پنجم ، شماره 1401 نوامبر 1997 ، سال آبان 1376 ، 6 پنجشنبه 15
|
|
اجتهادي تفسير بنيانگذاران
.است همشهري روزنامه به متعلق و محفوظ حقوق تمام
(واپسين‌بخش)شيعه تفاسير تطور و پيدايش
تحول و تطور تاريخ در پژوهش به كه است متني دنباله حاضر مطلب:اشاره
در اصلي جريانهاي و مفسران طبقات به‌اصطلاح ، و مي‌پردازد شيعه تفاسير
از دوم و اول طبقات اول ، بخش در.است كرده معرفي را زمينه اين
ساير شماره ، اين در و گرديد معرفي (قمري هجري چهارم قرن تا) مفسران
آينده ، دراست شده معرفي هفتم قرن تاحدود شيعه تفسيري كتب و مفسران
به‌نظر مولف همين از ديگري مقالات طي حاضر ، قرن تا بحث اين دنباله
.خواهدرسيد گرامي خوانندگان
معارف سرويس
شيعه شيخ (بعد 307ه م) قمي ابراهيم علي‌بن تفسير است رديف اين در
كافي ، كتاب صاحب كليني مهم مشايخ و اساتيد از و تفسير و حديث امام و
.است روايي تفسيري ارزشمند مجموعه‌هاي از و كهن تفاسير از او تفسير و
كتاب اين از خود رجال كتاب در نجاشي و فهرست كتاب در شيخ‌طوسي
حسن امام زمان در وي (28).مي‌كند نقل حديث وي از صدوق و يادكرده‌اند
نام به تفسيري اكنون هم.است شيعه سوم قرن بزرگان از و عسكري‌مي‌زيسته
وي به كتاب آن همه انتساب در پژوهشگران از بسياري كه است چاپ‌شده او
خودداري آن آوردن از كه است بسياري سخنهاي باره اين در ترديددارند ،
بن علي روايات موجود ، كتاب از بخشي كه اين است مسلم مي‌شودآنچه
و ابي‌الجارود ابن تفسير به مربوط آن بقيه و ،(29)ابراهيم‌مي‌باشد
.است ديگران
نقل بنابر كه عسكري حسن امام منسوببه تفسير است نمونه اين از و
و محمد بن يوسف ابويعقوب روايت به و حضرت املاء به شيخ‌صدوق
قاسم بن محمد و روايت‌كرده‌اند حضرت از محمد بن ابوالحسن‌علي
آمده كتاب اين مقدمه دراست آن كننده جمع‌آوري (هـ م 260) استرآبادي
بر سال هفت مدت به را تفسير اين (ع)عسكري حسن امام حضرت كه است
و شده گردآوري نقلي سبك به تفسير اين.است فرموده املاء آن نويسندگان
سوره و بسم‌الله و استعاذه تفسير بر مشتمل و نيست قرآن تمام تفسير
ناقص و ناتمام نيز بقره سوره قسمت اين كه بقره سوره و فاتحه‌الكتاب
(30).است
-مي‌باشد دسترس در و شده چاپ چندين‌بار تاكنون كه -تفسير اين درباره
به محدثين از بسياري و صدوق همچون برخي.است گفته‌شده بسياري سخنان
نفي چند دلايلي به را آن ديگرانتساب برخي و كرده‌اند اعتماد كتاب اين
گرچه و مي‌گردد محسوب شيعه تفاسير جزء كتاب اين صورت هر در.كرده‌اند
گروهي اعتماد خاطر امابه.است بسيار حضرت به انتساب مخالفين ادله
ساير با آن روايات مضامين‌برخي مطابقت و گذشته سده‌هاي طي در بسيار
كرده بروز كتاب اين درمورد جديدي ديدگاه تاريخي ، وشواهد روايات ،
روايات داراي كتابها همچون‌ساير را تفسير اين كه معنا به‌اين است
معيارهاي و تاريخي شواهد با آنچه بنابراين دانسته ، صحيح غير و صحيح
