Hamshahri Newspaper

مهدي ملكوتي

دانشمندان و كارشناسان فعاليت هاي دريايي ماهيان خاوياري را «فسيل زنده» مي نامند و ايران به دليل آن كه بيش از ۹۰ درصد از ذخاير جهاني اين فسيل زنده را در اختيار دارد از شهرتي جهاني برخوردار است.
از پيشينه اين ماهيان اطلاعات چندان دقيقي در دست نيست، اما آنچه مسلم است اين كالا پيش از ميلاد مسيح نيز مورد توجه بوده و «ارسطو» ارزش ماهيان خاوياري را به خاويار آنها مي دانست و «هردوت» نيز در آثار خود به خاويار درياي خزر اشاره كرده است. از قرن ۱۵ به بعد جنبه هاي تجاري خاويار رنگ و بوي ديگري به خود گرفت به طوري كه از قرن ۱۶ ميلادي به بعد خاويار هميشه به عنوان يكي از تجملي ترين غذاهاي اروپايي مشهور مي شود. اين شهرت به حدي مي رسد كه شكسپير در نمايشنامه هملت از آن ياد مي كند و از آنجا كه جمعيت اين گونه از ماهيان روز به روز با كاهش و خطر انقراض روبه روست، بر شهرت و ارزش آن به طور مدام افزوده مي شود. به هر حال اكنون كه در اكثر نقاط دنيا نسل اين ماهي ارزشمند و گران قيمت منقرض شده است، ما ايراني ها به دليل داشتن بيش از ۹۰ درصد از ذخاير جهاني اين ماهي بايد به خود بباليم، هرچند كه سهم سفره ما از اين غذاي گران قيمت و ارزشمند تقريباً صفر است. اما از قديم گفته اند «وصف العيش، نصف العيش».

در قرن نوزدهم آمريكا و كانادا بزرگترين صادركنندگان خاويار جهان بودند و در قرن گذشته روسيه اين عنوان را كسب كرد و در حال حاضر ايران بزرگترين توليدكننده و صادركننده خاويار است.
خاويار به تخم ماهيان ماده استروژن اطلاق مي شود. بنابراين از كليه ماهيان ماده اين خانواده مي توان خاويار استحصال كرد. در حال حاضر در درياي خزر پنج گونه ماهي خاوياري وجود دارد كه عبارتند از بلوگا، تاس ماهي روس، تاس ماهي ايران، ماهي شيپ و ماهي سوروگا. ميزان توليد خاويار بلوگا بسيار كم و خاويار سوروگا در رده بعدي قرار دارد. بيشترين خاويار به ويژه در آب هاي ايران در حال حاضر از تاس ماهي ايران تأمين مي شود. بيش از ۷۰ درصد توليد خاويار ايران از تاس ماهي ايران يا قره برون به دست مي آيد.
ماهيان خاوياري به دليل ارزش خاويار خود امروزه در درياي خزر از شرايط منحصر به فردي برخوردار شده اند. قيمت بالاي خاويار باعث گسترش صيد غيرمجاز شده است. اين وضعيت پس از فروپاشي اتحاد جماهير شوروي و شكل گيري كشورهاي مستقل مشترك المنافع حاشيه خزر به شدت تشديد و نسل آنها با خطر انقراض مواجه شده است. به همين دليل گونه هاي مختلف ماهيان خاوياري تحت پوشش كنوانسيون سايتس قرار گرفته اند. كنوانسيون سايتس بر تجارت گونه هاي گياهي و جانوري در معرض خطر انقراض نظارت دارد. تجارت محصولات حاصل از ماهيان خاوياري شامل خاويار، گوشت، پوست و... ميزان صيد ماهيان خاوياري و به تبع آن توليد خاويار براساس مكانيزم اعلام صيد مبتني بر برآوردهاي علمي اين كنوانسيون انجام مي گيرد. درياي خزر در حال حاضر به عنوان تأمين كننده اصلي خاويار در بازار جهاني مطرح است و بيش از ۸۰ درصد خاويار بازار جهاني را تأمين مي كند. همچنين بخشي از خاويار بازار جهاني از درياي سياه و كشورهاي حاشيه آن (بلغارستان و روماني) و قسمتي نيز از چين، آمريكا و كانادا تأمين مي شود.
