پنجم ، شماره 1431 سال دسامبر 1997 ، آذر 1376 ، 11 پنجشنبه 20
|
|
شيعه تفاسير تطور تاريخ
.است همشهري روزنامه به متعلق و محفوظ حقوق تمام
تطور و پيدايش مقاله جاري ، سال آبانماه و 15 روزهاي 13 در:اشاره
در قسمت دو در ايازي علي محمد والمسلمين حجت‌الاسلام اثر شيعه تفاسير
علم گسترش و ظهور مسئله مقاله ، آن در.گرديد منتشر معارف صفحه
به قمري هجري ششم قرن تا شيعه ، مفسرين طبقات و تفسير ، كتب تفسير ،
و تكميل در مولف ، .بود گرفته قرار بررسي مورد دقت ، به اما اجمال
تا ششم قرن از را شيعه تفاسير تطور زير مقاله در بحث ، همان تداوم
مبحثي انشاءالله.است داده قرار پژوهش مورد قمري هجري چهاردهم قرن
بحث تتميم براي قلم همين به نيز شيعه معاصر عنوان‌تفاسير با
.رسيد خواهد مكرم خوانندگان نظر به درآينده
معارف سرويس
ايازي علي محمد والمسلمين حجت‌الاسلام
جمله‌است آن از كه است يافته نگارش شيعه از متعددي تفاسير ششم قرن در
.( ه م 573)راوندي عبدالله ابن سعيد قطبالدين تفسير
قرآن باب در متعددي تاليفات و است طوسي شيخ شاگر راوندي ،
به مجلد دو در و مي‌باشد دسترس در هم‌اكنون كه او اثر معروف‌ترين.دارد
زبان به وي النزول كتاباسباب ولي.است وي فقه‌القرآن رسيده چاپ
.است داده قرار بررسي مورد را نزول شان مباحث كلامي شيوه به و عربي
مورد را قرآن از بخشي روايي شيوه به كه است وي‌ام‌القرآن ديگر كتاب
مولفات در و بوده كفعمي نزد آن از نسخه‌اي و.است داده قرار تفسير
هم‌اكنون كه قرآني‌راوندي ديگر كتابهاي از.است كرده نقل آن از خود
خلاصه‌التفاسير.مــوجودمي‌باشد كتابخانه‌ها از برخي در آن خطي نسخه‌هاي
مشحون را كتاب اين تاسيس‌الشيعه در صدر مرحوم(1).است مجلد ده در وي
شيخ از پس شيعي تفسيرهاي ازنفيس‌ترين و قرآني علوم دقائق و حقائق از
(2).دانسته‌است طوسي
بن علي محمدبن رشيدالدين القرآن متشابه تفسير است قرن همين از و
مورد تفسير و مي‌باشد مجلد دو در كه (ه م 588) ساروي آشوب شهر
و مفسران كه پردازد مي متشابه آيات از دسته ن آ بيان به بحث‌تنها
شكل به كتاب اين.كرده‌اند اختلاف آيه حكم در يا تفسير علماءدر
نبوت ، عدل ، توحيد ، عناوين اساس بر يعني است ، شده موضوعي‌تنظيم
تقسيم قرآن آيات خصوص در فقهاء احكام و فقه ، اصول امامت ، معاد ،
رسيده چاپ به تهران در ش سال 1328 در ابتدا تفسير اين.گرديده‌است
.است شده افست قم بيدار انتشارات توسط واخيرا
كتابقرآني دو ابي‌طالب ، آل مناقب كتاب بر اضافه آشوب شهر ابن البته
دارد ، وبيان‌التنزيل الرسول آل مذهب علي النزول نامهاي‌اسباب به
آن از نسخه‌اي و.مي‌باشد قرآني آيات از بعضي تفسير در اخير كتاب كه
نقل بحارالانوار دركتاب آنها از و بوده ( م1111ه) مجلسي علامه نزد
(3).است نموده
شواهدالقرآن مانند.است درآمده نگارش به دوره همين در ديگري تفاسير
