|
گفتگو با ناصر تكميل همايون در مورد تاريخ اجتماعي فرهنگ تهران
از روستايي گمنام تا كلانشهرتهران
برخي از ساختمان هاي تهران قديم برايم مهم بود.هر وقت كه از خيابان فلسطين (كاخ سابق) عبور مي كردم، مسيرم را طوري تعيين مي كردم كه از مقابل خانه شماره ۱۰۹ (منزل مصدق) عبور كنم
|
|
|
مهرداد مشايخي
تهران پايتخت وسيع ومهمترين كلانشهر ايران، مركز ثقل مهمترين تحولات سياسي، اقتصادي و فرهنگي يكصد ساله كشور، شهري كه روزگاري دهي گمنام و كم نام ونشان در شمال ري و جنوب منطقه وسيع قصران بوده است، سال هاست كه مورد تحقيق دكتر ناصرتكميل همايون قرار دارد.تكميل همايون ۶۷ ساله متولد قزوين است اما از آغاز دبستان در تهران زندگي كرده است. او پس از اخذ ليسانس فلسفه به خاطر علاقه به درس مرحوم دكتر غلامحسين صديقي به جامعه شناسي علاقمند شد و پس از آن نيز مطالعات خود را به سمت جامعه شناسي تاريخي سوق داد.
تكميل همايون در ادامه تحصيلاتش در سوربن فرانسه، ابتدا دكتراي تاريخ و سپس دكتراي جامعه شناسي را اخذ كرد و به گفته خود: خودم را براي پژوهش در جامعه شناسي تاريخي آماده كردم.
تكميل همايون بجز تاليف مقالات و رساله هاي مختلف در مورد تاريخ اجتماعي، فرهنگي تهران، نويسنده كتاب سه جلدي تاريخ اجتماعي و فرهنگي تهران از آغاز تا دارالخلافه ناصري و از ويراني دارالخلافه تا پايان دوره پهلوي نيز بوده است. گرچه بهانه اين گفتگو با ايشان تاليف اين كتاب هاست اما بد نيست اشاره اي هم به كتاب هاي ديگري كه توسط ايشان يا زيرنظرشان نوشته شده بكنيم: كتاب «از ايران چه مي دانم» جلد ويژه تهران كه به همراه سه كتاب فوق توسط دفتر پژوهش هاي فرهنگي منتشر شده است، جلد اول كتابشناسي تهران، مجموعه۴ جلدي ۲۰۰ رويداد مهم تهران و مجموعه سه جلدي تاريخ شهرداري تهران كه اين دوعنوان آخر هنوز منتشر نشده است.
تكميل همايون مي گويد رساله هايي كه در زمينه تاريخ و جامعه شناسي نوشته است به گونه اي مربوط به دوران قاجاريه وتاريخ معاصر ايران است. به اعتقاداو در اين دوره است كه شهر تهران به دليل پايتخت شدن، در ايران ممتاز شد و شايد بتوان گفت به دلايل مشخص اجتماعي، اقتصادي و سياسي به يك كلانشهر خاص جهان سوم و شهري ممتاز درجهان تبديل شد.
اين كه تهران طي يك دوره در ايران ممتاز شد قابل قبول است. اما در جهان چرا؟
به دلايل مشخص زيادي. افزايش ناگهاني و چشمگير جمعيت، توسعه و گسترش شهر و نا بساماني هاي متعدد بهداشتي، رواني، ترافيكي ، زيست محيطي و نظير آن، به طوري كه همه اينها در مدت زمان كوتاهي گريبان شهر را گرفت و آنچنان شهر را تحت تاثير قرار داد كه به يك مشكل مملكتي تبديل شد. توجه داشته باشيد كه در حال حاضر يك پنجم جمعيت كشور در تهران بزرگ زندگي مي كنند.
زماني هم كه در رساله جامعه شناسي ايران معاصر، تهران مورد نظرم قرار گرفت، شهري را موردتوجه قرار داده ام كه هيچ نام ونشاني نداشته اما پايتخت نوين ايران شده است. در اين تحقيقات منطقه از قديمي ترين كاوش ها تا انقلاب اسلامي مورد بررسي قرار گرفته است.
