب را او تفسيرهاي از برخي و
از و بودند مفسران و اصحاب از مجموعه اين جزو كه ديگري كسان جمله از
علي حضرت وبا اعتراض‌كردند خلافت وضعيت به كه بودند نفري دوازده
جابربن مي‌كردند ، تاكيد را برتري‌او و علم و داشتند همراهي عليه‌السلام
(م60هـ) تمار ميثم ،(يا 21هـ م 20) ابن‌بن‌كعب (م74هـ) انصاري عبدالله
روايت تفسير باب در آنان از و داشتند بهره‌اي علم‌تفسير در كه هستند
تفسيركتابي علم در تمار مانندميثم آنها از برخي حتي و شده‌است نقل
(19).است كرده تاليف
تابعين دوره
و ارائه به شيعه از بسياري مفسران تابعين ، دوره در يعني دوم دوره در
جبير سعيدبن باتفسير دوره اين در تفسيرنگاريپرداختند تفسيري تاليف
به و كرد ، رشد وي تلاش و قلم با و شد آغاز تشيع راه شهيد ( ه م 94)
ثوري سفيان و بود ، داناتر به‌تفسير تابعين همه از قتاده‌سعيد گفته
بن سعيد آنها نخست و (20)گرفت نفر ازچهار بايد را تفسير:مي‌گويد
سال در تشيع اتهام به وي.است مشهور تفسير در كتاباو است ، جبير
حنبل احمدبن امام.شد كشته ثقفي يوسف بن حجاج به‌دست ((94هـ
كه نيست كسي زمين روي در كه حالي در كشت را سعيد حجاج:مي‌گويد
(21).نباشد محتاج او به دردانش
عباس ابن اواز.است عباس ابن شاگرد (م 103هـ) جبر بن مجاهد وي از پس
را قرآن:مي‌گفت كه مجاهدشنيدم از:مي‌گويد ميمون فضل‌بن.مي‌كند روايت
از و مي‌خواندم آيه به آيه بار درهر و كردم عرضه عباس ابن بر بار سه
شاگرد مجاهد پس (22).مي‌پرسيدم آن وتفسير چگونگي و نزول درباره او
روايات اغلب سنت اهل.است عليه‌السلام علي شاگرد ابن‌عباس و عباس ابن
او وروايات آثار مجموعه و مي‌كنند نقل مجاهد از را خود تفسيري وآثار
گرديده جمع‌آوري حسن‌خيرون بن عبدالملك محمدبن ابوميمون توسط كتابي در
(23).است
ابوصالح تفسير ، در وي آموزشهاي از متاثر و عباس ابن شاگردان ديگر از
بن طاووس يماني ابوعبدالله همچنين.است (بعد 100هـ م) بصري ميزان
را تفسير و است زين‌العابدين امام اصحاب از كه است (م 106هـ) كيسان
.مي‌كند نقل عباس ابن از
(يا 114هـ م 111) العوضي سعيد بن عطيه است ، تابعين از دسته اين از و
تفسير:عنوان به مجلد پنج در تفسيري كه باقر محمد امام اصحاب از
ابوالاسود شاگرد (م129هـ) يعمر بن يحيي و ;نمود تاليف عوفي عطيه
سائب محمدبن و ;حضرت ياران‌نزديك از يكي و (ع)علي امام شاگرد دوئلي ،
يزيد جابربن و ;صادق امام و باقر خاص‌امام اصحاب از (م 146هـ) كلبي
كوفي ، عبدالرحمان بن اسماعيل و باقر امام اصحاب از (م 127هـ) جعفي
و زين‌العابدين اصحاب از (م 127هـ) كبير به‌سدي قرشي‌معروف ابومحمد
(24).صادق جعفر امام حضرت و امام‌باقر
شهيد (م122هـ) الحسين بن علي زيدبن نقش و جايگاه ميان ، اين در اما
با مدتي كه ازدي ابوعنان.است توجه شايان گرانقدر مفسر و عاليقدر
زيد از دانشمندتر من:مي‌گويد زيد تفسيري دانش درباره بود ، همراه زيد
