ششم ، شماره 1480 سال بهمن 1376 ، 10فوريه 1998 ، شنبه 21 سه
|
|
روحانيت سياسي انديشه عرصه آخرين
.است همشهري روزنامه به متعلق و محفوظ حقوق تمام
بخش)معاصر دوران در شيعه روحانيت سياسي انديشه تاريخي و فكري مباني
(پاياني
:جستارگشايي
عرصه در تاريخي تحولات و شرايط از بخشهايي با پيشين ، شماره‌هاي در
پرتو در سياسي انديشه‌هاي دگرگوني و شيعه ، علمي حوزه‌هاي نوسازي
پديد امكانات برخي كه دانستيم.شديم آشنا تاريخي ، دشوار تجربيات
و تشكيلات ايجاد امكان و بخشيد بيشتر ثبات را روحانيت تدريج به آمده ،
مباحث ، اين ماحصل.ساخت فراهم را نوين سياسي انديشه‌هاي پردازش
اما.شد منتج فقيه عنوان‌ولايت تحت اسلامي نظريه‌حكومت به سرانجام
و دشوار تاريخي و فقهي ريشه‌هاي از تصورات ، برخي عليرغم نظريه ، اين
بحث در ريشه‌ها ، اين با آشنايي براي.است بوده برخوردار پيچيده‌اي
.است شده وارد نيز فقهي عرصه‌مسائل به نويسنده حاضر ،
معارف سرويس
رضوي سيدمسعود
صورت به اسلامي‌كمتر حكومت انديشه شد ، برده نام كه آثاري مجموعه در
جانبي زمينه‌هاي اينها درحقيقت ، .بود گرفته قرار بحث مورد مستقيم
تنها.بودند كرده ايجاد را اسلامي حكومت انديشه يافتن عينيت براي
مجمل اثري بود ، داده قرار توجه مركز را موضوع اين مستقيما كه اثري
مورد اين از پيش كه بود صفوي نواب سيدمجتبي قلم به اسلام ، فدائيان از
.گرفت قرار بحث
تا فقها ، باره‌حكومت در جدي بحث حوزوي ، و مدرسي مباحث عرصه در اما
عرصه‌هاي به ورود تمايل غالبمراجع ، .بود اندك بسيار چهل دهه اواخر
مسائلي و مشروطيت تجربه‌هاي به توجه با نيز برخي و نداشتند را سياسي
يا تنزيه‌المله و نگارش‌تنبيه‌الامه از نائيني ميرزاي نظيرسرخوردگي
حذر عرصه اين به ورود از نوري ، فضل‌الله شيخ شدن كشيده بردار
.مي‌كردند
نخستين ولايت‌فقيه ، مبناي بر اسلامي ، حكومت بحث موجود ، منابع براساس
قاجاريه عهد علماي از نراقي ملااحمد اثر كتابعوايدالايام در بار
كه مي‌كند ثابت متعدد روايات به تمسك با ابتدا نراقي.بود شده مطرح
(ص)پيامبر كه اموري همه در -دارد1 حق چيز دو در فقيه غيبت ، عصر در
مگر داشته‌اند ، ولايت و بوده اختيار صاحب آنها در(ع)ائمه و
و بادين كه اموري همه در -2;شود استثناء شرعي دليل به اينكه‌مواردي
از مورد ده سپس‌به.شود انجام بايد و دارد ارتباط خدا بندگان دنياي
توجه فقهي استدلالهاي و وروايات آيات به استناد با فقهاء ولايت شئون
مي‌شود180 بحث وارداين تفصيل به و كرده خاصي
فقهي بربحث علاوه كه است فقيهي تنها (ره)خميني امام نراقي ، از پس
تصدي در را فقيه مختلف ، ولايت مسائل تناسب به مورد ، اين در مرسوم
و روشني با بار ، اولين براي وشامل جامع معناي همان با حكومت امر
.است داده قرار اثبات و بررسي مورد تفصيل به و تصريح و تاكيد
جايگاه امام‌خميني ، سياسي مواضع و فقهي آراء در فقيه ، ولايت نظريه
