نقش مراقبت از بيماران آلزايمر در درمان آنها كمتر از درمان هاي دارويي نيست. در برخورد با بيماران آلزايمري، بايد شأن و منزلت آنها را حفظ كرده و كاملا با احترام با آنها برخورد شود. نبايد به علت فراموشي بيمار و ساير علائمي كه دارد، فكر كنيم بيمار متوجه اطرافش نيست
علي اصغر محمدي
بيماري يكي از معضلات زندگي امروزي است، به ويژه بيماري «آلزايمر» دراين بيماري، چنانچه خويشان و نزديكان بيمار نسبت به بيماري شناخت كافي داشته باشند، مشكلات كمتري در برخورد با فرد مبتلا خواهند داشت و راحت تر با او و مشكلاتش برخورد مي كنند.
راجع به بيماري آلزايمر، خيلي صحبت مي شود و مقالات زيادي در اين زمينه نوشته شده است. اما در يك تعريف مختصر مي توان گفت كه «آلزايمر» ، يك بيماري پيش رونده و تحليل برنده است كه به مغز آسيب مي رساند و حافظه، ذهن و رفتار فرد را دچار اختلال مي كند. اين اختلال ها كه مي تواند با ضعف بدني همراه باشد، به مرور بيمار را كاملا ناتوان كرده و منجر به مرگ او مي شود.
اگرچه «دمانس» ، (حالتي كه مردم آن را تحت عنوان پيري مي شناسند)، بارزترين ويژگي بيماري آلزايمر است، اما علائم ديگري نيز در بيمار به وجود مي آيد. بيماري آلزايمر عملا سلول هاي مغز را مورد هجوم قرار داده و با پيشرفت آن سلول هاي مغزي بيشتري ضايع شده و در نتيجه توانايي و عملكردهاي بيشتري را از دست مي دهد و در آخرين مراحل بيماري آلزايمر، فرد كاملا توانايي كنترل حركات خود را از دست داده و برقراري ارتباط با ديگران دشوارتر شده و بيمار محتاج به نگهداري دائم مي شود. بايد گفت پيشرفت بيماري در افراد، بسيار متفاوت است و به طور متوسط شخص مي تواند بين ۳ تا ۲۰ سال عمر كند.
علت اصلي بيماري آلزايمر، ناشناخته است. با اين حال عواملي چون سن و پيشينه خانوادگي را با آن بي ربط نمي دانند. اين عوامل هميشه و صددرصد موجب بيماري نمي شوند، ولي مي توانند با آن مرتبط باشند.
اين بيماري دو نوع است، بيماري آلزايمر اسپوراديك (Sporadic) كه نوع بسيار شايع آن است و تقريبا ۹۰ تا ۹۵ درصد از موارد را شامل مي شود. نقش وراثت در اين نوع شفاف نيست و مستلزم تحقيقات بسياري است.
نوع دوم، بيماري آلزايمر غالب است كه مستقيما به افراد خانواده منتقل مي شود، اين نوع ديگري است كه عموميت ندارد و ۵ تا ۱۰ درصد ممكن است به آن مبتلا شوند. در بعضي از خانواده ها كه از يك نسل به نسل ديگر مستقيما منتقل مي شود، نوع ديگري است كه باز هم عموميت ندارد.
بيماري آلزايمر درمان ريشه كن كننده ندارد، اما درمان هاي موجود قادر هستند روند بيماري را كند كنند و نقش كنترل كننده داشته باشند.
درحال حاضر، هيچ نوع آزمايشي وجود ندارد كه با آن بتوان به تنهايي بيماري آلزايمر را تشخيص داد. تشخيص طبي از طريق مجموعه سنجش و ارزيابي دقيق و حذف دلايل احتمالي ديگر، انجام مي گيرد.
تا زماني كه نتيجه نمونه برداري از مغز در دست نباشد، پزشكان مي توانند فقط با «احتمال» و نه به طور ۱۰۰ درصد قاطع، بيماري آلزايمر را تشخيص دهند. با اين همه پزشكان معمولا ۸۰ تا ۹۰ درصد اوقات مي توانند تشخيص صحيح بدهند، اما اين كار احتياج به زمان دارد.
پزشك خانواده و كلينيك حافظه بيمارستان مي توانند اين بيماري را تشخيص بدهند، پزشك خانواده شايد نظر دهد كه بيمار بايد براي تشخيص نهايي به تعدادي متخصص شامل روانشناس، روانكاو، مغز و اعصاب، سالمندان، پرستار، مددكار اجتماعي و متخصص كار درماني، مراجعه كند. اين متخصصان مشكلات ايجادشده در حافظه، توانايي استدلال، تكلم و قضاوت و اثرات آن بر زندگي روزمره بيمار را بررسي مي كنند.
