ششم ، شماره 1450 سال ژانويه 1998 ، دي 1376 ، 4 يكشنبه14
|
|
و كواكبي الاستبداد كتابطبايع اهميت
ايران تاريخي ادبيات بر تاثيرآن
.است همشهري روزنامه به متعلق و محفوظ حقوق تمام
كواكبي عبدالرحمن
نائيني و كواكبي
نائيني محمدحسين
سياسي متفكر عبدالرحمن‌كواكبي با اجمال به مطلب ، اين در:اشاره
تاثير با خاص بطور سپس ، و مي‌شويم سوريه‌آشنا ضداستبداد و نوگرا
محمدحسين علامه ديدگاههاي بر نام‌طبايع‌الاستبداد به وي معروف كتاب
.مي‌شويم آشنا مشروطيت عهد بزرگ عالم نائيني
تنزيه و الامه كتابتنبيه مطالب شكل‌گيري در كواكبي آراء سهم بي‌گمان
و چشمگير بسيار است مشروطه عهد اثرسياسي معروفترين كه المله
خوانندگان توجه.كرد غفلت آن از نمي‌توان هيچ‌وجه به و بنيادي‌بوده
.مي‌كنيم جلب مقاله اين به سياسي‌را انديشه‌هاي تاريخ به علاقه‌مند
معارف سرويس
خاني ميرزا داوود:نوشته
قرن‌نوزدهم ، از اواخر در سوريه برجسته مردان از يكي كواكبي
.بود صفوي اسماعيل شاه اعمام وبني اردبيلي صفي‌الدين شيخ نبيره‌هاي
احمدبهائي شيخ پدرش.شد زاده حلب در سال1271/1854 در او
دختر عفيفه ، سيده مادرش و محضر ، خوش و دانشي مردي مسعود ، بن‌محمدبن
.بود سوريه اعيان از انطاكيه ، مفتي
كودكي بعد به آن داداز دست از را مادرش كه بود ساله پنج كواكبي
انطاكيه به را او بناچار پدرش كه گذراند ، بطوري را رنجباري و تلخ
بخاطر وييابد تربيت صفيه ، سيده خاله‌اش ، نظر زير فرستادتا
در اقامت سال سه مدت در توانست داد ، نشان خود از كه استعدادي
آموختن به حلب به بازگشت از پس و گيرد فرا تركي زبان قدري انطاكيه
.گماشت همت فارسي
سيد از متاثر او واسطه به و بود عبده محمد شيخ پيروان از نيز كواكبي
نظر ازبود او از مسن‌تر سالي حدود 13 و رضا رشيد همكاران از و جمال
نداد فرصتي عمركوتاهش ولي مي‌انديشيد رضا رشيد از عميق‌تر و فكري‌تيزتر
.داشت اوحيات مرگ از پس سال رضا 34 و
و عثماني خودكامگي با شدت به خود ساله حيات 50 طول در كواكبي
دفاع سوريه مردم حاكميت حق از و مبارزه عرب كشورهاي بر او سلطه‌جوئي
عرب قوم به عثماني از را خلافت داشت سعي بود زنده تا وي.كرد
ناسيوناليسم و قوميت مناديان نخستين از را او كه است اين و برگرداند
.عربشمرده‌اند
را دولتيان استانبول ، و بيروت مطبوعات در استبدادي ضد مقالات انتشار
از شد مجبور واو كردند تنگ وي بر را عرصه كه جائي تا آورد به‌ستوه
آزادي از پس كواكبي.پردازد وكالت به نموده ، كناره‌گيري دولتي مناصب
به آنجا در و نمود مهاجرت مصر به ازسوريه سالگي سن 47 در و زندان از
وام پيوست‌طبايع‌الاستبداد مصري روشنفكران و محافل‌آزاديخواهان
جمعيت‌المنار به آورد ، در رشته‌تحرير به آنجا در نيز را القراي
.مهلتش‌نداد اجل كه بود فرهنگي و سياسي شهرت دراوج و پيوست
نيز ايران در عرب ، بلكه جديد نسل ميان در تنها نه الاستبداد طبايع
منتشر تهران در.-ه سال 1325 در زبان‌فارسي به آن ترجمه.شد ترجمه
زمان‌مشروطيت تبليغي رساله‌هاي شمار در آنرا صاحبنظران از برخي و شد
