ششم ، شماره 1475 سال بهمن 1376 ، 4فوريه 1998 ، چهارشنبه 15
|
|
انقلاب تئوري‌هاي آسيبشناسانه نقد
.است همشهري روزنامه به متعلق و محفوظ حقوق تمام
:اشاره
از يكي عنوان به سال1357 ، بهمن در ايران اسلامي انقلاب پيروزي
گفت‌وگوي بحث‌و محل معاصر ، سياسي تاريخ مهمترين‌رويدادهاي
مختلف نظريه‌هاي تقابل و خارجي و صاحبنظران‌ايراني و انديشمندان
تنوع ميان ، اين در.است آن تبيين براي انقلاب شناسي جامعه و سياسي
مدل‌ها الگوها ، مطالعاتي‌صاحبنظران ، زمينه‌هاي و نظري وخاستگاه پيشينه
كسي هر تا است شده باعث انقلاب ، و اجتماعي دگرگوني رايج نظريه‌هاي و
كه اين توجه‌به با.بپردازد ايران تاريخ مهم اين‌پديده به خود نظر از
بطور و است دارا را خود مخصوص تبيين‌كننده عوامل و شرايط انقلاب هر
دارند ، يكديگر با بسياري تشابه ، تمايزات ضمن اجتماعي ، انقلابهاي كلي
.است گوناگون و نيزمتنوع ايران اسلامي انقلاب درباره نظريه‌ها
مقالات
سبزه‌اي محمدتقي
تعريف‌ها ، در تفاوت رغم علي (1).است شده بسياري تعاريف انقلاب ، از
و سياسي علماي‌علوم توسط انقلاب براي مشترك ويژگي چهار معمولا
:از عبارتند ويژگي‌ها اين قائل‌شده‌اند (انقلاب) جامعه‌شناسي
طبقه مردم بويژه) مردم توده ووسيع اساسي مشاركت با و است مردمي -1
است ميسر (محروم پائين‌و
قهريه قوه به توسل با و است‌ناآرام تغييري و است توام خشونت با -2
(زور)
اجتماعي ، سياسي ، ساختارهاي جانبه همه و عميق دگرگوني موجب -3
مي‌گردد جامعه اقتصادي
(2).پيش‌بيني‌است قابل غير و ناگهاني و سريع -4
با شناسي ، جامعه و سياسي به‌مفهوم انقلاب بي‌شك مزبور ، ويژگي‌هاي با
(3).مي‌گردد تمايز آشوب و رفرم شورش ، كودتا چون سياسي ديگرتحولات
ساير با مقايسه در پديده‌اجتماعي يك عنوان به انقلاب ترتيب بدين
.است پيش‌بيني كمترقابل و مي‌افتد اتفاق ندرت به پديده‌هاي‌اجتماعي ،
درمورد.داد خواهد رخ كجا در و كي انقلاب گفت‌كه نمي‌توان لذا و
در نظريه‌پردازي براي علمي تلاشهاي وسعت علي‌رغم ايران اسلامي انقلاب
اضمحلال و ايران انقلاب ناآرامي‌هاي شروع از قبل كسي كمتر انقلاب ، مورد
در تزلزل ايجاد و اسلامي جمهوري جديد نظام استقرار و پادشاهي نظام
انقلابها ، علت همين به (4).مي‌كرد پيش‌بيني را خاورميانه ثبات جزيره
كاري انقلاب تبيين لذا و مي‌گردند تبيين پيوستند وقوع به كه آن از پس
اين بلكه پذيرد ، پايان هميشه براي و گيرد انجام بار يك فقط كه نيست
:زيرا مي‌گيرد قرار تحليل و تجزيه مورد بارها و است تكراري عمل
با هم تمايزاتي ديگر ، باانقلابهاي اشتراك وجوه ضمن انقلاب هر -1
عوامل مجموعه و به‌شرايط توجه با بايد انقلاب هر لذا و آنهادارد
.بگيرد قرار موردبررسي خود ويژه