كشورهاي اروپايي بازار عمده خاويار ايران هستند و سالانه ۸۰ درصد صادرات خاويار ايران به اروپا صورت مي گيرد.

مهندس يحيي محمدزاده، مديرعامل شيلات ايران در مورد سهم ايران از برداشت خاويار مي گويد: سهم ايران در برداشت خاويار درياي خزر براي سال جاري ميلادي ۷/۷۸ تن تعيين شده است.
محمدزاده مي افزايد: در اجلاسي كه در آذرماه گذشته در باكو برگزار شد، سهم كل برداشت خاويار از درياي خزر ۱/۱۴۷ تن تعيين شد و ۵۳ درصد از اين سهم برداشت به ايران تعلق گرفت. توليد خاويار در چهار كشور روسيه، آذربايجان، قزاقستان و تركمنستان براساس سهميه اعلام شده توسط كنوانسيون سايتس حدود ۷۰ تن است كه كمتر از سهميه ايران است. سهم بالاي ايران در برداشت خاويار از درياي خزر نشانه تلاش ايران در خصوص بازسازي ذخاير، حفظ منابع موجود، جلوگيري از قاچاق و صيد غيرمجاز و همچنين حفظ گونه هاي با ارزش خاوياري است.
مديرعامل شيلات ايران قاچاق خاويار را غيرقابل كتمان و كنترل مي داند و مي گويد: به دليل طولاني بودن ساحل، تنها كاري كه توسط دولت انجام مي شود ممانعت از صيد، خريد و فروش و حمل و نقل غيرمجاز خاويار است كه تمام اين موارد در انحصار شيلات است، ضمن آن كه اگر خاويار در ۱۶۰ كشور عضو سايتس بخواهد به فروش برسد بايد از كشور مبدا گواهي داشته باشد.
تجارت و قاچاق خاويار
سال گذشته ايران بيش از ۵۰ تن خاويار به ارزش ۳۵ ميليون دلار به خارج از كشور صادر كرد. اين درحالي است كه كشورهاي روسيه، قزاقستان، آذربايجان و تركمنستان سالانه مقادير بسيار زيادي خاويار درياي خزر را به صورت غيرقانوني مي فروشند. ميزان صادرات قانوني خاويار رقمي بالغ بر ۱۰۰ ميليون دلار در سال است اما فروش غيرقانوني آن بيش از يك ميليارد دلار در سال تخمين زده مي شود.

ذخاير ماهيان خاوياري در سال هاي اخير به دليل صيد بي رويه و غيرقانوني به شدت كاهش يافته و همين امر موجب افزايش قيمت آن شده است.
كاهش ذخاير
ذخاير ماهيان خاوياري در درياي خزر از سال ۱۹۸۰ به بعد با كاهش شديد مواجه شده است. به طوري كه ميزان صيد اين ماهيان از حدود ۳۰ هزار تن در سال هاي دهه ۸۰ ميلادي به حدود ۱۵۰۰ تن در حال حاضر كاهش يافته است.
كارشناسان و محققان اعلام كرده اند صيد بيش از حد، آلودگي هاي نفتي و شيميايي در آب هاي خزر و فعاليت صيادان غيرمجاز از عوامل اصلي كم شدن جمعيت ماهيان خاوياري است. درياي خزر اصلي ترين زيستگاه ماهيان خاويار در جهان است كه قسمت اعظم صادرات خاويار مصرفي جهان از اين ناحيه صورت مي گيرد و دليل عمده الحاق ماهيان خاوياري به كنوانسيون سايتس نيز مربوط به كاهش شديد ذخاير اين ماهيان بوده است. در اين مورد لطف الله سعيدي، معاون صيد و بنادر ماهيگيري شركت شيلات مي گويد: صيادي غيرمجاز سهم زيادي از مرگ و مير ماهيان خاوياري را به خود اختصاص مي دهد. ما چاره اي نداريم جز اين كه ابزار صيد منطقه خود را به شدت انتخابي كنيم، يعني قبل از به بلوغ رسيدن ماهي آزاد خزر حداقل يك بار مانع صيد آن شويم.