با خانم دكتر پريوش نعيمي برغاني، روانپزشك، درباره مسايلي همچون علايم بيماري آلزايمر، ارتباط آن با دمانس يا زوال عقل، سير بيماري، علل و عوامل احتمالي كه منجر به بيماري آلزايمر مي شود، نحوه تشخيص، راه هاي درمان و جلوگيري از پيشرفت آلزايمر، نقش مراقبت در بيماري آلزايمر و... گفت وگويي انجام داده ايم كه درپي مي خوانيد.
* خانم دكتر نعيمي، لطفا در آغاز گفت وگو توضيح دهيد كه آلزايمر چه نوع بيماري است؟
- بيماري آلزايمر، يك بيماري پيش رونده مغزي است كه با اختلال حافظه و حداقل يكي ديگر از اختلالات تفكر مانند اختلال تكلم و اختلال در درك واقعيت ها مشخص مي شود. بسياري از متخصصان معتقدند كه بيماري آلزايمر در نتيجه افزايش توليد و يا انباشت يك پروتئين مخصوص به نام پروتئين بتاآميلوئيد در مغز است كه منجر به مرگ سلول هاي عصبي مغز مي شود. از دست دادن سلولهاي عصبي مغز موجب كاهش پيام رسانهاي مغز مي گردد.پيام رسانها يا نوروترانسيمترها يك ماده شيميايي هستند كه موجب انتقال پيامهاي عصبي در بين سلولهاي عصبي مغز مي شوند.
در واقع آلزايمر، يك بيماري مغزي است كه موجب اختلال در عملكردهاي رواني و فيزيكي فرد مي شود و بستگي به سن ندارد، البته اين بيماري در افراد سالخورده بيشتر بروز مي كند. بيماري آلزايمر نخستين بار در سال ۱۹۰۶ ميلادي توسط يك نورولوژيست آلماني به نام آلويس آلزايمر (Alois Alzheimr) شرح داده شد.
* بيماري آلزايمر چه علائمي دارد؟
- اين بيماري شروع تدريجي و پيش رونده اي دارد و علائم آن نيز در مراحل مختلف يكسان نيست. آنچه در اين بيماري اهميت دارد، تشخيص بيماري در مراحل اوليه است. علائمي توسط انجمن آلزايمر براي اين بيماري اعلام شده است و افرادي كه تعدادي از اين علائم را از خود بروز مي دهند، بايد توسط پزشك متخصص مورد ارزيابي كامل قرار گيرند. به طور كلي علائم اين بيماري عبارت است از:
ازدست دادن حافظه در حدي كه روي مهارت هاي شغلي اثر بگذارد؛
اختلال در تكلم و محاوره؛
اختلال در درك زمان و مكان؛
اختلال در انجام وظايف فاميلي؛
ضعيف شدن قضاوت؛
اشتباه گذاشتن اشيا؛
اختلال در تفكر انتزاعي؛
تغييرات در حالات و رفتار؛
تغييرات در شخصيت؛
و از دست دادن انگيزه.
در مراحل اوليه بيماري، اختلال در حافظه، به ويژه در حافظه نزديك و كوتاه مدت ديده مي شود. مثلا فرد مبتلا كارهايش را تكرار مي كند، فراموش مي كند كه اجاق گاز را خاموش كند و يا به خاطر نمي آورد كه داروهاي صبحش را خورده است يا نه.
تغييرات در شخصيت مانند احساس بي تفاوتي و كناره گيري از ارتباطات اجتماعي كه ممكن است در مراحل اوليه اين بيماري ديده شود.
در مرحله بعد، به تدريج كه بيماري پيشرفت مي كند، بيمار در محاسبات، فهم مطالب خوانده شده و سازمان دادن و ارگانيزه كردن كارهاي روزانه دچار اشكال مي شود و تغييراتي در رفتار و ظاهرش به وجود مي آيد، مانند: بي قراري، تحريك پذيري، پرخاشگري و پوشيدن لباس هاي نامناسب.