مـورد باشـد سـازگار و داشـته ديگر روايات با مطابقت و صادق رجالي
(31).است مردود بقيه و قبـول
سعيد بن محمد بن ابراهيم ثقفي‌ابواسحاق تفسير است دوره اين در و
.گرويد اماميه به سپس و داشت زيدي مذهب آغاز در كه (هـ م 283)
نگاشته اميرالمومنين في من‌القرآن كتابمانزل و تفسير كتاب وي
كوفي مسلم حكيم‌بن ابوعبدالله‌حسين‌بن حبري تفسير و (32).است
تدوين روايي تفسير شيوه به كه شيعه نامدار مفسر و محدث(م286هـ)
و (33).است گرديده چاپ تحقيق‌و اواخر اين در تفسير اين.است شده
غيبت اعلام از كوفي ابراهيم بن فرات ابوالقاسم يعني كوفي ، فرات تفسير
بوده‌و زيدي شيعه آغاز در وي احتمالا (34).كليني معاصرين از و صغري
از خودرا احاديث (35).است كرده گرايش‌پيدا عشري اثني شيعه به سپس
برخي و (ع)هادي و جواد امام و حضرت‌رضا اصحاب از سعيد بن حسين
باواسطه صدوق شيخ و است نقلي كتابتفسير سبك.مي‌كند روايت ديگر
بن ابراهيم بن محمد نعماني ، يعني تفسير و (36).مي‌كند حديث نقل وي از
دوره اين تفسيرهاي از نيز كتاب اين.كليني شيخ شاگرد و كاتب جعفر ،
و مي‌زيسته صغري غيبت روزگار در كه است كسي نخستين نعماني و است شيعه
تفسير آن در و خودش به معروف وي تفسير.است نوشته كتاب غيبت باب در
در را تفسير اين مجلسي مرحوم.است گرديده تقسيم نوع شصت به
(37).است به‌چاپ‌رسيده باشرح همراه جداگانه و است كرده نقل بحارالانوار
به مربوط و شده تدوين شده ياد تفسيرهاي مانند به كه ديگري تفسير
قرن علماي از سمرقندي مسعود محمدبن عياشي تفسير مي‌باشد ، دوران همين
و بود سنت اهل مذهب تابع آغاز در وي.است كليني با طبقه هم و سوم
تفسير.گرديد شيعه اعيان و دانش پايه‌هاي از و گراييد تشيع به سپس
روايت او از را تفسيرشيعه اين دانشمندان كه بوده جلد دردو عياشي
مي‌شود ، مواجه مشكل دو با اعصار و قرون طي در متاسفانه اما مي‌كنند ،
به و رسيده ما دست به كهف سوره آخر تا يعني آن نخست جلد تنها:اولا
است كرده حذف را اسنادش نسخه‌برداران از يكي: ثانيا.است رسيده چاپ
(38).است اسانيد حذف با و خلاصه رسيده چاپ به اكنون آنچه كه
:دوره اين در تفسير ويژگي
ماثور تفسير
.است تفسير از دوره اين تفسير ، ويژگي تطور سير در ذكر شايان نكته
از غالبا تفسيرها سوم‌هجري ، سده اواخر تا خدا رسول زمان يعني‌از
به آنچه و نمي‌رود لغوي‌فراتر مختصر تبيين و روايت محدوده‌نقل
كه است ، معصومين سخنان‌ائمه و اكرم رسول احاديث درمي‌آيد ، نگارش
اين در اين‌رو ، از نام‌گرفت ، ماثور جمع‌آوري‌هاتفسير اين‌نوع بعدها
بدين‌سان ، .مي‌شود شمرده علم‌حديث از شعبه‌اي حقيقت در دوره ، تفسير
تفسير در چشمگيري وتفاوت اندك دوره اين در مفسران اختلاف‌ميان
به مفسران دوره ، اين در ديگر طرف ازنميشود ديده ميان‌مفسران آيات
بسنده آيات توضيح و نزول سبب از كوتاهي گزارش و تفسيراجمالي و شرح
اقوال نقد مقام در و نمي‌كنند تفسير اجتهادي ضوابط با را قرآن و كرده