تحقيقات شما در مورد تهران، تا انقلاب اسلامي را شامل شده است. به فكر پژوهش جديدي براي اين ۲۵ سال اخير نيستند؟
يك پژوهش همه جانبه همواره جزو برنامه هايي بوده كه به آن اميدوار بوده ام. اميدواريم روزي بتوانيم گروهي تشكيل بدهيم كه در آن محققان جغرافي دان، شهرشناس، زبان شناس، مردم شناس، معمار، اقتصاددان و... فعاليت كنند وتحقيقي همه جانبه انجام دهند. از آنجا كه چنين تحقيقي جنبه هاي ميداني دارد، مسلما مخارج زيادي طلب مي كند، اگر روزي شهرداري تهران و يا يك نهاد مدني ديگر سفارش چنين كاري رابدهد و از آن حمايت مالي بكند، دفتر پژوهش هاي فرهنگي آمادگي چنين پژوهشي را دارد.
يكي از عوامل كه باعث جذابيت تحقيق درمورد تهران براي ناصر تكميل همايون شد، نتايج سميناري در موردتهران در فرانسه بود. تكميل همايون مي گويد كه حدود ۱۵ سال پيش كه مصادف بود با دويستمين سالگرد انقلاب كبيرفرانسه، مركز تحقيقات علمي فرانسه سميناري را با عنوان دويستمين سال پايتختي تهران برگزار كرد. ازتكميل همايون دعوت شده بود تا در اين سمينار، كه مباحث مختلفي در مورد تهران ودولت، تهراني ها، تهران پيش از پايتختي و... در آن مورد بحث قرار گرفته بود، شركت كند. او نتوانست برود اما كتابي كه مقالات سمينار به زبان فرانسه در آن به چاپ رسيده بود به دستش رسيد.
او مي گويد: «آن موقع دكتر محمود بروجردي رئيس موسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگي، مركزي را در آن موسسه تاسيس كرد با عنوان «مركز پژوهش در مورد تهران» .در آنجا تصميم گرفتيم تحقيق وسيعي را در مورد تهران انجام دهيم. از كتابشناسي شروع كرديم و جلداول كتابشناسي هم منتشر شد. متاسفانه با تغييراتي كه در آن موسسه به وجود آمد، كارهاي ما ناتمام ماند و بعد از يكي دو سال كه دفتر پژوهش هاي فرهنگي اعلام آمادگي براي انجام تحقيقات در آنجا را كرد، به آن دفتر رفتيم.»
تكميل همايون و همكارانش در دفتر پژوهش هاي فرهنگي، پژوهش هاي چاپ شده و منتشر نشده مختلفي داشته اند. به جز تاريخ فرهنگي و اجتماعي تهران، ۲۰۰ رويداد مهم تهران را - به اقتباس از فرانسوي ها - انتخاب و مورد تحقيق قرار دادند. آخرين رويداد اين تحقيق كه در ۴ جلد آماده چاپ شده است، انقلاب اسلامي و ورود امام به تهران است. كار ديگري كه در آنجا انجام شد تاريخ شهرداري تهران در سه جلد بود. هر جلد اين مجموعه به يك دوره اختصاص دارد: دوراني كه شهرداري با عنوان احتسابيه فعاليت داشته است، دوران بلديه كه از اواسط دوران ناصرالدين شاه شروع شد و تا بعد از سال ۱۳۱۱ كه تهران خراب و بازسازي شد، ادامه يافت و بالاخره دوراني كه بعد از تاسيس فرهنگستان زبان فارسي، واژه شهرداري جايگزين بلديه شد.
دليل انتشار كتاب تهران در مجموعه از ايران چه مي دانم چه بود؟ شما كه قبلا كتاب سه جلدي و كامل تاريخ اجتماعي و فرهنگي تهران را منتشر كرده بوديد؟
وقتي انتشار مجموعه «از ايران چه مي دانم» شروع شد در شورا به اين نتيجه رسيديم كه بد نيست كتابي در همان اندازه كوچك كتاب هاي مجموعه، در مورد تهران منتشر كنيم. دليل آن هم اين بود كه جوان ها و كساني كه حوصله و وقت خواندن يك مجموعه ۳ جلدي و قطور را ندارند و يا قيمت زيادي بابت كتاب نمي توانند پرداخت كنند، به طور مختصر اطلاعاتي در مورد تهران داشته باشند. ظاهرا اين كتاب در جاي ديگري هم مفيد واقع شده است. تكميل همايون مي گويد كه اين كتاب را به فستيوال «سيماي تهران» كه يك ماه پيش در پاريس برگزار شده بود فرستادند. كتاب در اين فستيوال كه به كمك فيلم خانه ايران، فيلم خانه فرانسه و بخش هاي فرهنگي هر دو سفارتخانه برگزار شد، مورد توجه ايراني ها و خارجي ها قرار گرفت و الان در دست ترجمه است.