.نامبرده‌اند ايران
يك از.است تامل و قابل‌بررسي نظر دو از كواكبي سياسي انديشه اهميت
جزئي‌جدائي‌ناپذيراز خاطر اين به و است مسلمان يك‌متفكر كواكبي نظر
عصري و جامعه از كواكبي تاثيرات.محسوبمي‌شود مسلمانان فكري گذشته
آن شايسته گذارد ، جاي بر كه تاثيراتي ايضا و مي‌كرد زندگي آن در كه
.دهد اختصاص خود به را مسلمان متفكران انديشه فراخور صفاتي كه است
وي كه است دراين كواكبي سياسي انديشه بررسي اهميت زاويه و نظر دومين
جديدي نسبتا تئوريهاي و قرآني‌نظرات آيات و اسلامي مباني براساس
.مي‌دهد ارائه
كواكبي ، چون كسي بخصوص پيشينيان ، سياسي تفكرات و سنتها با آشنائي
.باشد داريم خود سر پشت در ما كه آنچه بازشناخت زمينه‌ساز مي‌تواند
بسا چه است‌و ضروري كنوني‌مان وضعيت چگونگي و موقعيت درك در گذشته فهم
.كارآيد به نيز ما آينده از چشم‌اندازي در كه
آن ترجمه انعكاس و طبايع‌الاستبداد
دست به كواكبي ازانديشه‌هاي روشني تصوير كه كتابطبايع‌الاستبداد
چاپ مصر روزنامه‌المويد در كه مي‌آيد مقالاتي‌فراهم رشته از مي‌دهد
جمله از اين‌كتاب (1).است بوده استبداد زيانهاي شرح آن موضوع شده‌و
مي‌پردازد استبداد اهميت درباره ارائه‌مباحثي به كه است آثاري نخستين
آيات و مباني‌اسلامي اساس بر سياسي و ديني ضداستبداد تئوري ضمن‌يك در و
طهماسب پسر -قاجار ميرزاي توسطعبدالحسين كتاب اين.مي‌پروراند قرآني
در نيز سال1325 در و مي‌شود برگردانده فارسي به -ميرزامويدالدوله
آثار و چيره‌دست ، بسيار درنويسندگي وي.مي‌پوشد خود به طبع جامه تهران
را او بطوريكه.است درآورده عربي و زبان‌فرانسوي از متعددي
(2).برده‌اند نام دوره آن مترجمان ازتواناترين
فارسي زبان به رساله‌نظري نخستين گفت بتوان شايد كه اثر اين ترجمه
و علما به بخشيدن آگاهي در است آن ومضار استبدادي نظام باب در
خود تاثير بويژه و كرد ايفا مهمي نقش ايران مشروطه‌خواه روشنفكران
و رساله‌تنبيه‌الامه تدوين هنگام به نائيني علامه ذهن در را
و شكل كه واژه‌هايي بيشتر حتي بطوريكه گذاشت ، جاي بر تنزيه‌المله
از بعضي همچنين و مي‌كند توصيف را مردم و حكومت ويژگيهاي
شده گرفته كواكبي كتاب از مستقيما استبداد از تقسيم‌بنديهايش
نقش نائيني استبداد تئوري به دادن شكل در همچنين كتاب اين (3).است
اصول پيرامون سازنده و سودمند بحثي نتوانست ولي كرد ، ايفا مهمي
.بگذارد نائيني اختيار در مشروطه
نائيني در كواكبي انديشه‌هاي تاثير
در را خود موثر كه‌حضور كواكبي سياسي انديشه‌هاي مهمترين از يكي
.مي‌باشد او استبداد تئوري همانا ساخته‌است متبلور نائيني تفكر
مانند استبداد ، گوناگون نيروهاي پيرامون خود دركندوكاو نائيني
و مي‌داند استبدادي بنيادي‌رژيمهاي عناصر از يكي را مردم توده ناداني
رويدادهاي‌ناگوار از او.مي‌برد نام والامراض ام‌الشرور عنوان به آن از
كه نساخت روشن كواكبي ، ولي‌برخلاف كرد ياد ناداني زائيده زشتيهاي و
مي‌كند بازي مردم توده ناداني در حكمران‌استبدادگر ، يك كه نقشي
