اشاره: «مردم ثروت واقعي هر كشوري هستند»، اين جمله در ابتداي گزارش توسعه انساني سازمان ملل آمده است. اين گزارش كه از سال ۱۹۹۰ به بعد هر ساله منتشر مي شود، اكنون به مرجع تمام مطالعاتي تبديل شده كه قصد دارد ميزان و جايگاه هر كشور در جهان را از نظر توسعه يافتگي نشان دهد. در ابتداي گزارش پس از ذكر اين نكته كه مردم ثروت واقعي هر كشور مي باشند، آمده است. در حقيقت، هدف اساسي از توسعه، گسترش آزادي هاي انساني است. در اين گزارش هدف بعدي توسعه، افزايش توانمندي هاي افراد براي انتخاب ابزار زندگي معرفي شده است.
شاخص توسعه انساني
بهترين راه براي ارزيابي توسعه يافتگي كشورهاي مختلف جهان رجوع به شاخصي چون درآمد سرانه است. منظور از درآمد سرانه نسبت توليد ناخالص داخلي هر كشور به جمعيت آن كشور است كه تا مدتها تنها معيار توسعه يافتگي بود. اما با تشكيك و انتقادهايي كه به اين شاخص شد، صاحبنظران اقتصادي و اجتماعي شاخصي به نام «شاخص توسعه انساني» يا«Human Developmen Indica tors» كه به اختصار HDI ناميده مي شود را معرفي كردند. به عقيده اين صاحبنظران هرچند رشد اقتصادي ابزار مهمي در توسعه انساني است اما توسعه فقط وابسته به رشد و سطح درآمد نيست.
توجيه ديگر براي تضعيف درآمد سرانه در توسعه انساني اين است كه توسعه به اين مسأله بستگي دارد كه درآمدها چگونه هزينه مي شود، آيا ثروت كشورها صرف گسترش تسليحات مي شود يا نه اين ثروت براي افزايش توليد مواد غذايي، ساختمان و آب سالم مورد استفاده قرار مي گيرد.
با توجه به اين ادله گزارش توسعه انساني كه توسط سازمان ملل منتشر مي شود اكنون شامل ۳۳ جدول و ۲۰۰ شاخص مختلف است. نرخ اميد به زندگي در كودكان زير ۵ سال، نرخ باسوادي، دسترسي به آب سالم، تبعيض بين زنان و مردان، فقر و فاصله طبقات اجتماعي همه جزء متغيرهايي است كه در تبيين جايگاه توسعه انساني هر كشور نقش دارد.
اما محور همه اين متغيرها سه شاخص اساسي است. به عبارت ديگر براي رسيدن به شاخص توسعه انساني اقتصاد دانان از سه شاخص عمده كه به عقيده ايشان بخش عمده اي از واقعيت هاي اقتصادي در آنها نهفته است استفاده مي كنند. بهداشت و سلامتي با شاخص نرخ اميد به زندگي، علم و دانش با شاخص نرخ باسوادي و وضعيت اقتصادي با شاخص درآمد سرانه سه متغير اصلي هستند كه سه ضلع شاخص توسعه انساني را تشكيل مي دهند.
اما وقتي صحبت از شاخص مي شود، سؤال اساسي اين است كه اين شاخص چگونه محاسبه مي شود. براي مثال، در گزارش سالانه سازمان ملل شاخص بهداشت يا شاخص دانش چگونه به دست مي آيد؟
كارشناسان اين سازمان از يك فرمول كلي براي به دست آوردن شاخص ها استفاده مي كنند. براي مثال اگر نرخ اميد به زندگي در كشوري در سال ۲۰۰۲ برابر ۷۸ سال باشد اين ميزان از كمترين نرخ اميد به زندگي در آن كشور مثلاً ۲۵ سال كسر شده و حاصل آن بر تفاضل بيشترين و كمترين نرخ اميد به زندگي مثلاً (۶۰=۲۵-۸۵) تقسيم مي شود و به اين ترتيب شاخص اميد به زندگي در آن كشور به دست مي آيد. شاخص علم و شاخص اقتصادي نيز به شيوه اي مشابه محاسبه مي شود. بعد از محاسبه اين سه شاخص از آنها ميانگين موزون گرفته شد و شاخص توسعه انساني به دست مي آيد.