.برنمي‌آيند روايات بين جمع و آراء و
مفسرين.است پيامبر نقل از دوره‌فراتر اين تفسير سنت اهل در البته
نزول شان باب در آنها ، تابعين و پيامبر اصحاب از را آثاري و اخبار
همين به.مي‌كنند نقل قصص و اخبار و آيه مفاد تفسير و منسوخ و ناسخ و
اين در.مي‌گردد وارد تفاسير در آيه تبيين بجز ديگري مطالب دليل
داستانهايي مي‌شود ، تفسير وارد صحيح غيره و مستند غير روايات راستا
اصحاب زبان به يا ونصاري يهود كتب از نقل به قرآن قصص مناسبت به
.مي‌گردد تفسير وارد
و نبوده اشكال از خالي شيعه تفسيردر حديثي گردآوريهاي سوكمندانه ،
تفسيري جوامع همه طبعامانند و يافته راه تحريف و عنصرجعل
گردآوري.مي‌باشد غلو بر مشتمل و شده وضع و ضعيف اخبار داراي حديثي ،
جمع‌آوري و بوده‌اند واقف امر اين به بعضا خود نيز جوامع اين كنندگان
جوامع اين روي ، بدين.نمي‌كرده‌اند تلقي حديث صحت معناي به را حديث
جوامع در كه كاري است ، تصفيه و تنقيح و ارزيابي نيازمند تفسيري
گرديده پالايش اخبار دسته‌از اين از بسياري و شده انجام فقه حديثي
.است
و صحابه عصر مفسران تاثير ازتفسير ، دوره اين باب در ديگر نكته
از متاثر مفسران از بسياري.شيعه‌است و بيت اهل تفسير از تابعين
.مي‌پردازند تفسيري روايات به كعب بن ابي و عباس ابن و مسعود ابن
سليمان ، بن مقاتل عكرمه ، قتاده ، مجاهد ، است فراوان حركت اين نمونه
ابن از تفسير ، نام‌آوران از فراء عطاء ، ثوري ، اعمش ، سبيعي ، كلبي ،
كرديم ، اشاره پيش در آنچنانكه عباس ابن و.مي‌كنند نقل حديث عباس
.است علوي مكتب يافته تربيت و (ع)علي امام شاگرد
و كرد مشاهده مسعود ابن منقولات‌از در مي‌توان نيز را نمونه اين
گروه اين يافته راه باتفسير آراء و اقوال اين ميان ارتباطي‌وثيق
پيامبر پيش را سوره هفتاد من:مي‌گويد مسعود ابن اگر.ديد عيان به
بن علي يعني پيامبر از پس امت اين اعلم پيش را بقيه و خواندم
تفسير باب در بيشترآنچه:مي‌گويد عباس ابن اگر و (39)خواندم ابي‌طالب
ناخواسته طور بگوييم‌به كه است طبيعي (40).است علي از گرفته‌ام تعليم
سنت اهل وتفاسير است شده متاثر بيت ، اهل سترگ فرهنگ از دانش‌تفسير
.بوده‌اند بيت اهل علمي وامدار
را ديگر سوي به حكام گرايش و اختناق و سياسي و اجتماعي شرايط البته
پيامبر ازاهل مفسران از گروه اين نقل محدوديت و گرفت ناديده نمي‌توان
غير جهت‌نقلهاي بدين.كرد فراموش را خاندانش و علي نام يادآوري حتي و
سايه بايددر را واسطه با گزارشهاي و نقلها در همخواني يا مستقيم
.كرد تفسير شرايطي چنين
شيعه در اجتهادي دوم‌تفسير مرحله
عواملي و علل معلول تفسير تاريخ در عقل از بهره‌گيري و اجتهاد عنصر
از استفاده و وحي منبع به دسترسي كه است شده آغاز آنجا از اما است ،
آنگاه صحابه پيامبر ، حيات دوران در.است نمي‌شده حاصل پيامبر تفسير
چون و مي‌كردند مراجعه پيامبر به مشكلي‌برمي‌خوردند ، به تفسير در كه