;حسني طاووس احفادسيدبن از ( م 674ه)جعفر محمدبن احمدبن ابوالفضائل
يا به‌تفسيرجلاءالاذهان معروف جرجاني حسن بن حسين ابوالمحاسن تفسير و
آن دگرگوني اندكي و ابوالفتوح‌رازي تفسير گزيده‌سازي با كه تفسيرگازر
ارموي محدث توسط و دسترس‌مي‌باشد در هم‌اكنون و رسانده سامان به را
.شده‌است چاپ مجلد ده در و تصحيح و تحقيق
چون‌هدف و.است درآمده نگارش به شيعه از ديگري تفاسير ميان اين در
خودداري آنان نام از مي‌باشد شيعه مهم تفاسير به اشاره و گزيده‌گويي
.مي‌شود پرداخته قرن چند اين مهم تفاسير به و شد
بهاءالدين اثر الاعظم تفسيرالمحيط هشتم قرن اواخر در
فحول و شيعه عرفاني اعاظم از ويمييابد تاليف (م794ه) سيدحيدرآملي
بر آملي.است حلي علامه فرزند فخرالمحققين شاگردان از و صوفيه مفسران
به و است پرداخته قرآني آيات تاويل به تصوف روح و مذاق‌عرفا وفق
انسان معارج و مدارج و مقامات تفسير آملي ، اين علامه‌حسن‌زاده تعبير
(4).است نموده انفسي واقع‌تفسير در و بيان‌كرده را
آن دوم و اول جلد از بيش تاكنون و مي‌باشد مجلد در 7 اصل در كتاب اين
طبع‌رسيده به آن نخست جلد از قسمتي حاضر حال در و است ، نشده يافت
.است
عرفاني‌و نگرش بيان در (مقدمه هفت از)اول مقدمه شامل موجود مجلد دو
و حمد سوره تفسير باب در خطي نسخه دوم وجلد.است مولف شناسي قرآن
(5).است بقره سوره از بخشي
با كه التاويل منتخب -دارد1 نيز ديگري تفسيرهاي آملي حيدر سيد
آيات و كلمات و حروف تاويل به متصوفانه شيوه و عرفاني مذاق
عصاره و كرده تلخيص را آن خود كه تاويلات ، -است20 پرداخته قرآن
(6).است دانسته خود قبلي تفسير سه تكميل افكارو
يوسف بهاءالدين فرزند ديلمي ابوالفضل تفسير است دوره اين در و
بزرگ مجلد دو در را خود تفسير كه (م800ه) گيلاني مرقاني ديلمي
تاويل و تفسير به صفحه ، وسط در آيه چند ذكر از پس و است داده قرار
دفاع و كلامي جنبه مولف توجه بيشترين.مي‌پردازد حاشيه در آيات‌مذكور
كشاف‌و مجمع‌البيان ، تفسير تفسير ، اين منابع ازاست بيت اهل و ازتشيع
.است دره‌الخاص
و تفسير ، داراي خود نيز ديلمي پدر.مي‌باشد موجود اكنون هم تفسير اين
(7).است مرقاني به‌تفسير معروف او كتاب
مادر.است بحراني متوج تفسيرابن ذكر ، شايان و موجود تفاسير از
جمال‌الدين متوج ابن.داريم متوج ابن نام به تفسير دو دوره اين
متوج عبدالله‌بن احمدبن فخرالدين و (م820ه) متوج عبدالله‌بن
است اين جالب.مي‌باشند پسر و پدر و شيعه مفسران از دو هر كه(م836ه)
نام به پدر تفسير (8)كرده‌اند ذكر تفسير از نام يك دو هر كه‌براي
و روايات از استفاده با و عربي زبان به جلد يك در تفسيركبير
جداگانه طور به بعدها آن منسوخ و ناسخ بحثهاي و.است (ع)اخبارائمه
نيز الاحكامي آيات مولف اين.است يافته تدوين مستقل طور وبه استخراج
و ناسخ صغير ، تفسير است نگاشته تفسير سه (فرزند)متوج ، احمدبن.دارد
