ششم ، شماره 1477 سال بهمن 1376 ، 7فوريه 1998 ، شنبه 18
|
|
اسلامي انديشه‌حكومت پيدايش
.است همشهري روزنامه به متعلق و محفوظ حقوق تمام
دوران در شيعه ، روحانيت سياسي انديشه تاريخي و فكري مباني در بحثي
1 معاصر
انقلاباسلامي ، تحقق سال بيستمين به ورود آستانه در:جستارگشايي
و نتايج در تفكر با همراه انقلاب ، اين علل و مباني در بازانديشي
محور و مركزي نقطه.مي‌رسد نظر به اجتنابناپذير ضرورتي آن ، ماهيت
.است بوده اسلامي فكرحكومت حاضر ، عصر در ايران ديني سياسي انديشه
قرنها ولي دارد ، شيعه سياسي فقه در ريشه فكري ، چنين اسباب و لوازم
تحقق تا است بوده لازم سياسي مناسبات و پديده‌ها در انديشه و تجربه
به كه زير مبحث در.شود امكانپذير كبري ، غيبت دوران در حكومتي چنين
نگرشي تا است شده كوشيده مي‌شود ، منتشر فجر دهه فرخنده روزهاي مناسبت
- تاريخي خصلتي كه مبحث اين.شود ارائه موضوع‌فوق باب در تاريخي
مختلف ديدگاههاي كه ارزشداوريهايي و داوريها از دارد ، فارغ تحليلي
كيفيت و رامعرفي اسلامي حكومت انديشه تاريخي واقعيت مي‌دهند ، ارائه
توجه خجسته ، ايام تبريك‌اين ضمن.است كرده بررسي را آن رشد
جلب مي‌شود منتشر شماره چند طي كه مقاله اين به را دانشور خوانندگان
.مي‌كنيم
معارف سرويس
مسعودي رضا سيد
دو تشخيص و جدايي فصل سال 1357 ، در ايران ، در اسلامي انقلاب پيروزي
آرماني جمهوريت.ماست دركشور مبداجمهوريت و مجزا ، كاملا دوره
شيوه‌هاي به سال 1357 ، تا مشروطه انقلاب از آن ، تحقق براي كه بود
گرايشهاي و احزاب و قشرها دوران ، اين طي.بود كوشش‌شده مختلف
سياسي وفعاليت مبارزه صحنه وارد آرمان اين به دستيابي براي مختلفي
تكاپوي با را مناسبت كمترين ظاهر به كه جرياني سرانجام ، اما.شدند
.بخشد تحقق را ديرينه آرزوي اين توانست داشت ، اجرايي امور و سياسي
نهادها ، از وسيعي فعال‌سازي‌حوزه با كه بود هماناروحانيت جريان اين
و سلطنت عزل براي را لازم شرايط خود ، با مرتبط انديشه‌هاي و انگيزه‌ها
.آورد فراهم توده‌اي مشاركت پرتو در جمهوريت ، نصب
تاريخ در -شناخته كم يا - ناشناخته سياسي و تاريخي واقعيتهاي از يكي
بيشتر زيرا.است شكل‌گرفته حوزه همين در دقيقا ايران ، معاصر
و روحانيت با ارتباط عدم دليل به مورخان و پژوهشگران روشنفكران ،
آن اجتماعي و سياسي عميقا عملكرد و ماهيت نشناختن و مذهبي ، نهادهاي
روزگار بزرگ دگرگونيهاي با را آن ارتباط اعماق نشدند موفق هيچگاه
كوشش هيچ واقع ، در.نمايند باز را آن خود آثار در و دريابند معاصر
تحليل و تجزيه متضمن كه نشد ديده آنان از عرصه اين در جدي‌اي
ديني و سياسي و فرهنگي خيزشهاي بنياد درك براي سالمي و واقع‌گرايانه
.باشد ايران
به منطقي حركتي با روحانيت نهاد دست ، اين از پژوهشهايي فقر وجود با
تاريخي ، تحرك اين.يافت توفيق زمينه‌ها همه در خود فعاليتهاي گسترش
