ششم ، شماره 1479 سال بهمن 1376 ، 9فوريه 1998 ، دوشنبه 20
|
|
سياسي روحانيون نوين نسل
.است همشهري روزنامه به متعلق و محفوظ حقوق تمام
بخش) دوران‌معاصر در شيعه روحانيت سياسي انديشه تاريخي و فكري مباني
(سوم
حدود از اجتماعي‌اسلام ، روابط و فرهنگ آن ، كنار در و سياسي انديشه
.مي‌شد داده قرار بحث مورد روحانيون سوي از مقاله‌هايي طي سي ، دهه
ديني نشريات غالبا مي‌ساخت ، منعكس را آثار و مقالات اين كه كانوني
با تقابل در يا و تازه نسلهاي فكري نيازهاي به پاسخ در كه بود نويني
.بود شده بنا غيرديني فكري نشريات
سازماندهي‌نوين با حاضر ، مطلب از پيشين بخشهاي در:جستارگشايي
در متفاوت وكاملا نوين شرايط وقوع سپس و علميه حوزه‌هاي در روحانيت
و كرد حاصل نوين ساماندهي كه‌اين را نتايجي همچنين.شديم آشنا كشور
اين در.گذرانديم نظر از آورد ، بار به انديشه‌هاي‌نويني و تازه نسلهاي
با شيعه ، روحانيت سياسي و فكري گيريهاي موضع و تلاشها درفرجام قسمت ،
به اسلامي فكرحكومت حاملان و مفسران كه سياسي روحانيون نسل آخرين
.مي‌شويم آشنا بودند خميني امام رهبري
معارف سرويس
با رژيم‌سلطنتي ، با علني مبارزه آغاز از پيش سالها خميني ، امام
را خود مقتدر و مبارز چهره‌منتقد ، معروف‌كشف‌الاسرار كتاب نگارش
از ديانت ، و روحانيت كيان از دفاع وي‌در حساسيت.بود ساخته عيان
نوشته كتاب اين بر كه موثري و كوتاه مقدمه ودر اول صفحه همان
.بود هويدا كاملا شده ،
از كه‌آكنده كتابها ، و مسائل برخي بر امام تفسيري و تحليلي نقد
بر اشراف با روزاست ، سياسي موضوعات و تاريخي اشارات و كنايات
قدرت و يافته غناي‌فوق‌العاده‌اي احاديث ، و آيات و ديني مفاهيم
تلاميذ و طلاب بر اثر اين تاثير.خوددارد مخاطبان در زيادي اقناعي
سنتي به‌طور تقليد مراجع اين ، بر علاوه.است چشمگيربوده بسيار ايشان
ورود كه كرد تصور مي‌توان لذا و نمي‌شده‌اند وارد چنين‌مباحثي در
و بديع مذهبي نيروهاي و طلاب چشم در حد چه تا مباحثي ، چنين به امام
.است بوده پرجاذبه
انديشه پيدايش
درحوزه‌هاي نويني فكري گرايشهاي و 1340 ، سالهاي 1332 فاصله در
با تشيع ، ومكتب اسلام همچون‌مكتب نشرياتي.آمد پديد علميه
مباحثي و گرديد منتشر روزآمد موضوعاتي و تازه كاملا رويكردهايي
روحانيون سوي از غربي ومكاتب كمونيسم نقد و تحليل و تجزيه همچون
از هسته‌هايي تدريج به دوران ، درهمين.مي‌شد دنبال حوزه اول تراز
امام‌خميني برگرد روز ، مسائل به آگاه و هوشمند و روحانيون‌نخبه
بستر كه بود شده بدل كانوني به فيضيه مدرسه واقع ، در.شكل‌مي‌گرفت
.مي‌ساخت آماده نظر همه از را نيروها اين پرورش
روحانيون دربرابر حكومت خميني ، امام تبعيد و سال 1342 وقايع از پس
بعد ، به زمان اين از.مي‌داد نشان شديدي بسيار خشونت و سختگيري مبارز
تقسيم آنها جز و خميني امام پيروان طرفداران‌يا دسته دو به روحانيت
و خود فعاليتهاي دامنه بر تدريج به خميني امام پيروان.بود شده
.مي‌افزودند كميت‌نيروهايشان
پايگاههاي عنوان به ديني موسسه‌هاي و مساجد برخي گروه ، اين مساعي با
سخنرانيهاي و هياتها و جلسات و شده برگزيده مبارزه مهم و شده شناخته
