محمد علي توحيد
اشاره: روابط ايران و تركيه جداي از مجاورت جغرافيايي و مرزي از متغيرهاي ديگري براي تعميق و تقويت نظير موقعيت برتر در ميان كشورهاي در حال توسعه و مهم تر از آن در جهان اسلام برخوردار است. اين عوامل الزاماتي را براي گسترش و تعميق روابط اقتصادي و سياسي و امنيتي به دو كشور تحميل مي كند. در واقع توانايي و پتانسيل هاي طرفين مي تواند به ابزاري مطمئن و قوي براي حضوري فعال در معادلات اقتصادي و سياسي منطقه اي و بين المللي تبديل شود. فهم اين شرايط با لحاظ مجموع متغيرها و الزامات منطقه اي و بين المللي اجتناب ناپذير است. اما علي رغم اين شرايط، روابط ايران و تركيه در طول ساليان گذشته به روابطي تعيين كننده و استراتژيك تبديل نشده است. پيش از انقلاب با وجود قرار داشتن ايران و تركيه در اردوگاه غرب، روابط دو كشور تحت تأثير عوامل و ملاحظات سياسي در حداقل ممكن قرار داشت، پس از انقلاب نيز به دليل مسائل و مشكلات هيچگاه دو كشور روابط گسترده و عميق اقتصادي نداشته و عضويت آنها در سازمان هايي نظير اكو، كنفرانس اسلامي، دي هشت، گشايشي در اين زمينه ايجاد نكرد. پس از فروپاشي اتحاد جماهير شوروي اين انتظار ايجاد شد كه روابط متعلقه ايران به ويژه با تركيه افزايش يابد كه مجموعه تحولات پس از فروپاشي، تنها زمينه ساز رقابت تهران و آنكارا به ويژه براي نفوذ در آسياي مركزي و قفقاز گرديد.
با روي كار آمدن دولت اسلام گراي اربكان در يك مقطع و اخيرا دولت عدالت و توسعه، گام هاي خوبي ازجمله صادرات گاز ايران به تركيه (كه هم اكنون در حال اجراست) و حضور شركت هاي خصوصي دو كشور در اقتصاد يكديگر فراهم شد. اين مهم با حضور دو شركت تركيه اي ترك سل و تاو در ايران جدي تر شد اما تحولات اخير اين روند را كند كرده است.باتوجه به تحولات پيش آمده و برخي ابهامات درمورد روابط اقتصادي ايران و تركيه براي آگاهي از چگونگي اين تحولات و تاثير آن در همكاري هاي منطقه با فيروز دولت آبادي سفير جمهوري اسلامي ايران در تركيه گفت وگو كرده ايم.
* به عنوان سفير جمهوري اسلامي ايران در تركيه پس از تحولاتي كه در مورد قرارداد با دو شركت تركيه اي در داخل كشور رخ داد و درحال حاضر حضور آنان در دو طرح اقتصادي در كشورمان در هاله اي از ابهام فرو رفته است،  روابط دو كشور در چه شرايطي است؟ آيا اين رويدادها تاثيري در اين روابط داشته است؟
- مسايلي كه منجر به بروز تاخير در اجرايي شدن قرارداد شركت هاي تركيه اي در ايران شده در صورت عدم حضور تاثير عميقي در روابط ديرينه دو كشور خواهد گذاشت.
گرچه مقامات تركيه به توسعه و بهبود روابط دو كشور اهميت مي دهند و به حفظ و توسعه آن علاقمندند.اين فرايند در روابط اقتصادي و تجاري دو كشور نيز تاثير گذاشته و روند شتابان آن را كند كرده است، لكن تجار و بازرگانان اين كشور به روابط و فعاليت هاي خود با طرف هاي ايراني علاقمندند و به آن ادامه مي دهند.
* يعني روند جاري درمورد تغيير شرايط براي حضور شركت تركيه اي در فرودگاه امام و احتمال عدم تحقق اين مساله و تاخيري كه در اجراي قرارداد اپراتور دوم تلفن همراه و تغييرات آن رخ داد در روابط اقتصادي دو كشور تاثيري كمي داشته است؟
- اين رويدادها قطعا تاثير داشته است. هر تحول از اين دست در روابط كشورها چه كوچك و چه بزرگ در روابط آنان تاثير دارد و به طور قطع اين رويدادها نيز در روابط ايران و تركيه تاثير داشته است. از زماني كه تلاش هايي كه براي بهبود روابط ايران و تركيه آغاز شده سطح مبادلات تجاري دو كشور رو به گسترش بوده و به تبع بهبود روابط سياسي و همكاري هاي فرهنگي روابط اقتصادي نيز توسعه يافته است. سال گذشته مبادلات اقتصادي دو كشور به حدود ۳ ميليارد دلار رسيد و با توجه به برنامه ريزي هايي كه انجام شده بود و قراردادهايي كه اشاره شد و طرح هايي كه قرار بود طرف هاي ايراني در تركيه اجرا كرده و يا در آن مشاركت داشته باشند انتظار طبيعي اين بود كه اين مبلغ در سال آينده به ۵ ميليارد دلار و بالاتر افزايش يابد، ولي از هنگام بروز اين تحولات روند رشد و توسعه روابط اقتصادي دو كشور كند و در بعضي حوزه ها تعطيل و متوقف شده است. ولي همانگونه كه تاكيد كردم اين تحولات تاثيري در روابط خوب و دوستانه دو كشور نداشته است.