تفسير از است تلخيصي اخيرالذكر تفسير كه الاحكام آيات منسوخ‌و
(9).كبيرمولف
.است شده ترجمه و شرح ديگران توسط مولف منسوخ و ناسخ كتاب
تفاسير بايد ناچار به بسيارند ، شيعه مفسران بعد به دهم قرنهاي در
داد قرار گزيده‌گويي بر را كار آهنگ و كرد اشاره را موجود و كامل
شيعه تفاسير كتابشناسي ويژه منابع به را نگارشها و معرفي در تفصيل و
(10)داد ارجاع
م) شيرازي ايجي معين‌الدين‌محمد از القرآن تفسير في البيان جامع
با ادبي و كلامي شيوه و عربي زبان به و يك‌جلد در تفسير اين.(906ه
تمام شامل.است درآمده نگارش به فريقين احاديت و روايات بهره‌از
از و شده نوشته محققانه بسيار شيعه دائره‌المعارف توصيف بنابر و قرآن
سال به لاهور در بار نخستين تفسير اين.است دوران اين معروف تفسيرهاي
التنزيل ، استنباط في حاشيه‌الاكليل در سپس و رسيده چاپ به 1879م
(11).است گرديده چاپ تجديد سال 1296ه به دهلي در سيوطي
كاشفي واعظ به مشهور (م910ه)حسين كمال‌الدين مولي اثر عليه ، مواهب
از ديگري تفسير خلاصه تفسير اين.شيعه مفسران شعراءو و حكماء از
استنساخ آماده آن نخستين جلد تنها كه است بنام‌جواهرالتفسير مولف
با و اخلاقي و ادبي و عرفاني سبك به و فارسي به تفسير اين.است شده
تهران در سال 1317ه در.است فارسي اشعار و حكايت و قصص از استشهاد
در تهران اقبال انتشارات توسط ديگر نوبت يك آن از پس و است شده چاپ
(12).است گرديده تجديدچاپ تاريخ 1369
علي شرف‌الدين سيد از الطاهره ، العتره فضائل في الظاهره الايات تاويل
وارده آيات شرح و بيان در تفسير اين (بعد 940ه م) استرآبادي حسيني
طريق از وارده واحاديث اخبار از كه است نبوت و عصمت خاندان فضائل در
در و رسيده چاپ به سال1409ه در تفسير اين.است شده نقل سني و شيعه
(13).مي‌باشد دسترس
.(م 988ه) كاشاني اثرملافتح‌الله المخالفين ، الزام في منهج‌الصادقين
غالب و مختلف مباحث بر مشتمل و فارسي زبان جامع‌به است تفسيري
مجمع‌البيان و كشاف تفسير از و آورده كتاب در را بيضاوي تفسير نظرات
آثار شامل و روان نثر با تفسيرياستاست جسته سود ابوالفتوح تبيان و
.اهل‌بيت اخبار و
آن چاپهاي از يكي است ، خورده چاپ چندين و مجلد ده در تفسير اين
مبسوطخود مقدمه در ايشان.است شعراني ابوالحسن علامه تعليق و باتصحيح
مصاحف ، اختلاف قرائت ، اختلاف مانند قرآن علوم در بحثي تفسير اين بر
.دارند سودمند مباحث ديگر و تفاسير انواع و قرآن تحريف عدم
دارند نام‌زبده‌التفاسير به عربي به ديگري تفسير كاشاني ملافتح‌الله
(14).است نگرديده چاپ تاكنون كه
معروف هندي مبارك ابوالفيض‌بن شيخ از القرآن في‌تفسير سواطع‌الالهام
هندوستان در جعفري مذهب مروجين و علما از(ه م 1044) دكني فيض به
دربار شاعر و داشته كامل تسلط هندي و فارسي و عربي زبانهاي به كه
.است تفسير تمام بودن بي‌نقطه تفسير اين ويژگياست بوده شاه اكبر
.است شده نگارش و تركيب مهمله حروف از كتاب تفسيري جملات تمام يعني