و اعلاميه‌ها مرتبا همچنين.مي‌گرديد منعقد امام اهداف تذكر در متعددي
ميان ، آن از كه مي‌شد منتشر و چاپ علني يا مخفي صورت به نشرياتي
بر بسزايي تاثير تا 1344 سالهاي 1342 طي در وانتقام نشريات‌بعثت
(12).نهاد مسلمان مبارزان آگاهي
در ايران ، همواره از نقطه هر در روحانيت ، مبارزه متعدد هسته‌هاي
وظايف از يكي آنان.مي‌گرفتند قرار خميني امام و اشرف نجف با ارتباط
امام سخنرانيهاي و اعلاميه‌ها و آثار تكثير و توزيع را اصلي‌خود
استمرار دهه نيم و يك طول در وقفه‌اي هيچ بدون مهم اين و مي‌دانستند
.مي‌يافت
نيز وبرخي رفتند زندان به روحانيون از پرشماري تعداد مسير اين در
غفاري ، آيت‌الله و سعيدي آيت‌الله شهادت جمله از.رسيدند شهادت به
.بود وي به وفادار و امام از متاثر روحانيت مبارزه از نمونه‌هايي
و امام افكار اشاعه بر را خود فعاليتهاي غالب وجه سعيدي ، آيت‌الله
.مي‌كرد مكاتبه بانجف مختلف مسائل در و بود داده قرار وي آثار تكثير
سرانجام خميني ، امام از تجليل بر پافشاري دليل به نيز غفاري آيت‌الله
(13).رسيد شهادت به شديد شكنجه‌هاي زير در
سياسي نوين‌روحانيون رانسل آنها مي‌توان كه مبارزاني ترتيب اين به
بود ، نشده ديده آنان نظير نمونه‌هايي مشروطيت ، انقلاب از پس و ناميد
اين.ظهوركردند سياسي عقايد و آرمانها از تازه‌اي كاملا كيفيتهاي با
:مي‌شد محسوب خود عصر در مابه‌الامتياز كه داشتند عمده ويژگي سه گروه
و عقايد و نظرات از قطعي پيروي و چرا و بي‌چون اتكاء ;نخست
و جديد مباحث با آشنايي ;دوم.خميني امام سياسي جهت‌گيريهاي
به اعتقاد ;سوم و.اعتقادي و سياسي عرصه‌هاي در رقيب ايدئولوژيهاي
.سلطنتي نظام كامل خلع و رژيم براندازي
متاخر دوره در سياسي انديشه و روحانيت
حدود اسلام ، از اجتماعي روابط و فرهنگ آن ، كنار در و سياسي انديشه
.مي‌شد داده بحث‌قرار مورد روحانيون سوي از طي‌مقاله‌هايي سي ، دهه
ديني نشريات غالبا منعكس‌مي‌ساخت ، را آثار و مقالات اين كه كانوني
با درتقابل يا و تازه نسلهاي فكري به‌نيازهاي پاسخ در كه بود نويني
.بود شده بنا غيرديني فكري نشريات
و فكري پاسخگوي‌نيازهاي كه بنيادي و جدي بحثهاي هنوز دهه 1340 ، تا
جامعه و روحانيون باشد ، درميان بوده اجتماعي و سياسي نظري مسائل
ترجمه غالبا دست ، اين از بحثهايي.مي‌شد ديده كمتر ايران مذهبي
و پاكستان ، و هند و عربي كشورهاي مصر ، متفكران‌اسلامي افكار و آثار
از.بود مشروطيت آثارعلماي ترجمه و شرح و ندرت‌بازنگاري به يا
و وتحرير مقدمه با تنزيه‌المله و مشهورتنبيه‌الامه رساله جمله ،
توجه با كه نكته‌اي.كرديم ياد آن از پيشتر كه طالقاني آيت‌الله شرح
خصلت اثر اين گرچه كه است اين داشت نظر در مي‌بايد بحث مورد زمان به
رساله تعلق ليكن و بود ، دارا كمال به را سياسي نظري رساله يك
تا بود ولازم مي‌كرد تاريخي ارزش واجد بيشتر را آن مشروطيت ، به نائيني
بر علاوه.آيد پديد شيعي معاصر فلسفه و فكر عرصه در تازه‌تري تتبعات
سياسي فرهنگ و مصطلحات با نيز نائيني استدلال شيوه و مصطلحات آن ،