جايگاه ايران در شاخص توسعه انساني
مطابق فرمولي كه ذكر شد مي توان عدد شاخص توسعه انساني ايران را به دست آورد.
در گزارش توسعه انساني نرخ اميد به زندگي در ايران
۱/۷۰ سال در نظر گرفته شد كه براساس آن شاخص اميد به زندگي (Life Expectancy Index) برابر
۷۵/۰ است.
گفتني است كه هر شاخص عددي بين ۰ تا يك مي باشد كه يك بهترين و صفر بدترين وضعيت است. همچنين در اين گزارش نرخ باسوادي در افراد بالاي ۱۵ سال ايراني ۱/۷۷ درصد ذكر شده كه شاخص تعليم و تربيت(Education Index) در ايران ۷۴/۰ مي باشد. در گزارش سازمان ملل متحد درآمد سرانه هر ايراني براساس قدرت خريد ۶ هزار و ۶۹۰ دلار اعلام شده كه شاخص توليد ناخالص(GDP Index) ايران حدود ۷۰/۰ است.
به اين ترتيب با جمع سه شاخص فوق يعني اعداد ۷۵/۰ ، ۷۴/۰ و ۷۰/۰ عدد ۷۳۲/۰ به دست مي آيد كه نشان دهنده شاخص توسعه انساني ايران مي باشد. ايران با اين شاخص در رده ۱۰۱ از حدود ۱۷۷ كشور جهان قرار دارد. اكوادور، يونان، سريلانكا، السالوادور، سوريه و الجزاير از جمله كشورهايي هستند كه از نظر شاخص توسعه انساني در رديف ايران مي باشند.
نروژ، سوئد، استراليا، كانادا و هلند با اعداد ۹۵۶/۰ ، ۹۴۶/۰ ، ۹۴۶/۰ ، ۹۴۳/۰ ، ۹۴۲/۰ در رتبه اول تا پنجم شاخص توسعه انساني قرار دارند.
بلژيك، ايسلند، آمريكا، ژاپن و ايرلند نيز در رتبه هاي ۶ تا ۱۰ شاخص توسعه انساني قرار دارند. همچنين كشورهاي سيرالئون، نيجر، بوركينافاسو، مالي و بروئني پنج كشور جهان هستند كه در رده هاي آخر شاخص توسعه انساني قرار دارند.
جايگاه كشورهاي توسعه يافته
براي درك بهتر موقعيت ايران در شاخص توسعه انساني خوب است نگاهي به وضعيت كشورهاي توسعه يافته داشته باشيم.
براساس گزارش سازمان ملل نرخ اميد به زندگي در كشورهاي توسعه يافته عددي بين ۷۶ تا ۸۰ مي باشد به طوري كه ژاپن با نرخ اميد به زندگي
۵/۸۱ سال رتبه اول را در بين كشورهاي توسعه يافته دارا است. بعد از ژاپن، سوئد با نرخ اميد به زندگي ۸۰ سال و ايسلند با نرخ ۷/۷۹ سال در رده هاي دوم و سوم قرار دارند. گفتني است كه نرخ اميد به زندگي در كشورهاي نروژ ۹/۷۸ سال، آمريكا ۷۷ سال و انگلستان ۱/۷۸ سال مي باشد.
شاخص مهم بعدي در توسعه انساني نرخ باسوادي مي باشد كه براساس گزارش سازمان ملل اين نرخ در عمده كشورهاي توسعه يافته ۱۰۰ درصد مي باشد. نگاهي به جداول گزارش توسعه انساني نشان مي دهد كه ۱۹ كشور اول شاخص توسعه انساني كه آخرين آنها آلمان است داراي نرخ باسوادي ۱۰۰ درصد مي باشند. اسپانيا كه در رده بيستم شاخص توسعه انساني است از نظر نرخ باسوادي عدد ۷/۹۷ درصد را به خود اختصاص داده است.