* چه تحليلي از وضعيت مبادلاتي تجاري و بازرگاني ايران و تركيه داريد؟
- روابط ايران و تركيه به لحاظ ظاهري روابط گرم و صميمانه اي بود ولي هيچگونه توسعه روابط تجاري و اقتصادي بين دو كشور وجود نداشت.
در آن دوره خط لوله گاز ايران به دليل مخالفت آمريكا و برخي كشورهاي اروپايي به تركيه نرفته بود، درحالي كه طرح خط لوله صادرات گاز ايران اجرايي شده بود.
در آن دوره مذاكراتي ميان ايران و تركيه انجام شده بود و طرف تركيه اي پيشنهاداتي داده بود و حتي پيشنهاد شده بود كه خط لوله صادراتي نفت خام ايران نيز به تركيه اجرايي شود اما رژيم شاه به دليل مخالفت هاي آمريكا در اين زمينه اقدامي نكرده بود و اين مذاكرات مسكوت مانده بود.
در اين دوره مبادلات تجاري و بازرگاني ايران و تركيه به زحمت به ۳۰ ميليون دلار در سال بالغ مي شد درحالي كه دولت گذشته با رژيم آپارتايد در آفريقاي جنوبي و رژيم اشغالگر قدس مبادلاتي تا يك ميليارد دلار داشت.
اين سياستي بود كه درمورد ديگر همسايگان ايران نيز اعمال مي شد. دولت گذشته با پاكستان نيز روابط خوب تجاري و اقتصادي نداشت و اين به رغم پيمان همكاري منطقه اي ميان سه كشور بود.
اين روابط با وقوع انقلاب اسلامي متحول شد و روابط اقتصادي و تجاري ميان دو كشور گسترش يافت.امروز بيش از ۴ ميليارد دلار مبادلات تجاري و خدمات ميان دو كشور انجام مي شود.از ديدگاه بنده اگر رشدي كه در سال هاي ۶۴ و ۶۵ در روابط دو كشور رخ داده بود اگر ادامه مي يافت امروز مبادلات تجاري و بازرگاني دو كشور بايد به ۱۰ ميليارد دلار افزايش مي يافت. تراز بازرگاني با احتساب صادرات انواع كالاها و نفت و گاز به سود ايران است.
* آيا سرمايه گذاري هاي متقابلي از سوي ايران و صاحبان سرمايه در ايران در تركيه صورت گرفته است و چنين برنامه هايي درحال اجرا است؟
- در سال هاي اخير تجار و بازرگانان ايراني در بخش هاي گوناگون در تركيه سرمايه گذاري كرده و فعال هستند و اين سرمايه گذاري ها در بخش توليد فولاد، جهانگردي و مواد غذايي ادامه دارد. علاوه بر اين افراد متخصص ايراني ازجمله شبكه گسترده اي از پزشكان ايراني در تركيه به كار مشغول هستند و ازجمله پزشكان مورد اعتماد و طراز اول در ميان مردم اين كشور محسوب مي شوند، علاوه بر اين تجارت مرزي نيز رشد و توسعه يافته و بسياري از مشكلات قديمي در اين زمينه رفع شده است.
مذاكراتي نيز براي اجراي طرح شبكه گازرساني در تركيه به وسيله پيمانكاران ايراني مطرح شده و مذاكرات مثبتي صورت گرفته است ولي اين روند مانند طرح هاي مشاركت در زمينه پتروشيمي و غيره فعلاً متوقف شده است.
اميدهاي زيادي وجود داشت تا با اجراي طرح هاي مشترك سطح روابط و مبادلات تجاري ميان دو كشور افزايش يابد و دو كشور مسلمان همكاري هاي گسترده تري در زمينه هاي متنوع و گوناگون داشته باشند.
در سال هاي اخير شرايطي فراهم شده كه شركت هاي ايراني در تركيه و يا شركت هاي تركيه اي در ايران به صورت رسمي دفتر تأسيس كرده اند و اسكان و بستر مناسبي براي فعاليت آنان و سرمايه گذاري هاي مشترك فراهم شده است.
اين امر در سال هاي گذشته هيچگاه سابقه نداشته و شركت هاي دو كشور براي حضور در بازارهاي دو كشور هيچگاه فعال نبودند.