بود ، كرده جلوه دوران آن سياسي تكثر و شهريور 20 از پس كه خاصي
.مي‌نمود غريب و نامتجانس
.بود متفكران‌روحاني فعالترين از يكي دوران اين در اثر ، اين شارح
بر مسلمان جوانان در تاثيري‌عميق متعددش ، خطابه‌هاي و مقالات با وي
اين در متقدم متفكران از چند وتني طالقاني بر علاوه.مي‌نهاد جاي
با كه برد نام نيز طباطبايي محمدحسين علامه آثار از مي‌بايد مباحث ،
مسائل ويژه به تشيع ، سياسي و اجتماعي آراء باره در آثاري نگارش
مسئله به ايرانيان اذهان ساختن متوجه در مهمي نقش ولايت ، و امامت
.است داشته اسلامي حكومت
با وي مباحثات مجموعه جمله از و علامه ، مقاله‌هاي و مباحث از بسياري
سياسي مباحث از خالي نيز - متاله‌فرانسوي و فيلسوف - كورين هانري
و دارند تاريخي و كلامي خصلت بيشتر بحثها اين منتها (14).است نبوده
بر را آن و مي‌گذارند تاثير سياسي فكر بر غيرمستقيم صورت به
مباحث اساسا كه رسيد نظر به ضروري آنرو از اشارت اين.مي‌انگيزند
بسياري.بوده‌اند كلامي مباحث و پرسمانها بر موخر تشيع ، مذهب در سياسي
... و ولايت مهدويت ، و انتظار امامت ، نظير شيعه مهم واژه‌هاي كليد از
آتش به و كلام كوره‌هاي در باشند ، يافته سياسي عينيتي آنكه از پيش
شايد يكديگر ، به دو اين وثيق ربط.شده‌اند پخته ديني دامنه‌دار جدلهاي
علل درك در را ما و باشد شيعه تاريخ در ويژه قاعده‌اي فهم به منتج
آنكه ، چهدهد ياري حكومتها برابر در شيعيان مواضع و سياسي رخدادهاي
نمود سياسي جنبشي نمي‌داده ، رخ كلامي خيزشي كه هنگامي تا غالبا
قرار توجه مركز در كه شيعه فكري ازمميزه‌هاي يك هر.است نمي‌يافته
جهت ابزاري به كلامي ، عميق مباحث از دوره‌اي گذراندن از پس مي‌شد ، داده
توجيه در مي‌توان را مسئله اين.مي‌گرديد بدل سياسي مقاصد به دستيابي
تا تشيع نهضت آغازين ادوار در عنوان‌تقيه تحت منفي مبارزه تئوريك
فقيه عنوان‌ولايت تحت كه حاضر ردوران د اسلامي حكومت فكري مباني
مي‌توان خوبي به منظر اين از بنابراين.دريافت گرديده مضبوط
را طباطبايي علامه آثار نظير مهمي فلسفي حتي و كلامي اهميت‌آثار
.دريافت
انديشمند روحاني‌و اين ناخواسته شايد كه نقشي - نقش اين حال ، هر به
شيعه معاصر سياسي انديشوران‌فكر موثرترين از يكي همچون را غيرسياسي
(15).گيرد قرار جدي بررسي‌هاي موضوع مي‌تواند - است داده جلوه
امامت اسلام ، در اجتماعي روابط:نظير مسائلي باره در علامه مقاله‌هاي
آزادي حدود اسلام ، در مديريت رهبري ، ويژگيهاي شيعه ، نظرگاه در ولايت و
شيعه ، حقانيت از دفاع بدان ، مربوط مسائل و قانون منشاء اسلام ، در
... و اسلام شرع در زنان حقوق امروز ، جهان در شيعه جايگاه تبيين
نسبت حوزه‌ها و روحانيون بازانديشي در زيادي تاثير كه است نمونه‌هايي
(16).است داشته اسلام سياسي و اجتماعي مسائل به
حكومت ، مسائل و اسلام سياسي انديشه عرصه در روشن‌تر و جدي‌تر بحثهاي
تحولات درنتيجه كه بحثها اين.مي‌شود ملاحظه دهه 1340 در مشخصا
با ايران در بود ، يافته شدت اسلام جهان در خيزشها برخي و جهاني
.گرديد متجلي مختلفي شكلهاي به سال 1340 ، در بروجردي آيت‌الله ارتحال