داشت وجود مهمي زمينه كمتر راستي به و شد آغاز قاجار خاندان زوال با
.نباشد مرتبط بدان نحوي به كه
گرايشهاي از منحصربفرد مجموعه‌اي حقيقت در كه شيعه ، روحانيت جريان
آزمونهاي از پس مي‌شود ، محسوب تاريخ طول در مذهبي نهادهاي و ديني
نظري ، و عملي سياسي تجربه‌هاي از سرشار مشروطيت ، عصر در سياسي بزرگ
و مشروطيت ، و مشروعيت برسر عميق جدلهاي.يافت دست عظيمي خودآگاهي به
بخش.بود جريان ازاين بخشي فقط جالب ، مكتوبات و رسائل آمدن پديد
و تشكيلاتي تجربه‌هاي و فعاليت سياسي ، و انقلابي خطبه‌هاي آن ، ديگر
مراكز و روزنامه‌ها ايجاد اداري ، و نوين‌سياسي نهادهاي پيدايش حزبي ،
از قوانين تدوين استمرار و پيدايش بالاخره و اطلاع‌رساني ، و آگاهي نوين
اسلام دين و شرع با قوانين اين مناسبت بررسي و پارلماني طريق‌نظام
.بود
نظر از كه شد فعال ايران سياسي تاريخ در عظيمي نيروي ترتيب ، بدين
و جريانات از هيچيك مردم ، با باتوده‌هاي ارتباط كيفيت و گستردگي
ايران معاصر تاريخ عجايب از اما.نبود قياس قابل ديگر گروههاي
شد آغاز زماني جريان ، اين اقتدار گسترش و تحكيم فصل مهمترين اينكه ،
اجرا ديني نهادهاي و شعائر امحاء و تجديد براي برنامه‌ها عمده‌ترين كه
خصوصا روحانيت ، نخبگان و مشايخ از چند تني رضاشاه ، عصر در.شد
و شرايط از دقيق استنباطي با يزدي ، حائري شيخ‌عبدالكريم آيت‌الله
و مدارس علمي بنيه‌هاي تقويت و سازماندهي تمركز ، به سياسي ، اوضاع
.نمودند اقدام روحانيت درسي حوزه‌هاي
در مهم و اساسي بسيار نكته‌اي تنهايي به ديگر ، بارويكردي مسئله همين
بزرگ رجال ;آن‌اينكه و است ايران معاصر تاريخ فكري و سياسي تحليل
و پرشور حضور خاطره رغم به جاري ، خورشيدي هجري قرن اوايل در روحاني
رو چه از سياسي ، جاريه مسائل در نجف مراجع‌عظماي و ايران علماي فعال
را آن و ديدند مناسب خود فعاليت استمرار براي را رويكردي چنين
اولويت‌بخشيدند؟
و چشمگير بسيار عظام آيات ساير و يزدي حائري آيت‌الله فعاليت نتيجه
:بود موثر
ايران سياسي مرزهاي از خارج در حوزه‌اي كه - اشرف نجف مركزيت ;اول
.گرفت قرار قم ديني مراكز گسترش و رونق تحت‌الشعاع - بود
به ايران ، مركزي بزرگ شهرهاي و پايتخت به نزديكي دليل به قم ، ;دوم
.گرفت قرار سياسي‌كشور و جمعيتي مهم مراكز با ارتباط در راحتي
تازه‌اي روح و حيات ديني دروس به انديشه صاحب و برجسته استادان ;سوم
.بخشيدند
از حمايت و ديني علوم طلاب جذب براي تازه‌اي امكانات و مراكز ;چهارم
تحصيل استمرار براي لازم و كافي امنيت نتيجه ، در.گرديد فراهم آنان
.آمد وجود به طلاب
روحانيون و طلاب شهريه پرداخت متمركز سيستم و مستقل مالي منابع ;پنجم
.گرديد تدارك
پرورده يكديگر ، با نزديكي و تقارب در مراجع ، پراكنده ديدگاههاي ;ششم
.شد هماهنگتر و
و آمد پديد پررونقي و منسجم مراكز و پايگاهها و مجالس و محافل ;هفتم