از مي‌روند ، كار به تبيين‌انقلابها براي كه علمي قوانين و نظريه‌ها -2
بوده (..و روانشناسي و سياسي علوم جامعه‌شناسي ، تاريخ ، ) مختلف علوم
.نمي‌گردد محدود خاص رشته يك به و
تنهايي ، به نمي‌توانند ، هيچ‌يك و دارند تفاوت هم با نظريه‌ها اين
به را انقلاب يك نمي‌توان لذا و باشند داشته را كامل‌بودن ادعاي
اطميناني ، قابل نتيجه صورت اين در كه.كرد تبيين نظريه يك واسطه
.شد نخواهد حاصل
به نظريه‌ها و فرضيه‌ها اثبات براي كه تجربي شواهد يعني وقوع شرايط -3
خواهند متفاوت فرضيه‌خاص ، و نظريه هر متغيرهاي به نسبت مي‌روند ، كار
زحمت بايدبا گاه و نيستند آماده راحتي و به‌سادگي شرايط اين.بود
(نظريه) فرضيه يك اثبات براي كه‌اگر صورتي در شوند ، فراهم زياد
يك نظريه ، آن باشد وجودنداشته كافي تجربي شواهد بررسي ، مورد درزمان
بر مبتني براساس‌نظريه‌هاي انقلاب ، لذا و بود كاربردي‌نخواهد نظريه
كه شوند شواهدي‌پيدا مدتي از بعد اگر و است قابل‌تبيين تجربي ، شواهد
يك‌يا فرضيه‌هاي شواهد ، آن يا و باشد اطلاع‌نداشته آن از موقع آن تا كسي
بررسي مورد انقلاب صورت آن در نمايند ، تاييد را ديگر نظريه چند
بزرگ انقلابهاي علت همين به.شد خواهد بررسي جديدي ازابعاد مجددا
.قرارگرفته‌اند نقادانه و مجدد تحليل و موردبررسي بارها جهان
يك ضوابط تمام قول‌خانم‌تداسكاچ‌پل ، به اسلامي ، انقلاب كه آنجايي ، از
بزرگ انقلابهاي مانند به نيز آن تبيين است ، دارا را بزرگ انقلاب
از يكي ،(...و چين امريكا ، فرانسه ، روسيه ، ) جهان تاريخ گذشته
و بوده انساني علوم مختلف نويسندگان و انديشمندان توجه كانونهاي
طلبيده چالش به را بسياري علوم و انقلاب شناسي جامعه مختلف نظريه‌هاي
.است
مهم محدوديت دو با اسلامي‌غالبا انقلاب درباره شده ارايه تبيين‌هاي
:بوده‌اند شناسي‌مواجه روش
جامعه نظريه‌هاي خصوصا)قوي نظري چارچوب يك به پايبندي عدم -1
(انقلاب شناسي
تجربي اثباتي دلائل و شواهد به كافي استناد عدم -2
نه) عموما است شده غربي‌ارايه دانشمندان جانب از كه تبيين‌هايي
كافي تجربي بدون‌پشتوانه اما قوي نظري چارچوب بر مبتني(هميشه
:زيرا است بوده
و عملي تجربه شخصا بطورعميق ، دانشمندان اين از يك هيچ:الف
انقلاب وقوع و انقلاب از قبل دوره در ايران وضعيت درباره مستقيم
.آورده‌اند بدست مستقيم غير را خود اطلاعات و نداشته
كاملا فرهنگ يك در (انقلابايران خصوصا) انقلاب فرآيند درك لذا
بطور دوم دست اطلاعات طريق از و دور راه از غربي ، ازفرهنگ متفاوت
.نيست امكان‌پذير كامل
اخذ افرادي از اسلامي ، محققان‌انقلاب از گروه اين تجربي اطلاعات:ب
نموده ترك را اسلامي‌ايران انقلاب به منفي گرايش به‌علت كه شده