در موضوع دو اين در نتوان‌تفكيكي شايد اساسا و داشته مهمي بسيار
در كه پردامنه‌اي و ويژه نگرش به امرنيز اين.شد قائل امام نظريات
سخنان واضحترين از يكيميگشت باز مي‌شد اراده اجتهاد از نظرگاه ، اين
:است روحانيون به پيام در امام سخن مي‌سازد ، روشنتر را مسئله اين كه
نمي‌تواند نداشته‌باشد ، فعال حضور مشكلات و مسائل همه در تا روحانيت
نيست190 كافي جامعه اداره براي مصطلح اجتهاد كه كند درك
يافته كاملاتكوين نظرگاهي در مسئله اين كه دريافت مي‌توان بنابراين
كاملا ماهيتي فلسفه‌فقه ، كه يافته وسعتي چنان مسئله ، اين.است
:مي‌گيرد خود فقهي‌به كاملا هيئتي نيز سياست و سياسي ،
زواياي تمامي در فقه تمام علمي فلسفه واقعي ، مجتهد نظر از حكومت
با برخورد در فقه عملي جنبه دهنده نشان حكومت.است بشريت زندگي
است200 فرهنگي و نظامي و سياسي و اجتماعي معضلات تمامي
مشخص بخوبي گذشته در فقهاء مرسوم و سنتي نگرش با ديدگاه اين تباين
در ولي پذيرفته‌اند ، را فقيه ولايت مسئله فقها ، همه گرچه زيرا.است
محدوده ، اين.مي‌دادند قرار پذيرش و بحث مورد را آن خاص محدوده‌اي
(ديوانگان و اطفال) قاصرين و (شدگان مفقود) غايبين اموال بر ولايت
را خمس گرفتن غيبت ، زمان در فقها ، از بعضي حتي زمينه اين در.است
و مي‌نهادند معطل (عج) زمان امام ظهور تا آنرا و ندانسته فقيه حق نيز
جايي در استدلال همين به را خمس اموال آنان از برخي كه است شده نقل
با امام اما.دهند تحويل حضرت آن به ظهور زمان در تا مي‌كردند دفن
- احكام كل بنيان مثابه به - حكومت مسئله به موضوع ، به بخشيدن توسع
است ، (ص) الله رسول مطلقه ولايت از شعبه‌اي كه وي‌حكومت نظر از.رسيد
روزه و نماز حتي فرعيه احكام تمام بر مقدم و است اوليه احكام از يكي
و مضاربه و مزارعه است شايع كه است شده گفته آنچه.. است حج و
كه مي‌كنم عرض صريحا رفت ، خواهد بين از اختيارات آن با آنها امثال
هم آن از بالاتر و است حكومت اختيارات از اين باشد ، چنين فرضا
است 21000 مسائلي
و ادله استفاده‌از با و شده مطرح دركتابالبيع امام فقهي بحث مستدلات
در (ع)امام و(ص) پيامبر كه اختياراتي همه كه مي‌كند ثابت روايات
:دارد را همان‌اختيارات هم فقيه دارند ، حكومت و ولايت با رابطه
ماللامام‌عليه‌السلام جميع للفقيه ذكرناه‌ان ما جميع من المتحصل ثم‌ان
و من‌جهه‌ولايته ليس عليه‌السلام له الثابت علي‌ان الدليل قام اذا الا
ان و الفلاني علي‌ان‌الشي‌ء الدليل اودل تشريفا شخصيه لجهات بل سلطنته
لايتعدي و عليه‌السلام بالامام يختص لكن والسلطنه الحكمه شوون من كان
تامل و بحث فيه كان ان غيرالدفاع‌و في‌الجهاد ذالك اشتهر كما منه
22000
ولايت نوع دو (ع)ائمه و (ص)پيامبر كه گفت مي‌توان جستار اين تفسير در
و است معصوم شخص و نفس به قائم كه تكويني يا كبري ولايت:الف:دارند
تشكيل و الهي احكام اجراي در ولايت:ب.است ولايتي چنين فاقد فقيه
.حكومت