در مراحل بعد كه پيشرفت بيماري بيشتر مي شود، فرد مبتلا گيج و حيران شده و سال و ماه را تشخيص نمي دهد نمي داند كه در كجا زندگي مي كند و نام محلي را كه هست، نمي تواند به درستي بگويد. به تدريج نمي تواند در مكالمات شركت كند و هيچ چيزي برايش جالب نيست، همكاري نمي كند و كنترل ادرار و روده خود را از دست مي دهد و در مراحل آخر ممكن است بيمار نتواند از خود مواظبت كند، البته اگر بيمار به مرحله آخر برسد. علت مرگ غالبا پنوموني يا عفونت ريه است.
* سير بيماري چه زماني طول مي كشيد؟
- سير بيماري بين ۲ تا ۲۰ سال است، افرادي در سنين بالاتر به اين بيماري مبتلا مي شوند، ممكن است قبل از اين كه به مراحل پاياني اين بيماري برسند به علل ديگر مانند بيماري قلبي و... فوت كنند.
* چه ارتباطي بين بيماري آلزايمر با دمانس يا زوال عقل وجود دارد؟
- بيماري آلزايمر شايع ترين نوع دمانس يا زوال عقل در سنين پيري است. در واقع دمانس يك نوع اختلال در حافظه و پروسه تفكر است. حدود ۵/۴ ميليون آمريكايي كه بالاتر از ۶۵ سال سن دارند، به اين بيماري مبتلا هستند. در سن ۶۵ سالگي در كمتر از ۵ درصد جمعيت اين بيماري ديده مي شود. بعد از سن ۶۵ سالگي، احتمال ابتلا به آن هر پنج سال دوبرابر مي شود، به طوري كه در سن ۸۵ سالگي و بالاتر از آن تقريبا نيمي از افراد را گرفتار مي كند.
* درباره علل و عوامل احتمالي كه مي تواند ابتلا به بيماري آلزايمر را منجر شود، توضيح دهيد؟
- علت اصلي اين بيماري ناشناخته است. با اين حال عواملي چون سن، پيشينه خانوادگي و عامل ژنتيك را با آن بي ارتباط نمي دانند. يعني اين عوامل هميشه و به طور قطع و يقين موجب بيماري نمي شوند، ولي مي توانند به آن مرتبط باشند. اين عوامل عبارتست از:
سن: با افزايش سن، احتمال ابتلا به بيماري آلزايمر نيز افزايش مي يابد و همانكه اشاره شد معمولا بعد از سن ۶۵ سالگي ديده مي شود و بعد از آن هر پنج سال شانس ابتلا به آلزايمر دو برابر مي شود، به طوري كه در سن ۸۵ سالگي تقريبا نيمي از افراد به آن مبتلا مي شوند. البته گاهي نيز بيماري آلزايمر قبل از ۶۵ سالگي شروع مي شود و دو عامل مشخص وجود دارد كه خطر ابتلا به اين بيماري را در سنين قبل از ۶۵ سالگي افزايش مي دهد كه يكي از آنها سندرم دان و ديگري سابقه فاميلي بيماري و مانس يا آلزايمر است. بيماري دان به علت نقص ژنتيكي در كروموزم ۳۲ بروز مي كند و تركيبي از آنورماليهاي فيزيكي و عقب ماندگي ذهني در آن ديده مي شود.
عوامل ژنتيك: درمورد نقش عوامل ژنتيك در ايجاد بيماري آلزايمر تحقيقات زيادي شده است. در افرادي كه يكي از والدين يا خواهر و برادرشان بيماري آلزايمر داشته اند، احتمال ابتلا به آلزايمر ۵/۳ برابر بيشتر از ساير افراد است. در دوقلوهاي يك تخمكي اگر يكي از آنها به اين بيماري مبتلا شود، شانس ابتلا در ديگري نيز ۵۰ درصد است.
- استروژن: خطر ابتلا به بيماري آلزايمر در زنان بيش از مردان است. اين تفاوت ممكن است به علت از دست دادن استروژن بعد از سنين يائسگي باشد. چون استروژن داراي اثرات مفيد و مثبتي بر روي عملكرد مغز مانند افزايش جريان خون و مغز، اثرات ضدالتهابي و آنتي اكسيدان و افزايش حافظه به علت افزايش بهتر شدن عملكرد كوليزژيك مغز است. شايد علت ديگر بالا بودن ميزان اين بيماري در زنان طول عمر آنها نسبت به مردان باشد.
- فعاليت هاي فكري و مغزي: اندازه مغز و تعداد ارتباط هاي سيناپسي در خطر ابتلا به بيماري آلزايمر مؤثر است. افرادي كه سر كوچك تري دارند و اندازه مغز آنها كوچك تر است، هوش كمتري دارند و اگر اين افراد از تحصيلات پايين تري نيز برخوردار باشند، خطر ابتلا به بيماري آلزايمر در آنها بيشتر است.