.شد عميقي تحولات دستخوش خطابه و وعظ سنتي شكل
با ارتباط در بسياري آثار و گرديد طبع تجديد رايج ديني كتب ;هشتم
.شد منتشر و تاليف مردم مختلف نيازهاي
رايج كمتر علوم زمينه در حوزه ، انديشمندان و علما تدريج ، به ;نهم
تاريخ و اجتماعي مسائل سياسي‌و انديشه و تفسير و فلسفه نظير ;ديني
.نگاشتند مهمي آثار.. و اسلام
..... ;دهم
در كه مي‌شويم تحولاتي عظمت و اهميت متوجه نمايه ، اين به نگاهي با
روحانيت سياسي استوارحركت ريشه‌هاي همچنين كرد ، ظهور حركت اين سايه
.يافت خواهيم در دقيقتر را بعد ادوار در
در روحانيت محدود ولي آشكار ، حضور شاهد مجددا شهريور 1320 ، از پس
شاهد سي ، دهه اوايل زمان‌تا اين ازميباشيم كشور سياسي صحنه‌هاي برخي
.بود معتقد.سياسي ترورهاي. به كه جرياني هستيم ، اسلام فدائيان حضور
امور مهام در كاشاني آيت‌الله مشاركت موضعگيري جريان ، اين با همزمان
روحانيون و طلاب براي سياسي الهام منبع مهمترين دوران ، اين سياسي
در كننده تعيين نقشي كه موضوع اين در تامل است بديهي.مي‌شد تلقي
در شيعه نهفته‌روحانيت نفوذ و گستردگي نشانگر نمود ايفا ملي نهضت
عمل‌گرايي از نشان سوي‌ديگر ، از و بود ايران اجتماعي مختلف لايه‌هاي
تناسب به چنانكه داشت ، دوران آن سياست‌در به متمايل روحانيون پرشور
.نمي‌شد ديده نظري و فكري بحثهاي آن ،
و فرهنگي سازمان تجديد و گسترش همچنان نيز ، دوران اين در اما
كماكان بروجردي ، آيت‌الله‌العظمي.دارد ادامه علميه حوزه‌هاي اقتصادي
و سرعت با حتي زمينه اين در و داد ادامه را سلف مراجع حركت مسير
پرنفوذ ، مرجع اين مكرر تاكيدات.كرد عمل افزونتري توفيق و گستردگي
از را مورخان نبايد سياسي ، عرصه‌هاي به روحانيون و طلاب ورود عدم بر
حوزه كه است زمان همين در زيراسازد غافل ايشان سياسي نقش اهميت
خود عظيم فرهنگي و اقتصادي مستقل قدرت و سيستم ، نهايي شكل قم ، علميه
دورترين با ارتباط در را خود سيستماتيك روابط و آورده دست به را
.است كرده تجديد و تقويت كشور مناطق
عظيم و متفاوت نقشهايي كه ما ، روزگار در روحاني انديشوران بزرگترين
فكري تكوين و جواني دوران كردند ، ايفا سياست و انديشه دگرگوني در
شاگرد مستقيما آنان از بسياري.نمودند طي زمان همين در را خود
با زبده روحانيون ارتباط جديد ، مطالعات رواج.بودند بروجردي آيت‌الله
روحانيون نزديكي پررونق ، كتابخانه‌هاي و موسسات تاسيس خارجي ، كشورهاي
مراكز در روحاني دانشمند رجال از برخي اشتغال متدين ، دانشگاهيان با
امروزي نثر و فارسي زبان به ديني كتابهاي بيشتر تاليف دانشگاهي ،
و مباحث با مردمي مذهبي نشريات انتشار بالاخره و مردم ، توده براي
كه مي‌شود محسوب دوران اين دستاوردهاي از بخشي... و متنوع مطالب
معاصر سياسي و فكري تحولات و تغيير در آنها بنيادي اهميت از نمي‌توان
.كرد غفلت
شرايط ومجموعه وقايع تكوين در دوران اين انكارناپذير نقش بنابراين ،