سابقه اي از حضور شركت هاي تركيه اي در ايران و يا شركت هاي ايراني در تركيه براي فعاليت هاي ثبت شده و رسمي وجود نداشته و تنها در سال هاي اخير است كه اين روند تسهيل شده است. اين در حالي است كه شركت هاي اروپايي دهها سال است كه در ايران دفتر دارند و يا در تركيه شعبه تأسيس كرده و فعالانه به كار مشغول هستند. در عين حال شركت هاي تركيه اي نيز در كشورهاي اروپايي فعال بوده اند. اين در حالي است كه همكاري هاي دو كشور همسايه هيچگاه و به جز سال هاي اخير زمينه بروز و ظهور نيافته است.
* قرارداد اپراتور دوم تلفن همراه ازنظر برخي افراد به وسيله شركت هاي داخلي امكان اجراشدن دارد و درعين حال اين سوال نيز مطرح شده كه آيا تركيه از نظر مخابراتي آنگونه توانايي فني دارد كه چنين طرحي را اجرا كند؟
- من از توانايي هاي شركت هاي داخلي با خبر نيستم ولي براساس گفته مسئولان وزارت ارتباطات و فن آوري اطلاعات شركت هاي داخلي درحال حاضر با ظرفيت كامل درحال كار در داخل كشور هستند و توانايي مازادي وجود ندارد، علاوه بر اين در اين مورد مناقصه اي در سطح بين المللي برگزار شد و همه شركت ها براساس شرايط باتوجه به توانايي هاي خود مي توانستند در آن شركت كنند.شركت هاي محدودي از جهان شركت كردند، در ميان آنان شركت هاي بزرگ اروپايي نبود.
طرف هاي ايراني نيز با مشاركت خارجي و به ميل خودشان در اين مناقصه شركت كردند.اين مناقصه با معيارهاي بين المللي برگزار شد، ابهامي در آن نبود و كنسرسيوم شركت هاي ايراني و تركيه اي برنده آن شدند.بايد متذكر شوم كه در چند سال اخير تركيه سرمايه گذاري وسيعي در زمينه تلفن همراه كرد و ازنظر توانايي هاي فني و مديريتي در اين زمينه در سطح خوبي قرار دارد و از ما پيش تر است.
* برخي بر اين نكته تاكيد مي كنند اجراي اين طرح توسط شركتي تركيه اي كه ازنظر فني در سطح بسيار بالايي نيست و توانايي اي در سطح شركت هاي داخلي دارند نوعي سرافكندگي و يا تحقير ملي است، علاوه بر اين شركت هاي داخلي مي توانند با مشاركت شركت هاي بزرگ خارجي در اين زمينه خود اجراي اين طرح را برعهده بگيرند؟
- چنين تصوري غلط است، همسايگان ما هريك در رشته اي و كاري داراي توانايي فني و صنعتي اند و ضرورت هاي خاصي موجب پيشرفت و كسب اين توانايي ها است مانند ما كه در زمينه احداث شبكه گاز شهري در جهان جزو ۵ كشور نخست هستيم. پسنديده است كه با توسعه همكاري با همسايگان خود كه كشورهاي مسلماني هستند نيازهاي خود را برطرف كنيم و در نقاطي كه داراي توانايي هستيم به آنان ياري كنيم و ظرفيت هاي خالي آنان را پر كنيم و آنان در بخش هايي كه ما از توانايي كافي برخوردار نيستيم و يا ظرفيت هايي براي كار و فعاليت داريم از آنان بهره بگيريم، در اقتصاد توصيه شده كه در بخش هايي كه داراي مزيت نيستيم به واردات كالا و خدمات بپردازيم و با كار در بخش هاي داراي مزيت سرمايه و ارز لازم را تامين كنيم. درمورد مساله مشاركت شركت هاي ايراني با طرف هاي خارجي و داراي فن آوري از اين رو محقق نشد كه اين شركت ها در مناقصه شركت نكردند و حضور نيافتند. در اين مورد شركت هاي اروپايي داراي اين فن آوري تمايلي نشان ندادند و با اهداف خاص مانع دستيابي ما به امكان توسعه شبكه مخابراتي شده اند.
به نظر من اين ذهنيت كه ذهنيت نادرستي است بايد از بين برود و كشورها با لحاظ منافع ملي خود به دنبال طرحهايي باشند كه كمترين هزينه را در بر دارد.