براي انتشار تاريخ فرهنگي و اجتماعي تهران بيشتر چه منابعي را مورد تحقيق قرار داديد؟
تمام كتاب هايي كه در مورد تهران نوشته شده بود بدون استثنا مطالعه شد. البته كتاب هاي مرحوم شهري بيشترين اطلاعات را داشت. اما هيچ كدام بر پايه روش شناسي تاريخي و اجتماعي و مطالعات شهري نبود. به عبارت ديگر متديك نبود. تحقيقاتي كه براي انتشار اين كتاب ها كرديم به سبك شهرپژوهي امروزي طبقه بندي شد. بنابراين در اين سه جلد كتاب كمبودهايي ديده مي شود، اما به نظر خودم از نظر متدولوژي تحقيق، هيچ يك از كتاب هاي ديگر به كيفيت اين سه جلد كتاب نيست.
بعضي از منابعي كه مورد استفاده قرار گرفت اسناد سازمان اسناد ملي، اسناد موسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران و روزنامه ها بوده است. البته كتاب هايي كه احتمال داده مي شده تصادفا اطلاعاتي در مورد تهران داشته باشد هم مورد مطالعه قرار گرفت.
در ميان منابعي كه مورد بررسي و تحقيق تكميل همايون قرار گرفته است متون جالب توجه و كم نظيري به چشم مي خورد. به اين بخش از سفرنامه كلاسيك ژاك هردوان فرانسوي كه در مورد تهران دوره پاياني عصر قاجاريه و آغاز سلطنت پهلوي نوشته شده، توجه كنيد:
مسير تهران - شميران در سال ۱۳۰۱ خورشيدي-
«پس از پاپان چند روز بهار آفتاب گرم تابستان تمام مردم طهران را به سوي باغ هاي ييلاقي شميران مي راند. شميران در ۱۵ كيلومتري شهر در دامنه توچال واقع و شامل باغستان هاي مصفا مي باشد. اروپاييان، ايرانيان ثروتمند و كارمندان عالي رتبه در شميران داراي خانه يا باغي مصفا هستند.»
مردم از باد گرم طهران فرار كرده، دامن ييلاق هاي باصفا وسايه درخت هايي كه در شاخه هاي آنهابلبل صدا مي كند و از صبح تا شب در زير سايه هاي آنها جيرجيرك ها غوغا برپا مي كنند پناهنده مي شوند.
در مسير جاده شميران طبق كش ها، حمال ها، با بارشكستني پياده در حركتند و گاه گاه گاري هاي مملو از صندلي و رختخواب و اثاثيه خانه آنها راه همراهي مي نمايند. يك رشته كاروان به هم پيوسته از طهران تا شميران آهسته آهسته طي مسافت مي كنند. قلهك نخستين قريه شميران محسوب مي شود. از آنجا جاده هاي متعدد به اطراف منشعب مي گردد، يكي به سوي سفارتخانه فرنگي ها، ديگري به سوي قصرهاي قديمي اعيان و سومي به سمت باغ هاي ييلاقي درباريان يا كارمندان مي رود.
از هرسو نسيم فرحبخش مي وزد، آبهاي جاري طراوت خاصي به هوا بخشيده و زمزمه آنها گوش ما را نوازش مي دهد.
منظره طهران كه در يك غبار و گرد تيره رنگ فروخته است، از دور مشاهده مي شود و ... بازار كوچك تجريش از زير سايه پوشش چوبي خود شباهت به دخمه تاريكي داشت كه نور آفتاب از آن نفوذ نمي كرد و صداي عبور و مرور در آن به گوش نمي رسيد. دكاندارها گويي در خوابي عميق فرو رفته اند....»