براي درزمان‌حكومتشان ، ائمه و پيامبر اختيارات همه اخير ، قسم در
قانون وضع به (ع) امام و (ص)پيامبر همچنانكه و است ثابت هم فقيه
چنين داراي هم فقيه مي‌ورزيدند ، نظام‌مبادرت مصلحت و حفظ براي
دارا حكومت تشكيل و ولايت مقام در را مطلقه همان‌ولايت و است اختياراتي
.مي‌باشد
و مهم اثر اما.است فقيه ولايت باب در امام فقهي نظر از اجمالي اين ،
فاصله 1 در كه است فقيه كتابولايت زمينه ، اين در خميني امام معروف
گرديد ايراد نجف سخنراني‌در سيزده صورت به بهمن 1348 تا 20 بهمن 1348
سپس و بيروت در نخست وتاييدايشان ويرايش از پس پاييز 1349 ، در سپس و
و اكبر الغطاء ، جهاد كاشف امام از نامهاي نامهاي با مخفي صورت به
.رسيد چاپ به درايران اسلامي حكومت
با كرديم ، ذكر را آن كليات كه فقهي بحث بر علاوه اثر ، اين در امام
مسئله در عقلي استدلال روايتي ، ريشه‌هاي تاريخي ، سابقه به استناد
بحث ايناست كشيده پيش را اسلامي حكومت زمينه در مستوفا بحثي حكومت ،
.مي‌شد محسوب خود نوع در بحث مفصلترين و دقيقترين زمان ، آن تا مسلما
مباحث ، زمان‌طرح در اسلام جهان و ايران خاص شرايط به اشاره با امام
زمامدار شرايط و كرده مشكلات‌تشريح رفع براي را اسلام صلاحيت و قدرت
امام ، .است نموده بيان مشروحا رانيز خداوند و اسلام تاييد مورد
و عادل برفقهاي و دانسته عقلاني - اعتباري امري اصولا را فقيه ولايت
مكرر اشارات.مي‌كند معرفي واجب و فرض شجاع و زمان و قانون به عالم
با كتاب ، پايان در ايران ، وضعيت بخصوص و اسلام جهان اوضاع به امام
پرتو در حوزه‌ها اصلاح لزوم و مي‌گيرد اوج نما مقدس روحانيون به حمله
را جائر حكومتهاي براندازي براي تلاش و اساسي ، و جديد مسائل طرح
.مي‌كند توصيه و تجويز صريحا
بيش آن ، مسلما از پس و دهه 1340 اواخر در فقيه ، ولايت كتاب تاثير
تاثير اين كه داشت توجه بايد معهذا.است بوده ديگري سياسي اثر هر از
آثار طريق از طولاني ، سالهاي طي كه مباحثاتي و سازيها زمينه پرتو در
ويژه به.رسيد نتيجه به بود شده ترويج روشنگري جلسات و سخنرانيها و
از بسياري و شد مطرح عمومي‌تري صورت به بعد سالهاي در مباحث اين آنكه
.پرداختند آن جزئيات شرح و بسط به دانشگاهي مذهبي رجال و روحانيون
اول نيمه و چهل دهه اواخر در شيعه سياسي انديشه مسائل ، اين مجموعه
اين مسير ، اين در.اسلامي‌نمود حكومت انديشه پذيرش آماده را پنجاه دهه
حكومتي تحقق ديگر و يافت ارتقاء خود سطح بالاترين به تدريج به باور
نظر به ناممكن و ناپذير دسترس اسلامي ايدئولوژي و انديشه مبناي بر
.نمي‌رسيد
شيعه سياسي فقه در بنيادين تحولي ;ثانويه احكام و اوليه احكام
قرار- تبييني صرفا نه و - عملي جايگاهي در را فقه حكومت ، مسئله
فرامين و دراحكام متذكر و موعظت موضع از فقيه ديگر ، عبارت به.مي‌داد
همين به.ارتقامي‌يافت قاضي و قانونگذار و اجرا مرتبه به دينيه ،