حدود880 در آن مشكله الفاظ معجم با همراه سال 1306ه ، در تفسير اين
از برخي در و رسيده چاپ به لكنهو شهر در رحلي قطع در صفحه
(15).است موجود كتابخانه‌هاي‌ايران
م) بهبهاني علي ملا از بودن بي‌نقطه نظر از تفسير اين مشابه تفسير
نگاشته بزرگ مجلد سه در كلامي شيوه به و عربي زبان به كه است (ه 1206
(16).است موجود آن خطي ونسخه
و (م1050ه) شيرازي تفسيرصدرالمتالهين دوره اين مهم تفاسير ديگر از
و ;هفت‌مجلد در و عرفاني و عقلاني شيوه به ازقرآن بخشي شامل
در زنده) اصفهاني طوسي نصيري محمدرضا شيخ لهدايه‌الامه الائمه تفسير
و فارسي زبان به مجلد سي در و صفوي عصر اخباريون و مفسران از (1073ه
تقي محمد شيخ يعني مولف اين فرزند تفسير و ;روايي شيوه به و عربي
لاهيجي شريف وتفسير عربي مجلد پنج در (در 1083ه زنده) طوسي نصيري
و مجلد چهار در (ه بعد 1086 م) لاهيجي علي شيخ بن محمد بهاءالدين
با و مجلد پنج در (ه م 1091)كاشاني فيض ملامحسن صافي تفسير و فارسي ،
بن عبدالعلي شيخ نورالثقلين تفسير و ;عرفاني مشرب و روايي شيوه
والبرهان;روايي شيوه و جلد پنج در (ه م 1097)حويزي جمعه
بزرگ مجلد چهار در (م 1107ه) كتكتاني بحراني هاشم سيد في‌تفسيرالقرآن
مومن محمد بن محمد بن مرتضي شاه مبين وتفسير ;عربي و روايي و
و صافي تفسير صاحب كاشاني فيض برادر فرزند (در 1115ه زنده) كاشاني
در ( ه م 1125) قمي مشهدي محمد ميرزا بحرالغرائب و الدقائق كنز
و ومراه‌الانوار روايي و ادبي سبك به و عربي و مجلد چهارده
(ه حدود 1140 م) اصفهاني عاملي طاهر محمد ابوالحسن شيخ مشكوه‌الاسرار
و روايي شيوه به و عربي زبان به ( م1206ه) بهبهاني علي تفسيرملا و
القرآن تفسير في الثمين بي‌نقطه ، والجوهر شكل به ديگري تفسير صاحب
و الوجيز تفسير مولف و (ه م 1242)شبر عبدالله سيد المبين
(ه م 1271)برغاني صالح محمد شيخ كنزالعرفان‌في‌تفسيرالقرآن الكبيرو
ديگر تفسير دو وصاحب بياني و روايي شيوه داراي ثالث ، شهيد برادر
ومفتاح‌الجنان ;مجلد هفده در الايمان ومعدن نامهاي‌بحرالعرفان به
و بزرگ ، مجلد برغاني‌درهشت وسيط تفسير يا القرآن رموز حل في
موسي شيخ يعني مفسر همين فرزند القرآن في‌تفسير التنزيل اسرار
شيوه به و عربي زبان مجلدبه دو در و (م1298ه) قزويني برغاني صالحي
(ق م 1320) بروجردي حسين مولي شيخ التنزيل واسرار روايي ، و كلامي
السعاده النص‌الجلي ، بيان و كبير ، تفسير صاحب و قرآن تمام وشامل
اقطاب از ( م1327ه) شاه علي سلطان به معروف گنابادي محمد سلطان
فضائل في الظاهره الايات وتاويل ;عرفاني و اشاري سبكي وبا صوفيه
و (ق م 1332)اصفهاني نجفي آقا به معروف محمدتقي شيخ الطاهره العتره
موسوي علي سيد ومقتضيات‌الدرر ;الايات خواص و اسرارالايات تفسير صاحب
وتفسير ;مجلد دوازده در و عربي زبان به (ق م 1353) حائري لاريجاني