- آسيب هاي مغزي: هر پروسه اي كه موجب آسيب مغز معني داري شود، حتي اگر در سنين اوليه زندگي، اتفاق افتاده باشد، خطر ابتلا به بيماري آلزايمر را افزايش مي دهد. ضربه هاي مغزي كه منجر به بيهوشي مي شود، آسيب هاي عروقي مغز كه به علل مختلف مانند سكته مغزي، بيماري آرتروسكلرونيك، افزايش فشار خون، افزايش كلسترول خون و بيماري ديابت نيز احتمال ابتلا به آلزايمر را افزايش مي دهند. ضربه مغزي احتمال ابتلا به آلزايمر را دو تا چهار برابر بيشتر مي كند، البته به شدت ضربه مغزي نيز ارتباط دارد.
- افسردگي: در افرادي كه افسردگي دارند، خطر ابتلا به بيماري آلزايمر افزايش مي يابد. يكي از علل آن افزايش هورمون كورتيزول در اين افراد است كه بر روي سلول هاي عصبي در ناحيه هيوكامپ مغز اثر سمي دارد. ناحيه هيوكامپ در حافظه نقش دارد.
- سبك زندگي: تحقيقات انجام شده نشان مي دهد كساني كه فعاليت هاي فيزيكي، اجتماعي، فكري و مغزي كمتري دارند، خطر ابتلا به بيماري در آنها بيشتر است. شايد كاهش فعاليت هاي فيزيكي موجب افزايش اختلات عروقي شده و از اين طريق خطر ابتلا به آلزايمر را زياد كند. يك مطالعه كه در سوئد انجام شده است، ۱۲۰۰ نفر با سن ۷۵ سال و بالاتر از آن مورد مصاحبه قرار گرفتند و سه سال بعد نيز مجدداً وضعيت آنها مورد بررسي قرار گرفت و مشخص شد افرادي كه تنها زندگي مي كردند، دوستي نداشتند و يا ارتباط ضعيفي با فرزندان خود داشتند، احتمال ابتلا به آلزايمر در آنها ۶۰ درصد بيش از ساير افراد بود.
* درباره نحوه تشخيص بيماري آلزايمر نيز توضيح دهيد.
براي تشخيص بيماري آلزايمر بايد اين كارها را انجام داد:
- تهيه يك شرح حال دقيق از اطرافيان بيمار و انجام مصاحبه رواني با بيمار و انجام قسمت هاي مربوط به وضعيت رواني؛
- انجام معاينه فيزيكي و نورولوژيك؛
- انجام تست هاي آزمايشگاهي كامل خون و ادرار، اندازه گيري ويتامين B12 در هورمون هاي تيروئيد، سي تي اسكن مغز و MRI يا PET؛
- بررسي داروهايي كه بيمار مصرف مي كند.
* راه هاي درمان بيماري آلزايمر كدام است؟
اگرچه تاكنون درمان قطعي براي بيماري آلزايمر وجود ندارد، ولي پيشرفت هاي علم پزشكي در كنترل بيماران آلزايمر در ده سال گذشته بسيار موفقيت آميز و اميدواركننده است. البته در بيماري آلزايمر علاوه بر مصرف داروها، احترام به بيمار و توجه به نيازهاي عاطفي و جسمي و فيزيكي از اصول مهم و درماني است و محيط زندگي بيمار بايد آرام و توأم با عشق و محبت باشد.
داروهايي كه در درمان بيماري آلزايمر به كار مي روند، حدودا از ده سال پيش معرفي شده اند. اين داروها موجب افزايش استيل كولين شده و سبب بهتر شدن يادگيري و حافظه مي شوند. براي تأثير بهتر اين داروها صلاح است كه از مراحل ابتدايي شروع بيماري، مصرف آنها را توصيه كرد. بيشترين مدت اثر اين داروها بين ۶ ماه تا دو سال است و بعد از آن پيشرفت بيشتري در بهبود و علائم بيماري ديده نمي شود. ولي در اكثر مواقع قطع دارو موجب بدتر شدن علائم بيماري مي شود و مجددا مصرف دارو را بايد شروع كرد.
نخستين دارويي كه براي درمان بيماري آلزايمر معرفي شد، «تاكرين» (tacrin) نام داشت.