و مرجعيت باب در فقهي و تخصصي خصلت با مجامع برخي در اينكه جمله از
روحانيون از بسياري در گسترده مطالعات و تامل و تفقه موجبات رهبري ،
شيعه كلي سرنوشت در بازانديشي به را آنان و آورد فراهم را متفكران و
.واداشت آن سياسي و اجتماعي و فكري رهبري نظام و
باره نام‌بحثي‌در به اثري انتشار بازانديشي ، اين نتيجه سريعترين
انديشمندان از توسطجمعي بودكه دي‌ماه 1341 در روحانيت و مرجعيت
چاپ به انتشار سهامي شركت كه‌توسط اثر اينبود شده نگاشته برجسته
موسوي سيدابوالفضل حاج طباطبائي ، علامه:از بود مقالاتي مجموعه رسيد ،
حسيني سيدمحمد بازرگان ، مهدي مطهري ، مرتضي طالقاني سيدمحمود زنجاني ،
.جزايري سيدمرتضي و بهشتي
مسئله بررسي قالب در عمدتا مردم ، ديني زعامت كيفيت كتاب ، اين در
آيت‌الله ارتحال مسئله مقدمه ، در.است گرفته قرار توجه مورد مرجعيت
و شده ذكر كتاب اين تدوين و تهيه علت مسلمانان ، سردرگمي و بروجردي
اما.شود پرداخته تقليد مرجع و تقليد مسئله به مي‌بايد علي‌الظاهر
صورت به معمولا آن خلاصه كه فقهي فني مباحث جاي به انتظار ، برخلاف
تبويب عمليه رساله‌هاي آغاز در مقلدان ، و مجتهد شرايط و تقليد احكام
باره در جذاب مقاله ده و يافته گسترش مباحث دامنه گرديده ،
و آن ساختارهاي اصلاح و حوزه سازماندهي و اجتهاد و ولايت و روحانيت
.است درآمده نگارش به تشيع جهان كلي مسائل
بين در مهم‌سياسي بحثهاي از بخش يك سرفصل موضوعات ، اين از يك هر
اين از چشمگير واستقبال توجه.گرفت قرار بعد سالهاي در روحانيون
و خلاءها دهنده نشان امر همين و شد آن چاپ تجديد بار چندين موجب اثر
شيعه مدرسي و سياسي انديشه منظر در مي‌بايد كه بود بسياري پرسشهاي
.شود جو و جست خور در پاسخهايي آنها براي
مرجعيت محوربحث بر مختلفي كيفيتهاي در سياسي انديشه ترتيب ، بدين
به انديشه‌ها اين.شد آغاز اسلام در حكومت سپس و رهبري ، و زعامت و
بعدا و كشف‌الاسرار در قبلا كه خميني امام سياسي ملاحظات پرتو در سرعت
در اما.يافت بيشتري جديت و شدت مي‌شد ، مطرح اعلاميه‌ها و خطابه‌ها در
دوران ، اين بحثهاي.مي‌كرد حفظ نيز را خود وزن و عمق و اعتدال عين‌حال
و ايدئولوژيكي بحثهاي از بسياري با و داشت دانشورانه و تاملي خصلت
بر تكيه با و جوان نيروهاي تحريك براي كه پنجاه دهه رمانتيك
حتي.داشت تفاوت مي‌گرديد ، متجلي آرمانخواهانه و شوريده ادبياتي
.بود دارا را اعتدالي و ويژگي چنين نيز مي‌شد ترجمه خارج از كه آثاري
توسط كه مودودي ابوالاعلي اثر اسلام در اساسي كتابقانون مثال براي
نظير كتابهايي همچنين و.شد منتشر سال 1343 در و گرامي‌ترجمه محمدعلي
سيد اثر اجتماع و وفرد جهاني صلح و اسلام ، اسلام قلمرو در آينده
و گرديد ترجمه خسروشاهي سيدهادي و خامنه‌اي آيت‌الله توسط كه قطب
شيعه سياسي و اجتماعي انديشه در نوين زمينه‌هاي ايجاد بر مهمي تاثير
رسائل يا و مي‌شد ترجمه ترتيب بدين كه آثاري همه نهج ، همين بر.داشت
و توجه قابل جملگي مي‌شد ، چاپ و تاليف آنان تاثير تحت كه مستقلي
.هستند استدلالي وافي مباني داراي
نظير ديدگاههاي‌افرادي به روي‌آوري كه داشت توجه مي‌توان اينجا در