سعيدي در توضيح اين كه ماهي آزاد و خاوياري چه ارتباطي با يكديگر دارند مي افزايد: ابزار صيد صيادان غيرمجاز در درياي خزر ابزاري است كه به تور گوشت گير معروف است. تور گوشت گير زماني كه ماهي سفيد را صيد مي كند مي تواند بچه ماهي خاوياري كه اندازه ماهي سفيد است را نيز از چرخه حيات خارج كند. اين امر از مشكلات جدي مديريت ماهيگيري در درياي خزر است، ضمن آن كه برخلاف آب هاي درياي جنوب كه هر كس مي خواهد به صيد برود بايد از شناورهاي مناسب استفاده كند و از بنادر خارج شود، چنين شرايطي در درياي خزر وجود ندارد و هركس با يك قايق كوچك و حتي تيوپ مي تواند وارد دريا شده و به صيد غيرمجاز بپردازد. چنين شرايطي باعث شده كه كار كنترل و نظارت به سختي صورت بگيرد و به نظر مي رسد كه مؤثرترين راه براي حفاظت از ماهيان خاوياري و ساير گونه هاي ديگر همراهي، همكاري و مشاركت همه بهره برداران درياي خزر و مردم ساحل نشين خزر است.
مديريت ذخيره و حفاظت
با توجه به شرايط پيش آمده براي ماهيان خاوياري و به وجود آمدن احتمال انقراض نسل اين ماهيان پرارزش، كشورهاي حوزه درياي خزر پذيرفته اند برنامه اي براي مطالعه و مديريت ذخيره ماهيان خاوياري به اجرا بگذارند. امروزه پرورش و تكثير ماهيان به دليل كاهش منابع آبزي درتمام كشورها به عنوان يك اصل پذيرفته شده است. در ايران نيز اين فعاليت با تكثير ماهيان خاوياري در سال ۱۳۰۱ براي نخستين بار آغاز شد كه باتوجه به شرايط پيش آمده براي ماهيان خاوياري اين روند از سرعت و تكامل بيشتري برخوردار شده است. تكثير و پرورش بچه ماهيان جهت كمك به تكثير طبيعي و بازسازي ذخاير از اهداف بلندمدت شيلات است. در همين زمينه سال گذشته بيش از ۳۰ ميليون قطعه از انواع بچه ماهيان خاوياري توليد و رهاسازي شده است. اين گونه اقدامات باعث شده كه ايران از مناسب ترين وضعيت مديريت حفاظت نسبت به ساير كشورهاي حاشيه درياي خزر برخوردار شود. به همين دليل ميزان سهميه تعيين شده براي ايران به تنهايي بيش از ميزان صيدي است كه در چهار كشور ديگر پيش بيني شده است.
استحصال خاويار با عمل سزارين
از ديگر اقدامات صورت گرفته براي حفظ ماهيان خاوياري مي توان به طرح امكان تخم گيري ماهيان خاوياري با عمل سزارين در مركز تحقيقات بين المللي ماهيان خاوياري در رشت اشاره كرد. در اين روش از يك ماهي بالغ تا ۶ بار مي توان خاويار به دست آورد در حالي كه در روش سنتي از هر ماهي خاوياري تنها يك بار امكان استحصال خاويار وجود دارد.
عمل سزارين با هدف جلوگيري از نابودي نسل گونه هاي در حال انقراض ماهيان خاوياري به ويژه ماهي شيپ اجرا مي شود. در روش سنتي براي به دست آوردن خاويار از ماهيان استروژن، ماهيان مولد كه ۱۵ تا ۱۸ سال طول مي كشد تا به سن باروري برسند فقط براي يك بار تخم گيري كشته مي شوند كه اين امر آسيب هاي جبران ناپذيري به ذخاير ماهيان خاوياري درياي خزر وارد مي كند. در طرح تخم گيري با عمل سزارين ماهيان مولد پس از صيد شدن بي هوش مي شوند و سپس با عمل جراحي حدود ۱۵ سانتي متر از بافت شكمي آنها شكافته مي شود و پس از استحصال خاويار قسمت شكافته شده بخيه مي شود. در اين روش تمام خاويار تخليه نمي شود بخشي از خاويار در بدن ماهي باقي مي ماند تا قدرت ترميم ماهي بالاتر رود و عمل سزارين ريسك كمتري داشته باشد. در اين روش ماهي پس از تخم گيري ۲ تا ۳ ماه در استخرهاي ويژه نگهداري مي شود و پس از طي دوران نقاهت رهاسازي مي شود. البته كارشناسان معتقد هستند كه اين سيستم در ماهي هاي پرورشي بهتر جواب مي دهد. در سيستم پرورش ماهي دسترسي به ماهي و امكان مراقبت هاي ويژه از آن وجود دارد.