مشكلات اين داشت ، به‌عهده نيز را قرآن تفسير و تبيين مسئوليت پيامبر
عقلي و لفظي وارسيهاي و اجتهاد زمينه دوران اين در.بود پاسخگو را
به را سياسي و علمي مرجعيت مسئوليت خود از پس پيامبر.نمي‌گشت حاصل
از خدا كتاب كه كرد بازگو را توصيه اين بارها و داد احاله بيت اهل
انجام مي‌بايست آنچه پيامبر از پس اما نيستند ، جداشدني من بيت اهل
تحقق اهل‌بيت دانش از محروميت نوعي جامعه از بزرگي بخش در و نشد
.يافت
خلا باايجاد گروهي.گرفت شكل سبك دو با جريان دو شرايط اين در
اثري و حديث كه هرجا و پرداختند راي به‌اعمال توانمند ، علمي مرجعيت
لغت و اشعار بر تكيه با و مي‌جستند سود خود ظني آراء از نمي‌يافتند
(كتاب اهل) نصارا و يهود عالمان به مراجعه با احيانا و عرب
كه‌اسرائيليات بود تاريخي برهه اين در.مي‌دادند پاسخ را مشكلات‌تفسير
به تفسير.نضج‌يافت كلامي كور معارضه‌هاي و كرد نفوذ اسلامي فرهنگ در
شخصي وسليقه‌هاي فردي دانشهاي و آراء و ذوقي استنباطهاي يعني راي
.گرفت شكل جمله سياق و لفظي قواعد به بي‌توجه
با ومنطبق اجتهادي تفسير پايه‌هاي گروهي‌اندك جريان ، اين برابر در
عرضه و قرآن در براساس‌تدبر كه تفسيري.بنانهادند را لفظي قواعد
لغت ، از بهره‌گيري بيت ، اهل نبوي‌و آثار از استفاده به‌قرآن ، قرآن
گروه اينبود شده برگرفته و يافته سامان آن مانند و ادبي قواعد
و شيعه وامدار همه از بيش اما نبود ، خاصي گرايش و مذهب به محدود
.بود بيت اهل تفسيري و علمي حركت
اجازه خود آنان‌به بودن دردسترس و امامان حضور با شيعه عالمان گرچه
نص پيامبر وسنت قرآن مانند را امام گفتار و نمي‌دادند اجتهاد
روي به اجتهاد باب كه‌به‌تدريج شد آن موجب عواملي اما مي‌دانستند ،
درايت به‌تدريج و متحول همه‌زمينه‌ها در حديث نقل و بازگردد شيعه علماي
.شود افزوده روايت به
باب در بيت اهل خود روش عوامل اين از به‌اجتهاديكي گرايش عوامل
مي‌توان چگونه كه دادند نشان خود تفسير با عملا آنانبود قرآن تفسير
اين در.برد به‌كار را تفسير براي صحيح فهم قواعد و كرد تدبر آيات در
جمله ، سياق استنادبه ادبي ، قواعد لغت ، استناد به تفسير راستا
وتفسير يكديگر كنار در آيه‌هم‌مضمون چند چيدن و ديگر آيات از استظهار
.است بيت اهل ائمه تفسير ازنمونه‌هاي قرآن به قرآن
از بهره‌گيري و گرايش اين بيت اهل تفسيري روايات به نگاهي با
به‌دست مفاهيم و معاني استخراج در مي‌توان را اجتهادي روشهاي‌تفسير
.آورد
موثر اجتهادي تفسير به ماثور شكل از تفسير حركت در ديگري عوامل
همه كه مي‌شود بزرگ دگرگونيهاي دچار فرهنگي ازنظر اسلام جهان:بودند
ادبيات و تاريخ و تفسير و اصول و تافقه گرفته حديث از اسلامي معارف
ميراث با بيشتري عقل گوناگون امواج.مي‌دهد خودقرار تحت‌تاثير را
در اسلامي شهرهاي در هندي و ايراني و يوناني وتمدنهاي فرهنگها
يهود جدال طوفانهاي و كردند برخورد يكديگر با اسلامي سراسرزمين