و مجلد چهار در (ق م 1357) كيوان به معروف قزويني ملاعباسعلي كيوان
سيد حائري خراساني وتفسير اجتهادي ، و كلامي شيوه و فارسي زبان به
ونفحات تفسير ، در ديگر اثر چهار مولف و حائري بجستاني هادي ميرزا
چهار در (ق م 1370)خراساني نهاوندي محمد شيخ القرآن في‌تفسير الرحمان
مواهب وو مجيد ، قرآن تمامي شامل و فارسي و زبان‌عربي به بزرگ مجلد
مستنبط به معروف (ق م1381) موسوي سيدمرتضي الرحمان‌في‌تفسيرالقرآن
حسين سيد عشري اثني تفسير و فارسي و عربي زبان به و مجلد درسي غروي
مجلد چهارده در (ق م 1384)عشري اثني به معروف عبدالعظيمي شاه حسيني
سيد جامع وتفسير حديثي ، و استدلالي كلامي شيوه و فارسي زبان به
فارسي زبان به و مجلد هفت در (ق سال 1385 در زنده) بروجردي ابراهيم
در (م 1386ق) خسروي ميرزا رضا علي خسروي تفسير و روايي ، سبك به و
از (متولد1282ش) نجفي جواد محمد آسان وتفسير فارسي و مجلد هشت
و اجتماعي ، و تربيتي بحثهاي با آميخته و فارسي به و مجلد بيست
به معروف (ش در 1345 زنده) خراساني عاملي ابراهيم عاملي تفسير
م) بلاغي عبدالحجت سيد وحجه‌التفاسير مجلد ، هفت در و فارسي به موثق
و تفسير ، خود جلد هفت و مقدمه مجلد دو و زبان‌فارسي به (ق 1399
بيست در (م 1415ق) نجف‌آبادي روحاني علي شيخ القرآن في‌تفسير الفرقان
كرمي محمد المنير الله كتاب وتفسير عربي زبان به مجلد دو و
محمد سيد درخشان انوار عربي ، به و مجلد هشت در (ق متولد 1340)هويزي
مجلد هجده و فارسي زبان به كه (متولد 1322ق و معاصر) همداني حسيني
به (م 1406ق) ثقفي‌تهراني محمد ميرزا جاويد وروان رسانده ، چاپ به
كه ديگري تفاسير و مجلد پنج در روايي و بياني شيوه به و فارسي زبان
و به‌توصيف رسد چه تا نيست گنجايش مختصر اين در آنها يكايك نام ذكر
.است آهنگ دراز و گسترده بحث نيازمند و آنها تعريف
ج 4/514 تشيع ، دائره‌المعارف يادداشتها1ـ
الشيعه/335 تاسيس 2ـ
شهرستاني علامه مقدمه القرآن ، متشابه 3ـ
شماره 3/49 بينات ، مجله 4ـ
سازمان موسوي ، محسن سيد تحقيق به ج 1 ، الاعظم ، المحيط 5ـ
ارشاد انتشارات
ج 4/521 تشيع ، المعارف دائره 6ـ
ج 4/257 الذريعه ، 7ـ
246/همان 8ـ
ج 4 /523 تشيع ، دائره‌المعارف 9ـ
.است شده منتشر عربي و فارسي به زيادي كتابهاي زمينه اين در 10ـ
عندالشيعه القرآنيه الدراسات معجم از مي‌توان نمونه عنوان به
صديقه خانم از قرآني علوم و قرآن كتابشناسي و عامرحلو ، از
تفاسير بخش ج 4 ، تشيع ، دائره‌المعارف و سيما حكيم مريم سلطاني‌فر ، و
.كرد ياد
ج 4/526 تشيع ، المعارف دائره 11ـ
ايازي/108 علي محمد سيد تفاسير ، به آشنايي 12ـ
انتشارات ولي ، استاد حسين تحقيق الظاهره ، الايات تاويل 13ـ
.قم مدرسين جامعه به اسلامي‌وابسته
علمي شعراني ، علامه تصحيح الصادقين ، منهج 14ـ
ج 9/855 الذريعه و شماره 2/182 بينات ، 15ـ
.ج 4/293 الذريعه ، 16ـ