اما امروزه تاكرين كمتر مورد استفاده قرار مي گيرد و علت آن عارضه جانبي اين دارو و آسيب ديدن كبد است. البته سه نوع داروي ديگر وجود دارد كه عوارض جانبي خطرناكي ندارند و فقط ممكن است باعث علائم گوارشي مانند: تهوع، استفراغ، اسهال و كاهش وزن شوند. اين داروها در اكثر موارد ضمن اين كه موجب بهتر شدن روحيه و حافظه بيمار مي شود، منجر به احساس رضايت خانواده بيمار نيز مي گردد. با اين همه هنوز نمي توان با قاطعيت گفت كه تا چه ميزان سير آسيب مغزي را كاهش مي دهد.
* به چه شيوه اي مي توان از پيشرفت بيماري آلزايمر جلوگيري كرد؟
به ۳ روش زير مي توان از پيشرفت اين بيماري جلوگيري كرد:
- داروهاي ضدالتهابي غيراستروئيدي مانند آسپرين، به همين جهت برخي از پزشكان براي افرادي كه در معرض خطر ابتلاي به بيماري آلزايمر هستند، داروهاي ضدالتهابي همراه با ويتامين C و اسيد فوليك تجوير مي كنند.
- هورمون استروژن؛ هرچند استروژن مي تواند در جلوگيري از آلزايمر مفيد باشد ولي هنوز ثابت نشده است كه در مبتلايان به بيماري آلزايمر نقش مفيدي داشته باشد.
- آنتي اكسيدان ها؛ متابوليسم يعني سوخت و ساز مواد در بدن با مصرف اكسيژن همراه است و راديكال هاي آزاد توليد مي كند و سلول هايي كه تحت تأثير راديكال هاي آزاد قرار مي گيرند، ضعيف شده و راديكال هاي آزاد موجب بيماري هايي از جمله آلزايمر مي شود. بنابراين مصرف آنتي اكسيدان ها مانند ويتامين E در اين بيماران توصيه مي گردد. در تحقيقي كه درمورد تجويز ويتامين E صورت گرفته، بيماران آلزايمري عمر طولاني تر داشته و علائم بيماري بعد از ۷ ماه در آنها بهتر شده است. علاوه بر ويتامين C و E تعداد زيادي آنتي اكسيدان در سبزيجات و ميوه ها و ويتامين B12 و اسيد فوليك و داروي گياهي جنپكوبيلوبا وجود دارد.
علاوه بر درمان هاي دارويي، از روش هاي ديگري نيز براي بهتر شدن وضعيت بيماران آلزايمري استفاده مي شود كه از جمله آنها مي توان به موارد زير اشاره كرد:
- رژيم غذايي مناسب؛
- ورزش روزانه؛
- فعاليت هاي فكري و داشتن تماس هاي اجتماعي؛
- براي جبران اختلال حافظه استفاده از تقويم، فهرست كارهاي روزانه و استفاده از برچسب؛
- همراه داشتن نام و مشخصات و نشاني و شماره تلفن تماس و...؛
- شركت در گروه هاي حمايتي، نگاه به گذشته بيمار و انجام فعاليت هايي كه در گذشته مورد علاقه بيمار بوده است و آموختن مطالب ساده به بيمار.
* مراقبت چه نقشي در درمان بيماري آلزايمر دارد؟
- نقش مراقبت از بيماران آلزايمر در درمان آنها كمتر از درمان هاي دارويي نيست. در برخورد با بيماران آلزايمري، بايد شأن و منزلت آنها را حفظ كرده و كاملا با احترام با آنها برخورد شود. نبايد به علت فراموشي بيمار و ساير علائمي كه دارد، فكر كنيم بيمار متوجه اطرافش نيست. بنابراين رفتارهاي تحقيرآميز و يا ترحم آميز، موجب رنجش خاطر و عصبانيت آنها مي شود. بيماران را بايد در انجام كارها تشويق كرد. بايد به آنها دلگرمي بدهيم، آرام و مهربان باشيم و شنونده، عكس هاي قديمي را ببينيم. براي كاهش خستگي خود و تجديد انرژي از افراد فاميل و دوستان كمك بگيريم. گاهي حتي مي توان به طور موقت چند روز يا چند ساعت بيمار را به مراكز نگهداري سپرد.
بيماران آلزايمري تنوع را دوست ندارند و از رفتن به جاهاي بيگانه ناراحت شده و گيج و سردرگم مي شوند.
به تغذيه بيمار توجه جدي داشته باشيد. اين بيماران معمولا عصرها كه آفتاب غروب مي كند، بي قرار و مضطرب مي شوند، لذا سعي كنيد در اين ساعت ها بيمار را با موسيقي و صحبت كردن و... سرگرم كنيد.