به ونياز است سوگيري داراي وقايع فاقد اين‌اطلاعات لذا و بودند
.دارد محتاطانه ارزيابي
ناصواب و نادرست دربرداشت‌هاي موثر عوامل از يكي همواره عامل اين
كشورهاي وسياستمداران محققان تحليل‌هاي و تجزيه و انقلاباسلامي از
زماني مدت حداقل ، گرديده باعث و بوده ايران مخالف‌انقلاب مختلف
.درآيد آب اشتباه‌از آنها تحليل‌هاي طولاني ،
و نشريات و كتب به اين‌دانشمندان دسترسي كه گفت بايد حال ، عين در
ايراني محققان از تنهاكمتر نه ايران داخل اخبار و حتي‌اطلاعات
.مي‌باشد بيشترنيز كه نبوده
عمدتا چند هر است ، شده ارايه داخلي محققان توسط كه تبيين‌هايي ،
اوضاع و واقع امور از دقيقي بيش و كم اطلاعات و عملي تجربه بر مبتني
به.است گرديده ارائه قوي نظري پشتوانه بدون اغلب اما است ، انقلاب
انقلاب عميق و علي روابط كمتر محققان از گروه اين آثار ديگر ، عبارت
انقلاب مطالعات كلي بطور (5).مي‌كند تبيين نظري منظم چهارچوب يك در را
ابهامات و ايرادات داراي (ايراني محققان مطالعات خصوصا) اسلامي
.مي‌شود اشاره آنها مهمترين به كه است شناسي روش اساسي
روشن دقيق ، طور به كه است آن اسلامي انقلاب تحقيقات اساسي ابهام -1
پي در يا (علي تبيين) هستند انقلاب ظهور علل بررسي پي در كه نمي‌سازند
اسلامي؟ انقلاب پيروزي در موثر عوامل كشف
اسلامي انقلاب ادبيات و آثار كه‌بر است مهمي روش ايراد مبحث ، خلط اين
.است صادق (اسلامي انقلاب درباره ايراني‌ها و غربي‌ها تبيين‌هاي)
اسلامي انقلاب تفسيررويدادهاي و تحليل:زدگي الگو و يكسونگري -2
ديگر ، سايرديدگاههاي به توجه عدم و خاص فكري يك‌الگوي براساس
به اختلاف‌ها ، و تضادها تفاوت‌ها ، همه با جهان‌بيرون به يكسان نگاه
بررسي‌انقلاب در خارجي و داخلي نويسندگان بسياري‌از مي‌انجامد جزم‌گرايي
نگرش و باورها اعتقادات ، براساس پديده‌را اين كرده‌اند ، كوشش اسلامي ،
چارچوب براساس تحقيقي جاي‌انجام به آنان.كنند تبيين و تفسير خاص‌خود
نظريه اثبات در سعي انتقادي ، و تحليلي نگرش با موجود وواقعيات نظري
.برآمده‌اند تاريخي ، واقعيات كردن مثله خود ، با خاص
تحليل) آن به مربوط ادبيات و اسلامي انقلاب از ماركسيستي برداشت
.مي‌گيرد جاي اين‌مقوله در (لنينيستي -ماركسيستي چپ گروههاي‌سياسي
تحليل ازالگوي متاثر نوعي به فكري گروه اين واستدلالات مفاهيم فرضيات ،
در جامعه‌اي‌خاص براي كه نظري ، الگوي يك تعميم(6).است انقلاب از ماركس
علمي غير است كاري دوران‌ها ، و كليه‌زمان‌ها به شده ارايه خاص ، دوره‌اي
داراي دروني‌اش ، اجتماعي تحولات پويش در جامعه‌اي هر كه چرا وناصواب
(7).است خود به مخصوص تغيير ضابطه‌هاي و قواعد