بررسي تمام اين منابع به تكميل همايون امكان تحقيق درمورد تحولات تهران در دوره هاي مختلف را داد. به عنوان نمونه، تحولات تهران در آغاز دوران پهلوي، كه اصلي ترين بنيان هاي پايتخت فعلي تهران در آن شكل گرفت، به طور كامل و همه جانبه مورد بررسي قرار گرفته است. در اين دوران كه بسياري از محلات شهر تهران تقريباً تخريب و بازسازي شد و با برچيده شدن خندق اطراف آن راه براي گسترش شهر و بوجودآمدن محلات جديد هموار شد، معماري و شهرسازي در تهران تحت تاثير سبك هاي مختلف معماري ايراني و خارجي و با پيروي از آن سبك ها دنبال شد.
علاوه بر موضوع شهرسازي و معماري، از ديگر مواردي كه در مجموعه ۳ جلدي مورد بررسي قرار گرفته است، وضعيت آموزش و پرورش، بهداشت، اقتصاد، مسكن و رفاه عمومي است.
در مجموع چهره ظاهري تهران از نظر معماري و شهرسازي، وضعيت فرهنگي - آموزشي و اقتصادي و بهداشتي شهر پس از سقوط سلسله قاجار دچار تحولات اساسي شد و اين تحولات زمينه ساز افزايش جمعيت، توسعه و گسترش شهر و تبعات گاه ناگواري نظير شيوع نابساماني هاي فرهنگي و اخلاقي، ترافيك، آلودگي هوا و محيط زيست، مشكلات آموزشي و... شد. به عبارت ديگر بررسي همه جانبه تحولات و دگرگوني هاي تهران در دوره هاي مختلف، علاوه بر شناخت تهران، مي تواند پايه تحقيقات و پژوهش هاي تخصصي تر در زمينه هاي مختلف در تهران باشد. پژوهش هايي كه پايتختي مانند تهران بسيار به آنها نيازمند است.
تاليفات ناصر تكميل همايون علاوه بر اينكه يك پژوهش علمي و آكادميك درمورد تهران است، گاه تصويري از شهر ارائه مي دهد كه براي بسياري از مسن ترهاي تهراني خاطره انگيز است.
اين تصور هرچند نه كاملاً، اما به گونه اي منتخب در حافظه تكميل همايون هم حفظ شده است.
تكميل همايون خيابان هاي اطراف محله سلسبيل، محله اي كه كودكي و نوجواني اش را در آن سپري كره است، اينگونه توصيف مي كند: «خيابان كارگر از راه آهن تا ميدان انقلاب آسفالت بود و حدود ۲۰ متر كه از ميدان انقلاب به سمت شمال مي رفتي خاكي مي شد، پارك لاله هم ميدان اسب دواني بود. از آنجا مي توانستيم مستقيم به فرحزاد و امام زاده داوود برويم. آن طرف كارگر پشت باغ شاه، خانه هاي فقيرنشين ساخته شده بود.»
تكميل همايون مي گويد: «تهران قديم هيچ وقت آن قدر برايم جذاب نبود كه باعث شود به خاطر بناها و گذشته اش، وارد رشته تحصيلي خاصي بشوم يا تحصيلات و تحقيقات خود را سمت و سو بدهم. با اين وجود برخي از ساختمان هاي تهران قديم برايم مهم بود. در دوره اي از جواني كه تحولات كشور برايم مهم بود به نسبت به اماكن خاصي علاقه پيدا كرده بودم. خانه دكتر مصدق از آن جمله بود. هر وقت كه از خيابان فلسطين (كاخ سابق) عبور مي كردم، مسيرم را طوري تعيين مي كردم كه از مقابل خانه شماره ۱۰۹ (منزل مصدق) عبور كنم. از مسجدشاه، مسجد سپه سالار و مجلس هم خوشم مي آمد. در مجموع از بناهاي معروفي كه اجازه رفت و آمد در آن را داشتيم خوشم مي آمد.
اما اين روزها اگر وارد هر بناي قديمي كه بشوم به تمام زواياي آن دقت مي كنم. بناهايي مثل بازار تهران يا كاروانسراهاي قديمي برايم جالب هستند و در نقش ها و نوشته هاي آنها دقيق مي شوم.اين علاقه، ديگر يك علاقه علمي و حرفه اي شده است. مثل علاقه به كاروانسراي شاه طهماسبي در قزوين كه در جواني آرزو مي كردم هرچه زودتر آن خرابه را با بيغوله هايش خراب كنند.»
|