از را استبدادگر ، توده حكمران كه نساخت روشن كواكبي مانند او.چيست
اشاره پيشين فصل در همچنانكه.چنين‌مي‌كند چرا و مي‌دارد ، باز آموختن
مستبداز و مي‌لرزاند را مستبد بندهاي كه علومي نظركواكبي از كرديم ،
و سياسي شعور و مردم‌آگاهي به كه هستند علومي دارد واهمه و ترس آن
حاكم و استبدادي رژيم كه نساخت مطرح حتي نائيني.مي‌دهد اجتماعي
(4).دارد انزجار و تنفر دانشهايي چه از مستبد
واستبداد ديني واستبداد سياسي ازاستبداد كه تحليلي در نائيني
تاثير كواكبي طبايع‌الاستبداد ترجمه از مستقيما مي‌دهد ، دست به جمعي
زير زمينه اين در نيز خود ظاهرا كواكبي البته.است پذيرفته
(5).است بوده غربيان تاثيرانديشه‌هاي
از آسانتر بسي را كشوري و سياسي استبداد برداشتن ميان از نائيني
از:مي‌گويد زمينه اين در خود.مي‌داند ديني استبداد كردن ريشه‌كن
كه فن علماء از بعض مقاله صحت و استنباط جودت ، شد ظاهر اينجا
يكديگر حافظ و بهم مرتبط را دو هر و منقسم ديني و سياسي را استبداد
تخلص و خبيثه شجره اين قطع كه شد معلوم و !دانسته‌اند توام هم با و
-است منحصر ملت تنبه و باالتفات فقط آن -وسيله كه خبيسه رقيت اين از
صعوبت موجب بالتبع و صعوبت غايت در دوم قسم در و اسهل اول ، قسم در
و مراد كه مي‌شود معلوم ترتيب بدين (6).خواهدبود هم اول قسم علاج
كساني تفكر و انديشه با مبارزه همانا ديني ، استبداد از نائيني منظور
حقيقت و مي‌پردازند مشروطه با مخالفت به ناآگاهانه يا آگاهانه كه است
آزادي تنها نه آنان نائيني ديده به (7).مي‌سازند مشتبه باطل با را
مبارزه اساسا بلكه ، مي‌گيرند مضحكه و تمسخر به را ملت رفته باد بر
.مي‌دهند جلوه الحاد را استبداد ضد بر
استبداد ديگرنيروهاي از را ديني استبداد وي‌شعبه كه نيست بي‌جهت
علماء يعني آن نمايندگان زيرا مي‌داند ، ملت حال به مضرتر و خطرناك‌تر
مذهبتيشه اسم به و.مي‌كنند نفوذ مردم درقلبهاي دين راه از استبدادگر
و دشوار رابسيار استبدادديني علاج‌شعبه نائيني.مي‌زنند دين به‌ريشه
.مي‌دانست غيرممكن حتي
طبايع‌الاستبداد كتاب با آن تطبيق و نائيني مشروطه تئوري
فراوان كوشش مباني‌اسلامي بر تكيه ضمن خود بحثهاي در نائيني آيت‌الله
حضرت به منسوب گفتار و حديث قرآن ، رابا مشروطيت اصول تا برد بكار
به را مشروطه تئوري كه بود او هم و دهد آشتي درنهج‌البلاغه (ع)علي
.داشت عرضه تنزيه‌المله و كتابتنبيه‌الامه صورت
محمدعلي پادشاهي دوران‌كوتاه در مشروطيت سود به را خود كتاب نائيني
شاه محمدعلي كه زد كتاب اين نوشتن به شرايطي‌دست در او.نوشت شاه
.كرد بدل استبدادي نظام به را مشروطه نظام و بست توپ به مجلس‌را
حكمرانان ضد بر قيام به را مردم كه خويش بحث در نائيني هدف لذا
مبارزه يك به ايران مردم ساختن وادار همانا فرامي‌خواند ، استبدادگر
.بود تخت‌پادشاهي از شاه محمدعلي سرنگوني راه در سرسختانه و پيگير
پشتيباني مشروطه علماء از مردم از فراواني شمار كه مي‌ديد نائيني
.باشند دريافته را مشروطه يا استبداد مفهوم و معني آنكه بدون مي‌كنند