.است شده نوشته و گفته تاكنون كه است آن از فراتر بسيار بعد ، سالهاي
درك متضمن ما دوران سياسي و فرهنگي حوادث از بسياري زمينه‌هاي پس فهم
.است مذكور سالهاي در شده حادث وقايع از بسياري
ويژه به - پهلوي رژيم تازه تحركهاي با همزمان دوران ، اين از پس
عيان را تازه‌اي نيزجلوه‌هاي روحانيت سياسي چهره و نقش ،- سفيد انقلاب
به پاي خميني آيت‌الله‌العظمي دوران ، مقتدر مرجع پس ، اين از.مي‌سازد
روحانيون از كارآمد و تعداد پر مجموعه‌اي باايشان ، همراه نهاده صحنه
.مي‌نهند سياسي مبارزه ميدان به قدم ايشان شاگرد يا و علاقه‌مند
:مي‌آورد دست به درخشاني دستاوردهاي عرصه ، سه در جديد ، نسل اين
;شيعه اجتماعي و سياسي انديشه نوسازي صحنه در - 1
;تشكيلات و سياسي مبارزه صحنه در - 2
.ابلاغ متنوع كيفيتهاي و ارتباطي ادبيات صحنه در - 3
وسياسي ، فكري دستاوردهاي به گسترده‌تر ورود از قبل اينجا ، در
نظري مباحث روحانيون‌با از گروه اين آشنايي كه گفت بايد اجمالا
اجتماع ، و فرهنگ عرصه‌هاي مستحدثه‌در معضلات باره در تفكر و سياست ،
و تاليف ديني پرمحتواي و مفيد كتاب ملاحظه‌اي قابل تعداد تا شد سبب
به كه نيز بيگانه و رقيب ايدئولوژيهاي و انديشه‌ها پيدايش.شود ترجمه
تكاپوي به را آنان و افزود روحانيون حساسيت بر مي‌كرد ، باز جا سرعت
بدين.واداشت فكري نوين نيازهاي و شبهه‌ها و پرسمانها برابر در بيشتر
داشت سابقه كمتر كه عرصه‌هايي در عالمانه مذهبي گفتگوهاي باب ترتيب ،
.شد گشوده مطلوب سطحي در و
و غيرديني ايران ، مناسبات در رضاشاه رسيدن قدرت به از پس كه گفتيم
دنبال را خطمشيي رضاشاه.بي‌سابقه‌اي‌يافت گسترش لائيك ، سياستهاي
و سنتي باورهاي و نهادها با مقابله و به‌مبارزه الزاما كه مي‌كرد
بزرگ عالمان از برخي سرسختي و هشياري اينهمه ، با.ختم‌مي‌شد ديني
قدرت‌روحانيت تمركز بر حتي و نهاد عقيم را وي نهايي اهداف ديني ،
و بيشتر تفصيل با را مسئله اين بحث ، ادامه در اكنون.افزود ايران در
پيروزي از قبل تا روحانيت سياسي و فكري آزمونهاي برآخرين تكيه با
.مي‌گيريم پي ايران اسلامي انقلاب
مذهب اجتماعي سازماندهي و فكري بازسازي پيشگامان
شيعه سياسي معاصر انديشه كه جديدي وشرايط موقعيت درست درك بي‌گمان ،
زمينه‌هاي و تحولات به توجه بدون است ، شده متحقق و باليده آن در
آغاز ايران در پهلوي خاندان حكومت ابتداي از كه خاصي فكري و اجتماعي
مهمترين كه شد دانسته كلي بطور رابطه ، اين در.است ناميسر گرديد ،
توسط كه بود قم علميه حوزه نوسازي و توسعه شيعه ، علماي واكنش
.گرفت صورت يزدي حائري عبدالكريم آيت‌الله‌شيخ
شهر ازروستاهاي يكي در ق.ه سال 1276 در ديني ، برجسته رجل اين
همچون عتبات ، بزرگ علماي نزد و شد متولد (يزد قديمي شهر) ميبد
از پس وي.كرد تحصيل خراساني كاظم ملامحمد آخوند و شيرازي ميرزاحسن