صدر در و فقهاء عهده يكسره‌بر ساري ، و جاري مشكلات رفع مسئوليت دليل ،
تاثير ابعاد مي‌توان به‌راحتي اينجا از.مي‌گيرد قرار فقيه ولي آن
داشته شيعه فقه و اجتهاد برتحول فقيه ولايت انديشه طرح كه را شگرفي
مطلقه ولايت شد ، مسئله ، بيشتر موجبحيرت كه آنچه ولي دريافت ، است
;بود23 است ، اوليه احكام از حكومتي اينكه‌حكم و حكومتي حكم و فقيه
سابقه‌اي وي از قبل و بود امام شخص ابداعات موضوع ، از اين علي‌الظاهر
فهم براي.نيست دست در مسئله اين براي ورويكرد ، مشخصات اين با
مي‌شد ناميده حكومتي24 اصطلاح‌حكم به آنچه ابعاد و اين‌مسئله اجمالي
تمايزبين جمله از.مي‌باشيم مسئله و نكته چند طرح از ناگزير دراينجا
.ثانويه احكام و اوليه احكام
مسائل مواجه‌با كيفيت در اساسا ثانويه ، و اوليه احكام طرح اهميت
پديد عمل در مشكلاتي‌كه از بسياري.مي‌گردد متبلور اجرائي و جاري
آن پشتوانه و قوت به و رفته ميان از فقهي تلقي اين واسطه به مي‌آمد ،
نگرشي ، چنين پرتو در اجتهاد دايرهباشد حل قابل مي‌توانست ظاهرا
دولت يك معضلات به پاسخگويي قابليت مدت كوتاه در كه يافت توسعه چنان
.بود دارا را اسلامي
احكام.است نهفته احكام وضع شرايط در ثانويه ، و اوليه احكام تفاوت
متعارف فتاواي و فقهي متون در رايج و عمومي احكام همان اوليه ،
اين.مي‌باشند معمول و ملتزم بدانها عادي شرايط در مكلفان كه مي‌باشند
اوليه غرض و طبيعت بر ناظر كه مي‌شوند خوانده اوليه آنرو از احكام
مانند ;مي‌كنند موضوع بماهو موضوع بر دلالت اصطلاح ، به و مي‌باشند موضوع
اين تمام در... و آن شرايط و حج وجوب يا آن مقدمات نمازو وجوب
مقصوداصلي و اوليه طبيعت با است متناسب مفتي فتاواي و شارع مواردغرض
هستند ويژه شرايطي به ناظر ثانويه ، احكام مقابل ، درموضوع و حكم
بلكه موضوع ، طبيعت نه دراينجا ، مي‌شود گفته بدان‌اضطرار اصطلاحا كه
حكم تحقق موجبات -آن به متصل و موثر اما -آن از برون شرايط و عوارض
ثانويه ، احكام براي فقهي ، متون در.مي‌آورد رافراهم آن تعطيل يا
به محدود جملگي موارد اين اما شده ، وضع متعددي سرفصلهاي و مثالها
داشته نمي‌توانست را جاري قانون حكم بدانها عمل و بوده فردي مسائل
اضطرار ، حالت در و مرگ از جلوگيري براي مردار گوشت خوردن مثلا.باشد
كه ديگر موارد برخي.است شده اعلام واجب موارد برخي در و بلااشكال
اين ذيل در و تقيه انواع از داشت سياسي حتي و اجتماعي حالت بيشتر
اقتداي برجاست هم هنوز كه آن نمونه آشكارترين كه گرديده مطرح اصل
سوي از نيز مورد اين.است حج فريضه هنگام در سنت ، اهل امام به نماز
.است شده قلمداد واجب گاه و بلااشكال مجتهدان برخي
اين مشهوري‌نظير سرفصلهاي ذيل فقهي مدرسي مباحث در مواردي چنين
حرج ، و عسر قاعده‌لاضرر ، اضطرار ، تقيه ، :مي‌گرديد مطرح عناوين
بودن واجب ،(آيد پديد مهم و اهم تزاحم كه زماني در) اهم تقديم
احكام باره در مهم نكته.. و حرام مقدمه بودن حرام واجب ، مقدمه