اين كدام‌از هر و گرفت وزيدن مسلمان مردم سر بر كتاب اهل از ونصارا
را خود مباحث تا مفسران‌مي‌گردد بويژه دانشمندان براي انگيزه‌اي تحولات
دوران آن شده مطرح پرسشهاي و پاسخگوي‌نيازها كه كنند عرضه به‌گونه‌اي
.گيرد جاي تفسيري معارف درلابه‌لاي دانشها آن و باشد
در و گرديد فراهم چهارم سده اواخر از زمينه‌هايي و مقدمات چنين آري
و موصل در آل‌حمدان حكومت‌شيعي استقرار با چهارم نخست‌سده نيمه
شرق‌جهان در بغداد بر آل‌بويه امراي‌شيعي و شام سپس و شمال‌عراق
مصر بر شيعي‌فاطميان حكومت استقرار سده‌چهارم دوم نيمه در و اسلام
دانش و رسيد ژرفا گستردگي‌و به فرهنگي زمينه جهان‌اسلام ، غرب و
و ترقي راه نيز حديثدستيافت كمال به فرهنگي فنون تفسيروهمه
فقه اصول گذاشت ، قدم درايت به روايت حالت از و گرفت درپيش تحول
تفسير شيوه به ماثور ازشيوه نيز تفسير سرانجام و گرديد تدوين
(41).شد تبديل اجتهادي
اندك با (ه م 310) طبري جرير محمدبن طبري ، تفسير كه بود دوره اين در
و اقوال توجيه آرا ، بررسي و نقد سوي به ماثور تفسير روش از دگرگوني
مرحله اين در و يافت تاليف ديگر بعضي بر نظريات از برخي گاه‌ترجيح
عيسي علي‌بن تفسير و (ه م 322) اصفهاني ابومسلم جامع‌التاويل كه است
تفسير دانش و مي‌يابد نگارش شيوه‌اي و سبكي چنين با (ه م384)رماني
.برمي‌گزيند آيات از دراستنباط نو شيوه‌اي و مي‌پوشد تن فاخربر لباسي
و بغداد مجالس و محافل در مفيد شيخ تفسيري بحثهاي دوران همين در
سيد (42).مي‌گيرد شكل تفسير به گسترده گرايش با كلامي كتابهاي نگارش
در شيعي ودانشمند اديب (م 406ه) الحسين محمدبن ابوالحسن رضي شريف
قرآني كتابهاي و مي‌پيمايد را مفيد شيخ خود استاد روش‌راه اين تثبيت
القرآنيه ، التاويل ، المجازات دقائق التنزيل‌و حقايق:همچون
به ديدگاه و سبك همين براساس وتلخيص‌البيان في‌القرآن المتشابه
.درمي‌آيد نگارش
است ، آمده به‌دست پنجم جلد تنها وي حقائق‌التنزيل تفسير از سوكمندانه
و است بوده بزرگتر طوسي شيخ تبيان تفسير از است شده گفته ولي
بهترين از ديده‌ام ، را او قرآن تفسير:مي‌گويد العمري ابوالحسن
(43).مي‌باشد تفسيرها
نيز كه (م436ه) علم‌الهدي الحسين علي‌بن مرتضي ، سيد رضي ، سيد برادر
كلام علم در و طوسي‌مي‌باشد شيخ استاد و جانشين و مفيد شيخ شاگرد
راه اين تداوم و تفسير تحول‌دانش در نيز است فرزانه‌اي دانشمند
تفسير تاليف بر اضافه خود عقلگراي باانديشه وي زيرا نيست ، بي‌تاثير
قرآن ازآيات بسياري تفسير بر مشتمل كه كتابامالي و وبقره حمد سوره
و المتشابه و المحكم:كتاب و دارد تاليفاتي قرآن علوم در است ،
مي‌آيد به‌وجود شرايطي چنين است‌و نگاشته را القرآن اعجاز في الصرفه
.برمي‌گزيند را اجتهادي روش و سيدمرتضي ، انديشه شاگرد طوسي شيخ كه
شيعه اجتهادي تفاسير از نمونه‌هايي
شيوه به ماثور از تفسير سير يادآوري.:تبيان و طوسي شيخ -الف.