داشت ، اقامت اراك شهر در غالبا تحصيل ، از فراغت و عتبات از بازگشت
عزيمت قم به گرفت تصميم سياسي ، توفانهاي فرونشستن با آن ، از پس اما
زمان اين در.بخشد سامان شايسته‌تري نحو به را شهر اين حوزه و كند
از حقيقت ، دربود مانده بلااستفاده و شده تخريب قم ، مدارس از بسياري
بسيار شيعه مذهب تطور تاريخ در آن علمي شهرت كه مذهبي كهن شهر اين
بايد اساسا.بود باقي‌مانده آن زيارتي شهرت فقط است ، بوده چشمگير
آن ديني رجال و دارد سال هزار از بيش قدمتي قم علميه حوزه كه دانست
شيعه حديث علوم و بيت اهل معارف نشر به اشتهار همواره نيز ،
برقي والمحاسن همچون‌نوادرالحكمه مهمي روايي آثار.داشته‌اند
در كه شد نگاشته شهر اين محدث رجال توسط ،(قم رود برقه به منسوب)
.بوده‌اند قم حديثي واضعين‌مكتب و مي‌شوند محسوب پيشگامان از خود نوع
مغفول و قم ديني حوزه‌هاي ماندن متروك به توجه با علمي ، اشتهار اين
سكنه‌اي و زوار مرور و عبور تحت‌الشعاع شهر ، اين علمي مراكز ماندن
.بود گرفته قرار متوسطالحال و فقير
اراك در كه يزدي حائري شرايطي‌حاج‌شيخ‌عبدالكريم چنين در
آن از افتاد قم گذرش‌به كه سفري ضمن بود ، گزيده اقامت (سلطان‌آباد)
در.كرد را آن احياي آرزوي و گرديده تاسف و رقت دچار دلخراش اوضاع
پيش اصلي مسير از آن انحراف و ايران مشروطيت انقلاب شكست ميان اين
متشرع رجال بويژه و جامعه در سياسي افسردگي و ياس پيدايش موجب و آمد
يكي گويا كه رفتند فرو انديشه اين بر مومنين و علما از گروهي.گرديد
مشروطيت اصلي زعماي جغرافيايي دوري مشروطيت ، شكست اصلي عوامل از
روي ، اين از... است بوده تهران و ايران از تقليد مراجع و علما يعني
شدند مصمم ايران ديگر نقاط و تهران در مسلمان دورانديشان و مصلحان
حائري عبدالكريم آيت‌الله‌حاج‌شيخ زعامت به را قم قديمي علميه حوزه كه
در حتي‌الامكان شيعه مرجعيت و علمي مركز تا كنند احياء مجددا يزدي
حائري آيت‌الله از كه شدند متفق آنان همه.شود مستقر كشور داخل
ساخته منتقل قم به (آباد سلطان) اراك از را خود كوچك حوزه بخواهند
كند10 تبديل بزرگ علميه‌اي حوزه به و
وطرح قم حوزه تاسيس باره در تفصيل و تكرار با كه نكته‌اي
مطرح اين‌مقاله در حائري شيخ‌عبدالكريم آقا فعاليتهاي و ديدگاهها
ايران معاصر ديني و سياسي مناسبات و انديشه‌ها تاريخ در مي‌كنيم ،
.باشد بحث اين مواضع و مواقف مهمترين از شايد و است مهم بسيار
تدريج به ساخت ، نزديك عمل به را خود تصميم حائري آيت‌الله كه هنگامي
تبريزي ، آقاملكي جواد ميرزا فيض ، آيت‌الله نظير ديگري بزرگ علماي
محمدتقي شيخ كبير ، شيخ‌ابوالقاسم ،(پايين‌شهري) قمي مهدي آقاشيخ
آيت‌الله‌صدر قزويني ، رفيقي آقاسيدابوالحسن قمي ، سيدفخرالدين اشراقي ،
ياري را وي نيز (بافقي مجاهد به معروف) بافقي محمدتقي شيخ بويژه و
در كوشيدند20 قم علميه مدارس و حوزه مجدد رونق در و دادند فراوان