اين ميزان براي كشورهايي چون ايتاليا و هنگ كنگ به ترتيب ۵/۸ ۹ و ۵/۹۳ مي باشد.
درآمد سرانه ضلع سوم شاخص توسعه انساني است. مقايسه وضعيت كشورهاي توسعه يافته و در حال توسعه از شكاف عميق بين اين كشورها حكايت مي كند. در گزارش توسعه انساني سال ۲۰۰۴ به غير از لوكزامبورگ كه به دليل جمعيت كم داراي درآمد سرانه ۶۱ هزار و ۱۹۰ دلار است، نروژ با درآمد سرانه ۳۶ هزار و ۶۰۰ دلار در رتبه اول كشورهاي توسعه يافته قرار دارد.
درآمد سرانه ايسلند در اين گزارش ۳۶ هزار و ۳۶۰ دلار و درآمد سرانه آمريكا ۳۵ هزار و ۷۵۰ دلار مي باشد. درآمد سرانه كشورهاي صنعتي چون آلمان، فرانسه و ژاپن به ترتيب ۲۷ هزار و ۱۰۰ دلار، ۲۶ هزار و ۹۲۰ دلار و ۲۶ هزار و ۹۴۰ دلار مي باشد. بنابراين در يك تقسيم بندي وضعيت كشورهاي عضو (او-اي-سي- دي) كه شامل كشورهاي توسعه يافته است در شاخص توسعه انساني به گونه اي مي باشد كه نرخ اميد به زندگي در اين كشورها ۱/۷۷ سال، نرخ باسوادي ۱۰۰ درصد و درآمد سرانه ۲۴ هزار و ۸۰۶ دلار مي باشد.
وضعيت كشورهاي فقير
براي پي بردن به وضعيت نامتقارن توزيع درآمد و شاخص هاي اقتصادي و اجتماعي بايد نگاهي به موقعيت كشورهاي فقير در شاخص توسعه انساني داشته باشيم در حالي كه متوسط نرخ اميد به زندگي در كشورهاي توسعه يافته (عضو OECD) حدود ۷۷ سال است. اين ميزان در كشورهاي فقير در حدود ۵۹ سال مي باشد و اين در حالي است كه متوسط نرخ اميد به زندگي در كشورهاي بسيار ثروتمند ۴/۷۷ سال و در كل جهان ۹/۶۶ سال مي باشد.
با اين وجود، نرخ اميد به زندگي در كشوري چون سيرالئون ۳/۳۴ مي باشد و اين ميزان در كشوري چون نيجر ۴۶ سال و در بوركينافاسو ۸/۴۵ سال مي باشد. علاوه بر اين، مسأله نرخ باسوادي نيز در كشورهاي فقير به هيچ وجه قابل مقايسه با كشورهاي توسعه يافته نمي باشد. اين نرخ در كشورهاي سيرالئون، نيجر، بوركينافاسو و مالي به ترتيب ۳۶، ۱/۱۷ ، ۸/۱۲ و ۱۹ درصد است. متوسط نرخ باسوادي در كشورهايي كه در رده هاي پايين شاخص توسعه انساني مي باشند ۳/۵۴ درصد است.
همان طور كه ذكر شد درآمد سرانه كشورهايي كه در رتبه اول تا دهم شاخص توسعه انساني قرار دارند بين ۲۹ هزار دلار تا ۳۶ هزار دلار مي باشد، اما اين مقدار در كشورهايي كه در رده پايين شاخص توسعه انساني هستند بين ۵۲۰ تا ۱۱۰۰ دلار مي باشد. در اين بين، درآمد سرانه سيرالئون تنها ۵۲۰ دلار، نيجر ۸۰۰ دلار، مالي ۹۳۰ دلار و بوركينافاسو ۱۱۰۰ دلار مي باشد.
به اين ترتيب در آمد يك فرد در كشورهاي توسعه يافته با درآمد سرانه متوسط ۳۰ هزار دلار، ۴۰ تا ۵۰ برابر كشورهايي است كه در رده پايين شاخص توسعه انساني قرار دارند .
محمد ابراهيمي