اين در و بودم زندان در او با ماه مدت‌پنجاه نديدم ، خدا كتاب باب در
و حمد سوره فقط اما مي‌گفت هم عجله با و مي‌گفت ماتفسير براي وي مدت
(25).كرد تمام بقــره‌را
:است كرده تاليف تفسيري و قرآني كتاب چندين زيد
راجمع‌آوري آن نحوي ، القري اهوازي ابوعلي كه زيد قراءه:كتاب -1
.است كرده
نقل الوجهي موسي عمربن كه ابي‌طالب ، علي‌بن بروايه القرآن قراءه -2
.است كرده
.القرآن غريب -3
بيت درباره‌اهل موضوعي تفسير نوعي كه اهل‌البيت في‌اصطفاء الصفوه -4
.است
كتاب دو تنها كتاب ، چند اين ازالقرآن من القدريه علي الرد -5
(26).است رسيده چاپ به او الصفوه و غريبالقرآن
كه كرد ياد معصوم امامان شاگردان و اصحاب از بايد باز سوم طبقه در
در يا آنها كتابهايي‌از و داشته‌اند اهتمام آن تدوين و تفسير امر در
در و است شده مفسران‌برده عنوان به آنان نام يا و است دسترس
م) تغلب بن ابان است ، مانند شده ياد آنها تفسير نام كتابشناسي‌ها
از اسدي قاسم بن يحيي ابوبصير و;(م 150هـ) ثمالي ابوحمزه و ;(141هـ
شاذان فضل‌بن و ;(ع)صادق حضرت و باقر وامام زين‌العابدين امام شاگردان
عبدالعزيز و ;جواد امام و رضا امام اصحاب از(م 260هـ) نيشابوري
(27).(م 332هـ) جلودي
دارد ادامه
:يادداشتها
بيان‌كني ايشان براي شده فرستاده مردم به آنچه تا:44/ نحل سوره -1
دوم چاپ اميركبير ، 262 ،/ راميار محمود دكتر قرآن ، تاريخ -2
301/ همان -3
بيروت چاپ ج 89/40 ، / مجلسي ، بحارالانوار ، -4
بيروت العلميه ، دارالكتب چاپ ج 2/412 ، الاتقان ، -641/ همان -5
همان -7
ج 1/228 ، معرفت ، هادي محمد القرآن ، علوم التمهيدفي -8
ج 1/127 والاتقان ، اسماعيليان ، موسسه
ج:كرد مراجعه كافي اصول در زير احاديث به مي‌توان نمونه عنوان به -9
نام احتمالا كه موارد جزاين و و 259 ، 278 ، 347 ، 666 ج 2/136 1/407 ،
كتاب اين ائمه كه نيزهست ديگري شواهد البته.باشد (ع)علي معهود كتاب
.سپرده‌اند فرزندانشان به يكايك را
316/ الشيعه تاسيس -10
بيروت دارالمرفه چاپ 42 ،/ الفهرست -11
413/ج 2 / الاتقان -12
105/ ج 89 بحار ، -13
ج 2/415 الاتقان ، -14
مراجعه ج 4/244 الذريعه ، به وي تفسيري آثار و ابن‌عباس درباره -15
شود
ج 4/244 الذريعه ، و ج 4/471 ، تشيع ، دائره‌المعارف -16
ج 89/105 بحار ، -17
الشيعه /318 تاسيس و ج 1/127 الاتقان ، -18
ج4/317 ، تهراني ، بزرگ آقا حاج الشيعه ، تصانيف الي الذريعه -19
بيروت دارالاضواء ،
ج 2/418 الاتقان ، -20
ج 3/93 زركلي ، الاعلام ، -21
84/جبر بن مجاهد الامام تفسير و ج 2/417 ، الاتقان ، -22
توسط و تحقيق ابوالنيل عبدالسلام محمد الدكتور توسط كتاب اين -23
است گرديده چاپ قاهره الحديثه دارالفكر
ج 4/319 تشيع ، دائره‌المعارف -24
و 117 58/جلالي جواد سيدمحمد مقدمه القرآن ، غريب -25
23/همان -26
و 300 و 270 و 252 ج 4/239 الذريعه ، -27