از وي همراه حائري آيت‌الله شاگردان از جمعي نيز ايشان تاريخي مهاجرت
و بود بيست‌ساله‌اي جوان شاگردان ، اين از يكي.كردند عزيمت قم به اراك
بلامنازع رهبري بعدها جوان ، مرد اين.داشت نام موسوي ، سيدروح‌الله
سياسي و مذهبي چهره نامدارترين و گرفت عهده بر را ايران ديني انقلاب
.شد ايران اخير ادوار همه در
بايد حركت‌تاريخي اين سياسي انگيزه‌هاي و ماهيت از دقيقتر درك براي
علت قم ، علميه حوزه كه‌طراحان‌تاسيس داد قرار مدنظر را نكته اين
و نجف علميه حوزه دوري را (مشروطيت نامرادي) فاحش شكست اين عمده
در لذا ;مي‌دانستند تهران ، و ايران يعني انقلاب ، مركز از آن علماي
پايتخت نزديكي در نيرومندي علميه حوزه تاسيس فكر به آن جبران
از بعد بويژه قم ، در علميه‌اي حوزه تاسيس انگيزه.. افتادند ايران
به جدي بسيار حالت ميرپنج ، رضاخان سردمداري به قزاقان كودتاي وقوع
بوده.ق.ه سال 1340 قم ، به حائري آيت‌الله هجرت تاريخ گرفت 3000 خود
ايران در روحانيت نوين تاريخ مبدا مي‌بايد را تاريخ اين و است
دستگاه كه است داشته اهميت حدي به موضوع اين ظاهرا كرد40 قلمداد
جمعي با همراه قاجار احمدشاه و نورزيده غفلت آن از نيز وقت حاكمه
عرض براي شخصا ،(وقت جنگ وزير) ميرپنج رضاخان جمله از و دولتيان از
.بود شده قم راهي حائري عبدالكريم شيخ به تبريك
درگير درعراق عتبات ساكن علماي قم ، حوزه تاسيس اوان در درست
فيصل ملك از به‌انتقاد آنان از كثيري گروه.شدند دامنه‌دار مسئله‌اي
محكوم شدت به را عراق در حضورانگليس و پرداختند عراق وقت پادشاه
جماعتي تهديد ، و ارعاب با فيصل و شد بحراني اوضاع نتيجه ، در.كردند
علما ، از گروه اين.نمود تبعيد عتبات از را شيعه فضلاي برجسته‌ترين از
سيدابوالحسن آيات‌عظام:جمله از بودند ، سرشناسي و محبوب چهره‌هاي
و حجت سيدعبدالحسين شهرستاني ، سيدعلي خالصي ، مهدي شيخ اصفهاني ،
مولف و بزرگ متفكر حسين‌نائيني ميرزامحمد بويژه
.تنبيه‌الامه‌وتنزيه‌المله
:پاورقيها
نوشته:آثارالحجه به شود رجوع يزدي ، حائري آيت‌الله زندگي درباره 1ـ
اطلاع براي همچنين.ص 51 اول ، ج قم ، 1338 ، دارالكتب رازي ، شريف محمد
در مشروطيت و تشيع: به رك حائري ، آيت‌الله سياسي عملكرد و مواضع از
و صص 293 دوم ، 1374 ، چاپ اميركبير ، حائري ، عبدالهادي دكتر ايران ،
امام انتشارات رواني ، علي ايران ، روحانيون نهضت بالاخره ، و.294
.تا 335 صفحه 332 از بويژه دوم ، ج ،(ص)رضا
حوزه تاسيس در بافقي مجاهد و يزدي حائري آيت‌الله نقش:مقاله 2ـ
حاج يادنامه‌آيت‌الله:در مندرج شكوري ، ابوالفضل نوشتهقم
بهار اول ، چاپ ،(ع)رضا امام اسلامي معارف موسسه خاتمي ، سيدروح‌الله
.و 439 صفحات 438 1376 ،
.ص 443 همان ، 3ـ
مشروطيت و تشيع و الحجه آثار ;گفته پيش آثار از نقل به تاريخ اين 4ـ
.گرديد ذكر ص 179 ايران ، در