انقلاب مطالعات مهم ازآفت‌هاي يكي:روزمره‌گرايي و زدگي سياست -3
مصلحت گاه و عاطفي و ارزشي سوگيري با توام تبيين كه‌باعث اسلامي
در چه سياست‌زده ، مولفاناست مولفان سياست‌زدگي است ، سياسي و شخصي
تلاطم تاثير تحت وقايع ، تحليل و توصيف مقام در چه و گردآوري مقام
تاريخ‌نويسي به دست واقعيات تبيين جاي به و مي‌گيرند روزقرار سياسي
با ايران مردم از نسلي نمودن بيگانه اثرش كمترين كه مي‌زنند مصنوعي
.است خودشان فرهنگ و تاريخ
ادامه در آن شرح كه) اسلامي انقلاب محققان از بسياري توطئه‌اي تحليل -4
بررسي توطئه چشم‌انداز از را مسايل اسلامي ، انقلاب تحليل در (آمد خواهد
شاه و پنهان‌بود پرداخته‌دست و ساخته انقلاب نگرش‌كه اين.كرده‌اند
ازتبيين‌ها ، بسياري در ،!است خارجي‌ها شد ، كار ، كار ، تحولات اين قرباني
(8).دارد وجود كمابيش
و تاريخي واقعيات ناديده‌گرفتن و اسلامي انقلاب به بيرون از نگاه
طي در ايران جامعه دروني بحران‌هاي و ناملايمات بر گذاشتن سرپوش
در اجتماعي سياسي ، فرهنگي ، بيگانگي و تاريخي فريبي خود باعث تاريخ ،
.است شده زير محور سه
(پشتوانه‌نظري فاقد) علمي غير رويكردهاي -1
روزنامه‌نگارانه تحليل 11
توطئه‌اي تحليل 21
(نظري پشتوانه با) علمي رويكردهاي -2
منسجم و منظم نظريه يك درچارچوب كه انقلاب به علي رويكردهاي 12
به انقلاب پيروزي در عامل‌مهم يك نقش به قائل يك هر قرارنمي‌گيرند
مهمترين.مي‌پندارند مفروض را عوامل ساير و هستند عامل‌اصلي عنوان
:از عبارتند ديدگاهها اين
مذهبي ديدگاه -اقتصادي2 ديدگاه -1
و مي‌گيرند قرار انقلاب جامعه‌شناسي چارچوب در كه علمي رويكردهاي 22
.هستند تقسيم قابل دسته‌زير سه در
سياسي شناسي جامعه ديدگاه -1
سياسي ديدگاه -2
(توسعه‌وابسته) سوم جهان انقلابات ديدگاه -3
انقلاباسلامي به (نظري پشتوانه فاقد) غيرعلمي رويكردهاي -1
تقسيم دسته به‌چند اسلامي ، انقلاب ادبيات و مطالعات از بخش اين
:مي‌شود
خاطرات ونويسنده دارند خاطرات تقرير جنبه آثار اين از برخي:الف
.درمي‌آورد تحرير رشته به آن از وپيش انقلاب روزهاي از را خود شخصي
توصيفي روش به را انقلاب شكل‌گيري كه‌فرآيند است آثاري ديگر ، گروه:ب
.آورده‌اند تحرير رشته به نظري ، بدون‌پشتوانه و (علمي و تحليلي نه)
مامورين و سياستمداران‌غربي نوشته‌هاي آثار ، اين از سوم دسته:پ
در غربي كشورهاي خارجي سفراي طورخاص به و تهران مقيم خارجي سياسي
در نيز پهلوي رژيم كليدي و مهم اشخاص نوشته‌هاي و خاطرات.است ايران
و سياسي خاص منافع براساس آثار اين عمده مي‌گيرند ، قرار گروه اين
.است شده نوشته سياسي فكري ، متعدد وابستگي‌هاي
غيرعلمي رويكردهاي
روزنامه‌نگارانه تحليل‌هاي -1
سوليوان ويليام -11
