اميررضا كاظم پورفرد
بخش خدمات با خصوصيات خود، برتري ويژه اي نسبت به ساير بخش ها دارد. خواصي از قبيل توليد، توزيع و مصرف آن در يك زمان، غيرقابل جايگزيني و ذخيره شدن و همچنين قابليت ارائه آن در اشكال مختلف همگي نشان مي دهند كه ارائه خدمات از حساسيت خاصي برخوردار است. در دهه هاي اخير با افزايش سرعت رشد تكنولوژي در كنار فروپاشي شوروي سابق و شكل گيري مرزهاي جديد، توجه افكار عمومي دنيا به حركت جهاني شدن و احساس نياز دولت ها به همكاري بيشتر با يكديگر در بالا بردن توانايي هايشان، رشد روزافزون بازرگاني و به خصوص خدمات را مشاهده مي كنيم. بخش خدمات اين روزها در اكثر اقتصادهاي دنيا پايه اي اساسي است و ظرفيت هاي بالقوه و بالفعلي را جهت رشد از خود نشان داده است. اهميت اين بخش از آنجا افزوده مي شود كه سودآوري قابل ملاحظه اي داشته و عاملي براي ارائه سرويس به بخش هاي ديگري همچون توليد، كشاورزي، صنعت و معدن است.
حمل و نقل از حوزه هاي مهم در بخش خدمات است و روش هايي را شامل مي شود كه به طور گسترده در همه فعاليت هاي اقتصادي تأثير دارند. يكي از اثرات مستقيم هزينه هاي حمل و نقل،  نقش آن در قيمت تمام شده كالاست. همين امر باعث شده تا به كاهش هرچه بيشتر هزينه ها در اين بخش توجه شود. چرا كه امروزه خدمات حمل و نقل درجهان با رشدي صعودي، از ۳۰۰ ميليارد دلار در سال هم بيشتر شده است. از سوي ديگر با توجه به جهاني شدن تجارت ارزش و جايگاه حمل و نقل روز به روز افزون تر مي شود. به دنبال اين نگرش كريدورهايي در دنيا شكل گرفته است. اما كريدورهاي دريايي به دلايل طولاني بودن مسيرهاي آن و داشتن موقعيت هاي جغرافيايي خاص در رقابت با كريدورهاي زميني از مزاياي كمتري برخوردارند. كريدورهاي زميني علاوه بر كم كردن قابل توجه زمان، هزينه هاي حمل را نيز كاهش داده اند. به عنوان مثال در كريدورهاي شمال- جنوب زمان حمل از هند تا روسيه در مقايسه با مسيرهاي دريايي حال حاضر بيشتر از ۵۰ درصد كاهش يافته است. اهل فن مي دانند كه از بين روش هاي موجود براي حمل در خشكي، حمل و نقل ريلي روشي است كه بر ديگر صورت هاي حمل و نقل برتري دارد. اين نوع حمل و نقل با توجه به مشخصات ارزشمند آن از قبيل آلودگي كمتر محيط زيست، ايمني، مصرف بهينه سوخت، نظم و قابل كنترل تر بودن و به خصوص توانايي ارائه خدمات جهت حمل و نقل هاي انبوه در مسافت هاي طولاني، مي تواند نقش بسزايي در اين كريدور داشته باشد و فرصت هاي اقتصادي زيادي را ايجاد كند.
در دسامبر سال ۲۰۰۰ موافقتنامه اي در سطح وزراي حمل و نقل كشورهاي دخيل در كريدور شمال- جنوب به امضا رسيده و ديگر كشورهاي منطقه هم آمادگي خود را جهت پيوستن به اين موافقتنامه اعلام كرده اند. اهميت اين كريدور از آنجا افزون مي شود كه كريدور نهم، اروپا را به واسطه درياي خزر و كشور ما به خليج فارس پيوند مي دهد. با اين اتفاق غرب و شمال اروپا، بخش هايي از نواحي مركزي و حوزه درياي بالتيك، حوزه خليج فارس، شبه قاره هند، شرق و جنوب شرق آسيا به هم مرتبط شده و از خدمات حمل و نقل در اين عرصه استفاده مي كنند. اينجاست كه لزوم يك حمل و نقل زميني كارآمد جهت تكميل زنجيرهاي حمل و نقل تركيبي چهره نشان مي دهد. به جرا‡ت مي توان گفت حمل و نقل ريلي مناسب ترين روش جهت حضور در اين عرصه اقتصادي است و كشور ما براي فعاليت در اين كريدورها قابليت هاي زيادي در اين زمينه دارد. جهت تحقق اين موضوع و به منظور اتصال ريلي آسياي ميانه به خليج فارس و شبكه اروپا راه آهن مشهد- سرخس ساخته شده است. بهره برداري از راه آهن بافق- بندرعباس به طول ۷۰۰ كيلومتر نيز