* باتوجه به تغييراتي كه در شرايط حضور طرف خارجي قرارداد اپراتور دوم رخ داده است، به نظر شما شركت ترك سل به فعاليت در ايران مايل است؟
- اين به محاسبات اقتصادي و بازگشت سرمايه بازمي گردد. شركت هاي تركيه ابزارهاي سياسي دولت نيستند و مانند كشورهاي صنعتي ازجمله كشورهاي اروپايي با ديد خاص و باتوجه به منافع سياسي به عقد قرارداد نمي پردازند. در تغييراتي كه در قرارداد رخ داده است، محاسبات اقتصادي جديدي نياز است و شرايط بايد بازنگري شود، درصورت بازگشت سرمايه با سود مورد انتظار در مدت مقرر قطعا اين قرارداد اجرا مي شود.باتوجه به تغيير سهم طرف خارجي بايد تغييراتي رخ دهد و نياز به مذاكره ميان اعضاي ايراني و خارجي كنسرسيوم مجري طرح و محاسبات مختلف دارد. تا زمان انجام اين مذاكرات نمي توان پيش بيني كرد.
* درمورد شركت مجري در فرودگاه امام (ره) چه روندي طي شد و اين مورد به كجا خواهد انجاميد؟
- تا آنجا كه من مطلع هستم درمورد فرودگاه نيز مناقصه برگزار شد و شركت تاو از تركيه برنده شد و بدون قرارداد رسمي و تنها باتوجه به قول و اظهارات مسئولان ايراني وارد كارهاي اجرايي شدند و هزينه هايي متقبل شدند.
در مذاكراتي كه داشته ايم و تلاش هايي كه انجام شده قرار است كه در اجراي مجدد طرح براي آنان اولويت هايي درنظر گرفته شود. من با نمايندگان مجلس شوراي اسلامي نيز در اين زمينه گفت وگو كرده ام و به نتايج خوبي رسيده ايم.
* در مورد صادرات گاز ايران به تركيه نيز در سال هاي اخير تحولات مختلفي رخ داده است، زماني ترك ها در مورد قيمت اعتراض هايي داشته اند و در ماه هاي اخير نيز برخي اشكالات فني موجب توقف روند صادرات شد، در مورد صادرات گاز روند چگونه است؟
- قرارداد صادرات گاز ايران به تركيه يك قرارداد درازمدت است و در اين قرارداد پيش بيني هاي لازم در مورد اختلاف نظرها و رويدادهاي فني شده است. اجراي اين قرارداد در حال حاضر روند خوبي دارد و مشكلاتي كه در اين زمينه روي مي دهد طبيعي است، زماني قيمت نفت افزايش مي يابد و به تبع آن خريدار خواهان كاهش و اصلاح قيمت ها مي شود و زماني قيمت ها كاهش مي يابد و ممكن است كه ما خواهان افزايش قيمت ها و اصلاح آن به نفع خود شويم اين امر در قراردادهاي اينگونه طبيعي است.
* با توجه به سابقه شما در زمينه تجارت و بازرگاني، به نظر مي رسد كه از ابتدا و به قصد توسعه روابط اقتصادي جنابعالي به سمت سفير ايران در تركيه منصوب شديد ازنظر خود در اين زمينه تا چه ميزان موفق عمل كرده ايد؟
- من و همكارانم در سفارت با كمك و همكاري مسئولان در وزارت خارجه تلاش وسيعي را انجام داديم و به نظر من موفق بوده ايم و به آنچه كه بايد رسيده ايم. البته رويدادهايي كه درمورد قراردادهاي اپراتور دوم و فرودگاه امام (ره) اگر رخ نمي داد به طور قطع همه آنچه كه موردنظر بود محقق مي شد ولي متاسفانه در اين زمينه مسايل حساسيت برانگيزي مطرح شد كه باعث هدايت امور به مسيري شد كه همكاري هاي مشترك دو كشور مسلمان را در معرض ابهام قرارداد. طرح مساله وابستگي به صهيونيسم و يا اشاره به مسايل امنيتي و مخاطرات آن به طور طبيعي حساسيت نمايندگان را برانگيخت و انگيزه حراست از كيان ملي و حفظ منافع و امنيت كشور موجب شد تا نمايندگان مردم بجا در اين امر نظارت خود را اعمال كنند. اگر تاخير و برخي فراز و نشيب هاي رخ داده را ناديده بگيريم درهرحال روند طبيعي كار در مسيري كه مجلس معين كرده مي تواند به سود دو كشور و بهبود بيشتر روابط منجر شود.
* تركيه در دو الي سه سال اخير دچار تحول اقتصادي مثبتي شده و در حفظ تورم و كنترل آن و كاهش رقم آن از ۹۰ درصد به كمتر از ۱۰ درصد موفق عمل كرده است، اين روند را چگونه ارزيابي مي كنيد؟
- با روي كارآمدن دولت جديد در تركيه سخت گيري و انضباط مالي و پولي در اين كشور اعمال شد و تغيير محسوسي رخ داده است، ولي اين مساله با دشواري و سختي بسيار براي مردم و طبقات گوناگون به دست آمده است. هنوز راه درازي در پيش پاي مردم تركيه است.