ايران صاحب سالم ترين خاويار دنيا
نتايج يك بررسي نشان مي دهد به دليل سلامت بالاي ماهيان خاوياري در سواحل جنوبي درياي خزر، ايران سالم ترين و مطمئن ترين خاويار و گوشت ماهيان خاوياري جهان را دارد. اين مطالعات بر غلظت پنج فلز سنگين كادميم، مس، روي، جيوه و سرب در گوشت و خاويار ماهي ازون برون و قره برون از آستارا تا بندر تركمن توسط كارشناسان مؤسسه تحقيقات بين المللي ماهيان خاوياري طي دو سال در آب هاي سواحل جنوبي درياي خزر انجام شده است. اين بررسي درقالب طرح تحقيقاتي فلزات سنگين در گوشت و خاويار ماهيان قره برون و ازون برون طي نمونه برداري از ۶۰۰ كيلوگرم خاويار و ۴۴۰۰ كيلوگرم گوشت از ۲۴۲ قطعه ماهي ماده انجام گرفته است.
اين تحقيقات نشان مي دهد كه غلظت فلزات سنگين در خاويار و گوشت اين گونه ماهيان خاوياري تا ۱۰ برابر كمتر از حد مجاز استانداردهاي جهاني سازمان بهداشت جهاني براي مصرف انسان است. تجمع فلزات سنگين و آلاينده ها در بدن آبزيان علاوه بر تأثير بر سيستم فيزيولوژيك و به مخاطره انداختن تداوم حيات و نيز افزايش غلظت آنها از حد مجاز، موجب بروز بعضي از بيماري ها از طريق مصرف اين گونه ماهيان در انسان مي شود.
توليد چرم از ماهيان خاوياري
ماهيان خاوياري علاوه بر نقشي كه در توليد خاويار و تأمين گوشت داشتند اخيراً در صنعت چرم سازي نيز كاربرد پيدا كرده اند. براي نخستين بار در جهان طرح توليد چرم از پوست ماهيان خاوياري توسط متخصصان ايراني در استان گلستان آغاز شده و از چرم آنها براي توليد كيف، كفش، كمربند و ساير صنايع چرم سازي استفاده مي شود. چرم ماهيان خاوياري از نظر تنوع رنگ، نقشه و دوام در نوع خود بي نظير است. ارزش هر فوت چرم ماهي ۲۵ تا ۱۰۰ دلار است و تاكنون حدود ۵۰ هزار فوت چرم از پوست انواع ماهيان خاوياري درياي خزر در شيلات كشور توليد شده است. با توجه به ظرفيت توليد خاويار در ايران، پيش بيني مي شود با ايجاد كارگاه هاي توليد، بسته بندي و صادرات گوشت ماهي و توسعه كارخانه هاي چرم سازي مي توان سالانه تا ۳۰۰ هزار فوت چرم ماهي خاوياري در كشور توليد و صادر كرد كه در صورت دسترسي به اين ظرفيت حداقل سالي
۵/۷ ميليون دلار از اين محل ارز نصيب كشور مي شود.
زياده طلبي هاي انسان باعث شده است به رغم تلاش هاي صورت گرفته به خصوص از ناحيه ايران، فسيل هاي زنده در معرض نابودي و انقراض نسل قرار بگيرند. اگر جامعه جهاني اقدامي اساسي و گسترده براي حفظ نسل اين ماهيان صورت ندهد قطعاً در آينده اي كه چندان هم دور نيست ماهيان خاوياري را بايد در كتاب ها و موزه ها جست وجو كرد. مسؤولان شيلات كشورهايي كه داراي ذخاير اين ماهيان هستند در عرصه بين المللي بايد اقدامات هماهنگي را در جهت اعمال مديريت بهتر، مبارزه با قاچاق، رهاسازي بچه ماهي هاي خاوياري براي تقويت اين ذخاير در صحنه تجارت جهاني انجام دهند و در اين بين مسؤوليت پذيري مسؤولان ايراني كه بيشترين ذخاير اين گونه از ماهيان را در اختيار دارند بيش از پيش احساس مي شود و فعاليت در جهت حفظ اين ماهيان ارزشمند قطعاً به شهرت ايران مي افزايد.