حركت مؤثري براي زمينه سازي اين حضور است. عبور اين مسير از كوير ايران مي تواند رشد اين نواحي را نيز به دنبال داشته باشد. اما پروژه هاي ارزشمندي همچون راه آهن بافق- مشهد كه اثر آن كاهش حدود ۱۰۰۰ كيلومتر از مسيرهاي مابين سرخس و بندر شهيد رجايي است، نياز به سرعت بيشتر در ساخت و تزريق منابع مالي و اعتباري جهت سرعت بخشيدن به اجرا دارد. پروژه ديگري كه ساخت آن توانايي ما براي اين حضور را مؤثر مي كند راه آهن  كرمان- زاهدان است كه راه ارتباطي مؤثر بين آسياي جنوبي و راه آهن اروپاست. اين نكته حائز اهميت است كه عمر زياد اجزاي ثابت و زيربناهاي حمل و نقل ريلي علاوه بر اقتصادي كردن آن باعث اساسي شدن نقش اين نوع حمل و نقل در اين كريدورها مي شود. حمل و نقل ريلي به دليل استفاده از نيروي انساني كمتر در ارائه خدمات حمل و نقل نيز مزيت اقتصادي دارد. بانك جهاني در گزارشي ميزان مصرف انرژي در راه آهن را به ازاي حمل يك هزار تن بار ناخالص ۷/۶ ليتر و براي حمل و نقل جاده اي ۳۳ ليتر برآورد مي كند اين خود نشانه اي ديگر بر مزيت اقتصادي اين نوع حمل و نقل بر روش هاي ديگر حمل و نقل در خشكي است. وجود امكانات لازم در مرزها از جمله ادوات تعويض بوژي كه به دليل نبود استاندارد يكسان در كشورهاي منطقه براي ساخت شبكه راه آهن است نيز مؤثر است. در مرز سرخس تجهيزات كافي تعويض بوژي نداريم، اما در تركمنستان ۱۶ سايت تعويض بوژي وجود دارد.
از ديگر راه هاي توانا كردن بخش حمل و نقل ريلي جهت حضور در اين كريدور، استفاده از مولدهاي برقي است. سيستم هاي توليد نيروي كشش برقي بر مولدهاي گازوئيلي مزيت دارند در حالي كه در كشور ما ارزاني سوخت توجه زيادي را به اين موضوع جلب نكرده است. در صورتي كه سيستم هاي مولد نيروي كشش برق استفاده شود، به مراتب مزيت حمل و نقل ريلي بر جاده اي افزون تر خواهد شد، علاوه بر اين كه سرعت به طرز چشمگيري افزايش خواهد يافت. با توانا شدن حمل و نقل ريلي در بخش باربري قسمتي از درآمدهاي حاصل از حمل و نقل ريلي را مي توان جهت قدرت بخشيدن بخش مسافري اين نوع حمل و نقل هزينه كرد و با بالا بردن ظرفيت هاي بخش مسافري در كاهش قيمت خدمات آن هم تلاش كرد تا بر همگاني كردن بخش مسافري افزوده شود. نكته مهم در مزيت بخش مسافري حمل و نقل ريلي بر حمل و نقل جاده اي مزيت ايمني است. اتحاديه بين المللي راه آهن ها آمار تعداد مسافران كشته شده در راه آهن طي ۲۵ سال گذشته را در كشورهاي اتحاديه اروپا در هر «ميليارد نفر كيلومتر» با كاهش از دو به ۰۴/۰ درصد نشان مي دهد. در حالي كه در حمل و نقل جاده اي همين موضوع افزايش آمار داشته است.
در برنامه پنج ساله سوم، سهم راه آهن از جابه جايي كالا ۵/۱۳ درصد درنظر گرفته شده است و قرار است بخش باري ناوگان ريلي تا ۲۲۵۰۰ دستگاه در برنامه افزايش داشته باشد.
اين مهم بايد با نگرشي مثبت مورد توجه برنامه ريزان و سياستگذاران حمل و نقل قرار گيرد و پيش بيني هاي ترسيم شده در برنامه تحقق يابد تا نتايج سودمند آن كه دستيابي به حمل و نقل ايمن ، سريع و اقتصادي در سايه رشد حمل و نقل ريلي است، به دست آيد.
كريدور شمال- جنوب هزينه هاي حمل و نقل را به نصف كاهش مي دهد. كشور ما از جهت اقتصادي مناسب ترين مسير براي ترانزيت كالا در اين مسير است. بجاست تا با استفاده از فرصت به وجود آمده، با انتخاب بهترين گزينه كه همان حمل و نقل ريلي است از اين موقعيت استفاده كنيم. با اين كار علاوه بر تقويت درآمدهاي اقتصادي، مي توان اين درآمدها را به كل بخش حمل و نقل تزريق كرده و حمل و نقل كشور را به سمت اقتصادي شدن هرچه بيشتر پيش برد