و چهارم سده‌هاي در عقل‌گرا دانشمندان از گزيده‌اي گزارش و اجتهادي
شيخ.مي‌سپارد سترگ‌تبيان تفسير معرفي به را نوبت پنجم ، خواه‌ناخواه
نگارش با تشيع ، جهان فرزانگان از يكي ( ه م460) طوسي حسن محمدبن
از يكي تبيان زيرا به‌وجودآورد ، تفسير تاريخ در عطفي نقطه اين‌تفسير
و نقد و تحقيق از سرشار و اسلامي فرهنگ آثار گرانقدرترين بزرگترين‌و
.است تقليدمفسران از پرهيز و عقلاني تفسير اين در شيخ نگرش.است تحليل
عقل بر تكيه با او.به‌تنهايي‌نمي‌پذيرد را ماثور و روايي تفسير وي
و نقد به را روايات و اقوال گزارش عالمان‌و يافته‌هاي و انديشه‌ها
و درخشان دوران پرورده شد ، اشاره كه همان‌طور طوسي شيخ.مي‌كشد تحليل
تفسيراو.است سيدمرتضي و مفيد شيخ دست‌آموخته و اسلام بي‌نظيرتاريخ
چنين -باگزيده‌گويي -تفسير مقدمه در خود.است روش اين به گرايش گوياي
با جز قرآن تفسير كه دارد دلالت ما اصحاب اخبار ظاهر گرچه:مي‌گويد
از پيامبر و است ناصواب راي به تفسير و نيست جايز ازپيامبر صحيح خبر
و خدا كلام در نمي‌تواند:مي‌گوييم ما آنچه ولي...كرده‌است منع آن
آشكار و عربي زبان به قرآن:بگويد طرفي از دوگانگي‌باشد ، پيامبرش
در و است ، شده نازل مردمش زبان به و چيزي‌است هر بيانگر و شده نازل
كتاب مانند به قرآن و فهميد ، چيزي ظاهرقرآن از نمي‌توان:بگويد برابر
هرگز.مي‌گردد حاصل بيان و تفسير از مقصودپس فهم كه است ، معما و رمزي
كه است چگونه.معرفي‌هاست نوع ازاين منزه قرآن.نيست ممكن چيزي چنين
:كرده‌اند استخراج را معاني‌قرآن كه مي‌كند ستايش را مردمي خداوند
در كه را گروهي توبيخ‌مي‌كند و (44)(...منهم يستنبطونه الذين لعلمه)
روايات در و ،(45)(..افلايتدبرون‌القرآن):نمي‌كنند تفكر و تدبر قرآن
مي‌توان چگونه كنيد ، قرآن‌عرضه بر را ما اخبار كه است رسيده فراوان
هرگز.چيزي‌نفهميد قرآن خود از اما كرد عرضه قرآن بر را روايات
.بدهد مرادتفصيلي خبراز كه دوزد چشم آيه‌اي تفسير در كسي نيست سزاوار
را است‌قولي آن شايسته بلكه...كند مفسران از تقليد تفسيرآيات در يا
وشرعي عقلي صحيحه ادله به يا...باشد مفسران اجماع مورد كه برگزيند
لغتي باشد ، لغت گواهي نيازمند آيه‌اي تاويل هرگاه...شود مراجعه
حاصل قطع آن با كه نادر الفاظ و واحد خبر ولي...پذيرفت رابايد
(46)گيرند قرار خداوند كتاب شاهد رانبايد نمي‌گردد
تفسير در وي شيوه و نشانگرنگرش روشني به آورديم ، شيخ بيان از آنچه
وغيرقابل است شمرده مسلم را نقلي و عقلي ازدلايل پيروي شيخ.است
با تفسير و ;است كرده نفي را غيرمعصومان توسط قرآن بودن تفسير
.است دانسته جايز را ادبي و عقلي موازين
هم‌اكنون و گرديد تلخيص (م598هـ) ابن‌ادريس توسط ششم قرن در تفسير اين
.مي‌باشد دسترس در مختصرالتبيان كتاب
كمتر و دوره همين به مربوط كه مجمع‌البيان‌تفسيرديگري و طبرسي -ب
ارزشمندمجمع تفسير درآمده ، نگارش به تبيان تاليف از پس سده يك از
اتقان ، جامعيت ، .است (م 548هـ) طبرسي حسن بن فضل ابوعلي از البيان
سودمند و درست تفسير و تبيين دقيق ، تنظيم و ترتيب مطالب ، استحكام
.است تفسير اين ويژگيهاي از آراء بررسي و نقد آيات ،