عوارض ، و شرايط به حكم وابستگي و پيوستگي علت به كه است اين ثانويه
مي‌توان را ثانويه احكام لذا و مي‌شود سلب نيز حكم عوارض ، رفع با
.ناميد نيز موقتي و اضطراري احكام
حكومتي احكام
با مي‌آورد ، دست رابه حكومتي مطلق اختيارات فقيه ، كه هنگامي
مردم و نظام عاليه مصالح و كشور اداره همچون مهمي و بنيادين مسائل
وجود متعددي مسائل مملكتداري ، و جامعه اداره براي.مي‌شود روبرو
فوري خصلت بعضا كه احكام و قوانين از سلسله‌اي مطابق كه‌مي‌بايد دارد
و مسائل اين اغلب.شوند داده قرار فصل و حل مورد دارند وفوتي
بحث مورد سنتي فقه سرفصلهاي از هيچيك ذيل در آنها به قوانين‌مربوط
مالياتهاي بيمه ، وظيفه ، نظام ;جمله ازبود نگرفته قرار وبررسي
و بانكها جديدكار ، قوانين رانندگي ، و راهنمايي جديد ، قوانين
و پرسي‌ها همه شهري ، سازهاي و ساخت الزامات پولي ، اقتصادپيچيده
.ديگر مسئله هزارها بلكه و صدها و دولتي نهادهاي حدوداختيارات
مورد انقلاب پيروزي از پس سالهاي در مشخص و روشن صورت به مسئله ، اين
همچون‌شعبه‌اي را حكومت امام آورديم ، قبلا چنانكه و گرفت قرار توجه
احكام از رايكي آن مطلقا و دانسته (ص) الله رسول مطلقه ولايت از
اعلام است25 وحج روزه و نماز فرعيه احكام تمام بر كه‌مقدم اوليه
سنتي باديدگاههاي تفاوتي چه نظر اين شود دانسته اينكه براي.نمود
هر جانب از را گونه‌حكمي هر صدور فقهاء ، جمع كه بدانيم است لازم دارد ،
شناخته احكام از به‌يكي ملتزم و مستند ،-فقيه ولي جمله از و -فقيهي
معروف ثانويه يا عناوين‌اوليه از يكي به استناد و دانسته الهي شده
فقيهي هيچ آنان ، به‌نظر.كرده‌اند اعلام الزامي را فقهي كتب در
.كند حكم به‌صدور اقدام مستنداتي چنين ارائه بدون نمي‌تواند
موقت شرايط و اضطرار قيد از را حكومتي احكام فقط نه امام لكن
اوليه احكام جزو را باب اين صريحا بلكه كرد ، رها احكام‌ثانويه
فرعي احكام كليه بر مقدم احكام ، ساير با تزاحم هنگام ودر برشمرد
پنج اثر البيع ازكتاب دوم جلد در سابقا نيز مبحث اين.كرد اعلام
اما بود ، گرفته قرار تدوين و تبيين مورد و آمده خميني جلدي‌امام
نظر اين بر مترتب نتايج همه و محرز شصت دهه در آن وعينيت صراحت
.آشكارگرديد
:پاورقي‌ها
نشر و تنظيم موسسه خميني ، امام اسلامي ، حكومت -فقيه ولايت -18
.مقدمه بهار 1373 ، اول ، چاپ امام ، آثار
ص همان ، -مورخ 3/2/2001367 پيام ص 100 ، ج 21 ، نور ، صحيفه -19
كتاب -مورخ 16/10/2201366 نامه ص 170 ، ج 20 ، همان ، -21098
.و 497 صفحات 496 دوم ، جلد اسماعيليان ، انتشارات خميني ، امام البيع ،
نعمت‌الله خميني ، امام فقهي تجديد و مطلوب اجتهاد نوع -23
اسلامي ، انديشه كنفرانس نهمين به شده ارائه مقاله.صغري‌فروشاني
.ص 13.ش.ه بهمن1370
.است مي‌شده اطلاق نيز سلطانيه اصطلاحااحكام حكومتي ، احكام به -24
.شماره 103 پانوشت مورخ 16/10/1366 ، نامه -25