سالهاي در ايران در امريكا متحده ايالات سفير آخرين عنوان به كه وي
بوده انقلاب پيروزي و قيامها بي‌ثباتي بروز شاهد نزديك از 581356
يادداشت‌هاي براساس كه (9)ايران در عنوان‌ماموريت تحت كتابي در است ،
و عوامل بررسي به گونه حكايت شرح با است ، درآمده تحرير به روزانه‌اش
شخصيت‌هاي نقش كرده سعي و پرداخته ايران انقلاب تكوين در موثر نيروهاي
.دهد نشان را ايران انقلاب روند و سياست در موثر
و امنيتي و انتظامي نيروهاي وضعيت اقتصادي ، شرايط به كتاب اين در او
و مي‌پردازد ايران جامعه در اسلام‌شيعي نقش به و اجتماعي ساختارهاي
وجود اين با مي‌گذارد ، خواننده اختيار زمينه‌در هر در اطلاعاتي
كشور دراين ماموريتش از قبل ايران شرايط با كه مي‌كند سوليوان‌اعتراف
.نمي‌كند مسايل و توضيح‌وقايع و تبيين در هم سعي و نداشته آشنايي
به خود درخاطرات كه پهلوي عصر اجتماعي سياسي ، نخبگان از برخي
:عبارتنداز پرداخته‌اند اسلامي انقلاب
پرويز و (12)عباس‌قره‌باغي (11)فردوست ، حسين (10)هويدا ، فريدون
.(13)راجي
:مي‌كنيم اشاره گروه اين از ديدگاه دو به ذيل در
هويدا فريدون -21
به نزديك اشخاص واز هويدا اميرعباس ايران ، سابق نخست‌وزير برادر وي
نگرش از پس شاه عنوان‌سقوط تحت دركتابي بود ، ايران بر حاكم نظام
.بحران‌مي‌پردازد ريشه‌هاي به رژيم ، سقوط به منتهي سيربحران به
عوامل مهمترين به‌عنوان را شاه شخصي اشتباهات و ديكتاتوري ساخت وي
اخلاقي ، فساد اختناق ، مالي ، فسادميكند معرفي انقلاب تبيين‌كننده
بازسيستم خارجي‌درهاي سياست اقتصادي ، زوال خريداسلحه ، در افراط
به را مذهب نقش و قدرت پنداشتن اهميت كم يا و گرفتن ناديده حزبي ، تك
.مي‌داند انقلاب زمينه‌ساز عوامل ساير عنوان
طلوعي محمود -31
تاريخي زمينه‌هاي به‌بررسي (14)انقلاب عنوان‌داستان تحت كتابي در وي
تاريخ كتاب اين.مي‌پردازد شكل‌گيري‌انقلاب فرآيند نيز و انقلاب
معتبر اغلب منابع به استناد با ايران اخير سده مهم وقايع از فشرده‌اي
.است
قاجاريه دوره جنبش‌هاي‌مردمي در را اسلامي انقلاب زمينه‌هاي طلوعي ،
شيوه وي نظر به داشته‌اند فعال روحانيون‌حضور آنها همه در كه مي‌بيند
سلطنتي رژيم سرنگوني و نظام عليه انقلاب به منجر پهلوي حكومت و سلطنت
مطلقه حكومت سياستهاي در بايد را انقلاب مقدمات طلوعي ، نظر از شد ،
.كرد جستجو بيگانگان مداخله و روحانيون نظرات با ضديت پهلوي ،
ايران انقلاب مورد در پژوهشگران و سياستمداران نظر كتاب ، تحليلي بخش
توطئه ، نظريه چون عوامانه‌اي نظرات رد با نويسنده نهايتا و است
كوتاه‌مدت و بلندمدت موثر عوامل شامل كه اسلامي ازانقلاب را خود تحليل
.مي‌كند ارايه شخصيتي‌است ، و فرهنگي سياسي ، اجتماعي ، اقتصادي ،