موافق علماء از يكي] خراساني آخوند كه بود آگاه حقيقت بدين وي
و مي‌دهند دست از به‌تدريج را خود مردمي پايگاه همكارانش و [مشروطه
پيروان و [مشروطه مخالف علماء از يكي] يزدي[طباطبايي] سيدكاظم برعكس
مشروطه‌خواه دسته‌نخست زيرا مي‌افزايند ، خويش نفوذ و نيرو بر وي‌روزبروز
بوده اين نائيني باور به آن وسبب بودند مشروطه مخالف اخير گروه و
.آگاه‌نبودند مشروطه رژيم يك واقعي سودمندي و ازاهميت مردم كه است
مردم زيرا:مي‌دهد چنين‌پاسخ پرسش اين به نائيني نبودند؟ آگاه چرا
وظايف و خود حقوق نتيجه در و بودند زمان‌ناآگاه سياست از و بي‌سواد
(8).رانمي‌دانستند دولت
شريعت ، به توسل رابا مشروطه نظام تا كرد فراواني تلاش وي رو اين از
دستيابي قابل حكومتي شيوه بهترين به‌عنوان را آن و دهد جلوه اسلامي
دارد ، تبعيت همراه كمتري ظلم و آنكه‌اغتصاب جهت واز كند معرفي
يك نائيني باور به.دهد ترجيح استبدادي حكومت از متابعت بر را آن از
قانون يك اولا كه كند وظيفه انجام و استقرار مي‌تواند مشروطه رژيم
كليه همچنين و حاكم قدرت و اختيارات حدود آن در و شود تدوين اساسي
يك‌مجلس ثانيا و گردد تعيين عمومي منافع اصول و مردم وظايف و حقوق
اجرا مراقب تا گردد بنيان مردم منتخب نمايندگان از متشكل ملي شوراي
تحت بايد قانوني چنين البته.باشند امور و وظايف درست و صحيح شدن
(9).بيابد قانوني صورت آنان تصويب از پس و مذهبي مقامهاي نظارت
اجرائيه و مقننه قواي تفكيك مساله به خود كتاب از قسمتي در نائيني
برابر در اجرايي قوه مسئوليت درباره مطالبي و مي‌كند اشاره نيز
كتاب از مطالب اين.مي‌آورد مردم برابر در پارلمان مسئوليت و پارلمان
:مي‌گويد زمينه اين در كواكبياست شده اقتباس كواكبي طبايع‌الاستبداد
اجراي قوه از قانون و شريعت قوه كه را مشروطه سلطنت است شامل باز و
تخفيف و نكند دفع را استبداد نيز اين چه.باشد جدا آن در احكام
و نباشند مسئول قانون‌نهندگان نزد در اجراكنندگان كه مادامي ندهد ،
تا نداند نيز ملت و ندانند مسئول ملت درنزد را خود قانون‌نهندگان
(10).خواهد حساب ايشان از و باشد ايشان مراقب چگونه
يادداشتها و منابع
صص 2120 رساله ، همين اول فصل.ك.ر -1
پيام ، انتشارات:تهران)مشروطيت ، نهضت ايدئولوژي آدميت ، فريدون -2
ص 317 ،(بي‌تا
ني ، نشر:تهران) مشروعه و مشروطه حكومت نظري مباني آباديان ، حسين -3
ص 57 (1374
انتشارات:تهران)ايران ، در مشروطيت و تشيع حائري ، عبدالهادي -4
صص 247246 (اميركبير ، 1364
ص 21 رساله ، همين اول فصل.ك.ر -5
.اسلام نظر از ياحكومت تنزيه‌المله و تنبيه‌الامه نائيني ، محمدحسين -6
سهامي شركت:تهران) طالقاني ، آيت‌الله‌سيدمحمود از حواشي و ويرايش
مشروعه‌خواهي انديشه زمينه‌هاي مورد در -ص 727 (انتشار ، 1358
كوير ، انتشارات:تهران) مشروطيت ، رسائل زرگري‌نژاد ، غلامحسين.ك.ر
صص 5855 (1374
237-صص 238 ايران ، در مشروطيت و تشيع حائري ، عبدالهادي -8
ص 266 همان ، -9
نشر:تهران) عبدالحسين‌قاجار طبايع‌الاستبداد ، كواكبي ، عبدالرحمن -10
ص 18 (ايران ، 1364 تاريخ