ابوالاعلي حسن‌البناء ، عبده ، محمد شيخ آبادي ، اسد سيدجمال‌الدين
طول درتمام...و لاهوري اقبال كواكبي ، طه‌حسين ، سيدقطب ، مودودي ،
و سياسي مسائل به توجه براي محملي عنوان به و 50 و 40 دهه‌هاي 30
ايران مسلمان مترجمان و متفكران استفاده و توجه مورد اسلام اجتماعي
تئوريك پشتوانه‌هاي آثار ، و مباحث نوع اين مجموعه.مي‌گرفت قرار
آثار اين ، بر علاوهميساخت آماده را ايران ديني رجعت و اسلامي انقلاب
المظفر ، محمدرضا علامه الغطاء ، كاشف نظير شيعه ، نوگراي متفكران
در و مي‌شد ترجمه امروزين و روان فارسي به نيز...و صدر محمدباقر
كنفراس در الغطاء كاشف علامه تاريخي نطق في‌المثل.مي‌گرفت قرار دسترس
در وي كه نامه‌اي يا و بود شده ايراد بهمن 1329 در كه پاكستان تاريخي
جاي بر عميق اثراتي و نگاشت لبنان در مسيحيت و اسلام كنفرانس رد
بيانيه‌اي همچون و شد چاپ چندبار و چندين كه بود آثاري جمله از نهاد ،
اين تاثير.گرفت قرار استفاده مورد مسلمين جهاني مشكلات آشكارسازي در
جهان در واقع به و بود ايرانيان و شيعيان عمومي افكار از فراتر اثر
(17).بود چشمگير نيز اعراب ميان در و تسنن
برخي ديدگاههاي و آثار انتشار سياسي ، و فكري مباحث از بستري چنين در
:مي‌افزود بحثها دامنه بر نيز آزادي نهضت همچون سياسي ، گروههاي از
ارائه در سعي كه بازرگان مهدي مهندس خطابه‌هاي و آثار تاثير ويژه به
داشت ، اسلام اجتماعي مسائل از تحقق قابل و علمي و پسند عقل توجيهي
در سياسي فكر تا مي‌شد كوشيده غالبا آثار ، اين در.بود بارز بسيار
وضع با آن تباين عدم و شود مطرح اجتماعي ديدگاههاي و روابط پرتو
كلامي نظر از.شود داده نشان معاصر موجه و معقول نظامهاي و طبيعي
دستاوردهاي آخرين و علوم با اسلام فكري شاخصهاي بازرگان آثار در نيز ،
.مي‌گرديد معرفي همگون و هماهنگ بشري دانش
و وعلمي تاملي ويژگي و اعتدال از عموما كه آثار ، اين كنار در
سوي از سياسي‌كه كم‌عمق و ضعيف آثار بودند ، برخوردار استدلالي
آموزشي بيانيه‌هاي و جزوات صورت به مسلحانه ، مبارزه به معتقد گروههاي
آرمان خصلتي مجموع در آثار ، نوع اين.داشت وجود نيز مي‌شد ، تهيه
و تاثير تحت مذهبي ، صبغه عليرغم و داشتند كننده تحريك و گرايانه
از بيش جزوه‌ها ، اين.مي‌شدند آفريده ماركسيستي مشابه نمونه‌هاي نفوذ
بوده سياسي ازانديشه برآمده مباحثي يا سياست در رساله‌هايي آنكه
غيراستدلالي و شعاري ادبياتي با ادواري ، و سياسي بيانيه‌هايي باشند ،
گرفته قرار و محدود مطالعات با جواناني آرزوهاي و جزمها كه بودند
.مي‌كردند منعكس را غيرعادي و نامتوازن شرايطي
ميان در جديدسياسي انديشه‌هاي و شرايط پيدايش در كه ديگري نكته‌هاي
اما غيرمستقيم شود ، تاثير داشته دور نظر از نبايد ايران مذهبيون
گرديده سبب را آن شدن ريشه‌دار ديني‌و انديشه گسترش كه است موثري
ترجمه و تاليف از كمتر وجه هيچ به فعاليتها نوع اين اهميت.است
از برخي ورود جمله ، از.است نبوده سياسي و تاريخي و تئوريك آثار
آن در موجود اداري نهادهاي طريق از آموزش و پرورش حيطه به روحانيون
به مربوط حركتهاي ميان در جالب جريان يككرد ذكر مي‌توان را زمان