خاصي نظري چارچوب بر متكي كه آنجا از روزنامه‌نگارانه تحليل‌هاي
صورت در و تبيين نه مي‌كند توصيف را انقلاب حوادث و وقايع نيستند
تاريخي اطلاعات تاريخي جمع‌آوري به (اسلامي انقلاب چون پديده‌اي) تبيين
منسجم نظري ساخت و قالب يك در آن توضيح به قادر اما مي‌زنند دست
و (كلان) ساختاري سطوح غيرتاريخي ، و تاريخي عوامل لذا و.نمي‌باشند
حال عين در اينكه بدون مي‌كنند ، مطرح يكديگر كنار در را (خرد) شخصيتي
ارزشي سوگيري.سازند برقرار را عوامل بين منطقي ارتباطهاي اولويت‌ها ،
گذشته رژيم به سياسي فكري وابستگي‌هاي براساس آثار اين نگارش از ناشي
.مي‌كاهد ديدگاه اين روش‌شناسي اعتبار از نيز
توطئه نظريه -2
قبل از يك‌توطئه ايران ، در (1357) انقلاب بروز معتقدند ، برخي
نظريه اين طرفداران.بود شاه نمودن ساقط براي خارجي شده طرح‌ريزي
اقشار پيشين ، رژيم ارشد مقامات شاه ، دربار ، و سلطنتي خانواده اعضاء
عامي مردم و پهلوي رژيم انتظامي و نظامي سران رژيم ، وابستگان و مرفه
كتاب در اردمن نبوعزيزي ، اراني ، نراقي ، چون محققاني بازار ، و كوچه
.برد نام مي‌توان.سقوط 79
خالي به متهم انگليس‌را و امريكا خصوصا غرب نظريه ، اين طرفداران
نيز را شوروي بويژه شرق ، ديگرپاي برخي مي‌دانند شاه پاي زير كردن
.مي‌كشند ميان به
گروههاي پهلوي رژيم سرنگوني براي غرب انگيزه‌هاي و دلايل مورد در
.كرده‌اند عقيده اظهار مختلف
در كليدي‌اش نقش به‌سبب را شاه مي‌خواست غرب كه معتقدند گروهي:الف
.نمايد تنبيه دهه 1350 اول درنيمه اوپك نفت قيمت افزايش
،(571356) حكومت‌پهلوي آخر سالهاي در ايران ديگر ، گروه زعم به:ب
از غربي‌ها حسادتبرميداشت گام شدن ، صنعتي و پيشرفت سمت به سريعا
توليدات ورود صورت در خود ، بازارهاي ديدن خطر در و ايران پيشرفت‌هاي
تا حداكثر بين‌المللي بازارهاي به ايران كشاورزي و معدني ، صنعتي ،
اقتصادي و ملي منافع درباره خطر احساس نتيجه در و دهه 1350 پايان
به‌توطئه تصميم ايران ، كاميابي و پيشرفت از جلوگيري به‌منظور غرب خود ،
.شد شاه عليه
.مي‌كند فوق‌اشاره عامل دو هر به (16)تاريخ به كتابپاسخ در شاه
.جسته‌اند توسل توطئه نظريه به ديگري شيوه به ايراني ، ماركسيست‌هاي:پ
عمرش ، آخر سالهاي در رژيم دروني تضادهاي نتيجه در گروه اين نظر به
يك پذيراي تا مي‌رفت كشور و بود آمده بوجود انقلاب عيني و ذهني شرايط
امپرياليزم اما شود ، كمونيستي انقلاب (گروه اين زعم به البته) انقلاب
كرد خلق را اسلامي انقلاب چيني ، توطئه با و نمود دخالت موقع به امريكا
با كارگري انقلابي جنبش‌هاي ظهور و كمونيستي انقلاب تولد از تا
.كند جلوگيري سوسياليستي ، و ماركسيستي ايدئولوژي
دارد ادامه