آنچه ولي است ، معارف‌اسلامي و علوم گوناگون مطالب حاوي تفسير اين
همچون ، مسائل پرداخت شده ، نمايان‌گر اين‌تاليف در هرچيز از بيش
اهل دانشمندان.ادبي‌است مسائل ديگر و تصريف اشتقاق ، لغت ، نحو ،
مخالفان اقوال نقل و تعصب از دوري و انصاف به را طبرسي سنت ،
مقدمه در اسلامي وحدت منادي و سنت اهل فقيد پيشواي شلتوت و ستوده‌اند
ترتيب و ژرفايي و گستردگي و بي‌همتايي به را تفسير اين چاپها ، از يكي
(47).است ستوده مطالب پيرايش و نظم و
-وجيز ، 2 تفسير يا الشافي الكافي -دارد1 ديگر تفسير دو طبرسي
در.زمخشري كشاف از گرفتن الهام با و فرزندش خواهش به الجامع جوامع
(48).است درآورده نگارش به وجيز و متوسط كبير ، تفسير سه واقع
رازي ابوالفتوح -ج
(بعد 589هـ م) الجنان روح و الجنان يعني‌روض رازي ابوالفتوح تفسير
روز آن تا.است ششم قرن در يافته تاليف تفاسيرفارسي ديرپاترين از
سامان عربي زبان به بيشتر اسلامي عالمان تفسيري و قرآني پژوهشهاي
مفصل‌ترين ، از ولي نيست ، فارسي تفسير نخستين گرچه تفسير اين و مي‌يافت
در و آن از پيش.است دوران آن فارسي زبان تفاسير معتبرترين مهمترين ،
ترجمه.بود درآمده تحرير رشته به ديگر فارسي تفسير چند اوان همان
ميان از و سورآبادي ، تفسير و ميبدي كشف‌الاسرار طبري ، به منتسب تفسير
.است شيعي مولفي از تفسير اين تنها آنها
و لغت و نحو و صرف و بيان و ادب نظر از تفسير اين ديگر ، جهتي از
شايان تاريخي قصص و آثار و اخبار نظر از و است نظير كم شعري شواهد
.توجه
علم در.است برگزيده را قدما روش و ميانه راه كلام علم در ابوالفتوح ،
حد از غالبا اما نكرده ، مداخله تفاسير ساير از بيش عقليات و كلام
آيات مدلول از خارج مجادلات و تشكيكات و.است نهاده بيرون پاي تفسير
چاپهاي تفسير اين.(49)است آورده هم نيست نياز بدانها تفسير در كه
تن دو همت به جلد بيست در آن چاپ بهترين و آخرين و است يافته متعددي
.است رضوي قدس آستان اسلامي پژوهشهاي بنياد توسط پژوهشگران از
:يادداشتها
302/ همان 28ـ
ج الذريعه ، و علي‌ايازي /330 ، سيدمحمد منهجم ، و حياتهم المفسرون 29ـ
4/302
ج 4/285 الذريعه ، 30ـ
به منسوب رسائل مقاله شماره 28 ، ،(قرآن نامه ويژه) انديشه كيهان 31ـ
اهل‌بيت /125
ج 4/268 الذريعه ، 32ـ
را آن آل‌البيت موسسه و پژوهش جلالي سيدمحمدرضا توسط حبري ، تفسير 33ـ
ج 4/298 الذريعه ، است340ـ رسانده چاپ به
محمدكاظم آقاي كتاب محقق مقدمه از كوفي /12 ، فرات تفسير 35ـ
ارشاد انتشارات و چاپ سازمان محمودي ،
همان /24 36ـ
كتاب آغاز ج 90 ، / بحار و 317/ الشيعه تاسيس 37ـ
علميه انتشارات طباطبايي ، علامه مقدمه ج ، ص/ج 1 تفسيرالعياشي ، 38ـ
اسلاميه
قم رضي ، انتشارات 95 ،/ قزويني علاءالدين الشيعه‌الاماميه ، 39ـ
ج 89/105 بحارالانوار ، 40ـ
شيخ تفسيري بحثهاي مجموعه ج 4/42315ـ تشيع ، دائره‌المعارف 41ـ
المستخرج المفيد ، تفسيرالشيخ:نام به شيخ هزاره كنگره مناسبت به مفيد
.تراثه من
ج 7/32 الذريعه ، 43ـ
83/ النساء 44ـ
ج 1/5 التبيان ، 4624ـ/ محمد 45ـ
منهجم /610 و حياتهم المفسرون 47ـ
مولف مقدمه/ج 1 الجامع ، جوامع 48ـ
شماره 20/64 حوزه ، مجله 49ـ