پايگاه حكم كه است ويژه برنامه‌هاي با خاص مدارس تاسيس روحانيت ،
تدريس آنها در متدين و مذهبي نيروهاي و روحانيون و داشته را تربيتي
يا كرد تاسيس بهشتي دكتر كه دانش و دين مدرسه مثلا.مي‌كرده‌اند
برجسته رجال برخي ورود موضوع ، اين كنار در ،..و علوي مدرسه
مهم بسيار نيز پرورش و آموزش از بخشهايي و دانشگاهها به روحانيت
تفصيل به ايران ، در انقلاب فكري زمينه‌هاي از بحث در مي‌بايد و بوده
كتب تدوين جريان ، اين مهم نمونه يك.گيرد قرار تحليل و وارسي مورد
باهنر ، محمدجواد توسط پرورش ، و آموزش وزارت براي ديني تعليمات درسي
دامنه مي‌بايد حتما كه است..و غفوري گلزاده علي بهشتي ، دكتر
كتب از بخشهايي در.شود فهميده و كاويده باز آن نتايج و تاثير
شرايط و اسلامي حكومت بحث به صريحا زمان ، آن در متوسطه ديني تعليمات
پرداخته اسلامي حكومت در انسانها منزلت و آزادي نظير مسائلي و رهبري
فراهم پنجاه و چهل دهه طي كه شرايطي مجموعه و نكته‌ها اين.بود شده
تحقق براي زمينه ايجاد و اسلامي انديشه غناي به مجموع در آمد ،
.كرد فراهم را سال 1357 در ديني ماهيت با انقلابي
:پاورقيها
در قم حوزه‌علميه دانشجويان مخفي ارگان -بعثت:به شود رجوع 12ـ
انتشارات كرماني ، حجتي علي:مقدمه و گردآوري 1344 ،-سالهاي 1342
.تهران 1368 سروش ،
از جستاري وانتقام ، بعثت نشريات انتشار كيف و كم با آشنايي براي
نوشته جنگ ، تا انقلاب از سياسي‌ايران تاريخ -انقلاب و هاشمي:كتاب
همشهري ، 1375 ص 111 ، انتشارات رضوي ، مسعود
حزب انتشارات اردستاني ، صادقي احمد سعيدي ، آيت‌الله شهيد يادنامه 13ـ
.سال 1359 تهران اسلامي ، جمهوري
نيز آيت‌الله‌غفاري انديشه‌هاي و سياسي عملكرد و زندگي از گوشه‌هايي
انقلاب ادبيات توسطدفتر وي ، فرزند غفاري ، خاطرات‌هادي كتاب در
.است شده منتشر سال 1374 در اسلامي ،
منتشر تشيع سالانه‌مكتب نشريات مجموعه در اثر اين چاپ نخستين 14ـ
مجموعه -شيعه:يافته مشخصات‌انتشار بدين آن چاپ آخرين و گرديد
با طباطبايي ، سيدمحمدحسين علامه كوربن ، استاد هانري با مذاكرات
نشر دفتر خسروشاهي ، سيدهادي و ميانجي علي‌احمدي:توضيحات و مقدمه
.چهارم 1371 چاپ اسلامي ، فرهنگ
منازعات‌ايدئولوژيكي در رئاليسم ، روش و فلسفه اصول كه مي‌دانيم 15ـ
در.است داشته تاثيرفراوان ماركسيستها مقابل در مسلمان مبارزان
نشريات و مواضع در كه علامه مقالات تعداد پر مجموعه تاثير آن ، كنار
و سياسي و ديني انديشه تحولات گوياي خوبي به مي‌رسيد ، چاپ به گوناگون
.مي‌باشد تشيع معاصر حيات در اجتماعي
به علامه‌طباطبايي ، آثار مجموعه در علامه رسائل و مقالات از برخي 16ـ
رسيده چاپ به اسلامي فرهنگ نشر دفتر توسط خسروشاهي ، سيدهادي كوشش
.است يافته انتشار كتاب پنج تاكنون مجموعه اين از.است
در آن آخرين‌چاپ و شد ترجمه فارسي جلال‌الدين توسط كتاب اين 17ـ
توسط الغطاء كاشف ازامام نامه‌اي:عنوان با انقلاب از قبل سالهاي
:نام به بعدها.گرفت انجام (2536) سال 1356 به جيبي انتشارات كانون
رسيده چاپ به مرتبا بحمدون ، در نه است اسلام در اخلاقي عالي نمونه‌هاي
.است
