اشاره: حقوق كودك چيست؟ و چه كسي يا كساني در تأمين حقوق كودكان مسئولند؟ حقوق كودك داراي شاخه هاي مختلفي است و از جنبه هاي متفاوتي مورد بحث و بررسي قرار مي گيرد. بررسي موضوع كودكان سرباز به عنوان سپري انساني در جنگها يكي از شاخه هاي حقوق بين المللي كودكان است.
امروزه متأسفانه بيش از ۳۰۰ هزار كودك سرباز در اقصي نقاط جهان از جمله آفريقا و بعضي از نقاط آسيا در خدمت نيروهاي نظامي هستند و به اشكال مختلف مورد آزار و خشونت قرار مي گيرند.
كودك سرباز در عرصه بين الملل موضوع گفتگوي ما با دكتر نسرين مصفا عضو هيأت علمي دانشگاه تهران و رئيس مركز مطالعات حقوق بشر در سازمان دفاع از قربانيان خشونت است كه در ادامه از نظرتان مي گذرد.
كودكان و منازعات مسلحانه
قرنهاست كه بشر درگير جنگ و منازعات مسلحانه است، شايد آرزوي آن صلحي كه هميشه در نظر ماست دست نيافتني باشد. زيرا سرنوشت بشريت با جنگ رقم خورده است، همواره افرادي در جنگها كشته شده اند، آسيب ديده اند، پناهنده شده اند و به اشكال مختلف مورد آزار قرار گرفته اند. يكي از واقعيات تأسف بار قرن بيستم در كنار همه دستاوردهاي عظيم بشري داشتن تعداد زيادي سرباز كوچك است. اين واقعيت بسيار نامطلوبي است كه ما در خيلي از مناطق جهان با سربازان كوچك بخصوص در آفريقا و آمريكاي لاتين و قسمتهايي از آسيا مواجه هستيم. وقايعي كه در چند سال گذشته در برخي ازمناطق مثل سيرالئون و رواندا به وقوع پيوست واقعيت خيلي تلخي بوده است.
در سيرالئون به طور مشخص كودكان به عنوان سپر انساني مورد استفاده قرار گرفته اند يعني سربازان بزرگ نخواسته اند خودشان مورد حمله قرار بگيرند و كودكان را جلو فرستاده اند.
خيلي وقت ها بچه ها را مثله كرده و از اعضاي بدنشان استفاده كرده اند.
جايگاه كودكان سرباز در كنوانسيون حقوق كودك
در حال حاضر، حدود يك ميليون سرباز كوچك داريم كه براساس كنوانسيون حقوق كودك افراد بين ۱۵ تا ۱۸ سالگي هنوز كودك، محسوب مي شوند و نمي توانند در جنگ و كارزار فعال شوند. در حال حاضر ما درعرصه بين المللي اسنادي داريم كه بتوانند پاسخگوي جلوگيري از اين كار باشند ولي يك واقعيت در زمينه حقوق بشر وجود دارد اينكه اين اسناد بسيار خوب تدوين شده اند داراي تعابير زيبايي در مورد كرامت، حيثيت، رعايت حقوق انسانها و رعايت حقوق كودكان هستند با واقعيت عملي و اجرايي اين اسناد تفاوتهاي خيلي زيادي دارد. آلام بشري در اسناد حقوق بشر خيلي خوب تدوين شده اند و كشورها هم به آنها متعهد شده اند.
در پروتكل الحاقي كودكان در تعارضات مسلحانه و در كنوانسيون حقوق كودك نيز ما به ميزان كافي مواردي در اين زمينه داريم ولي متأسفانه اينها واقعيت عملي به خود نگرفته اند.
قبل از اين ماده ۳۸ كنوانسيون حقوق كودك به تربيت كودكان سرباز و كودكان درگير تعارضات مسلحانه مي پردازد، من از فرمايشهاي استاد بزرگوارم جناب آقاي دكتر ممتاز در مركز مطالعات حقوق بشر استفاده كنم، كه مشخصاً ماده ۴ پروتكل ۲ و ماده ۷۴ پروتكل ۱ به موضوع كودكان سرباز پرداخته و به كارگيري كودكان سرباز را در موارد مختلف چه به صورت مستقيم و چه غيرمستقيم منع كرده است. يك ويژگي كنوانسيون حقوق كودك اين است كه سن كودكي را تا ۱۸ سال مطرح مي كند ولي ترجيح پروتكلهاي حقوق بشردوستانه اين است كه كودكان نبايد مستقيماً اسلحه به دست بگيرند و خودشان به عنوان يك بازيگر در عرصه جنگ باشند.
شوراي امنيت در سالهاي گذشته بسيار خوب به موضوع پرداخته و ما مشخصاً ۳ قطعنامه ۱۲۶۱ ، ۱۳۱۴ و ۱۳۷۹ را داريم كه تمام قطعنامه ها به موضوع كودكان درگير در تعارضات مسلحانه و بخصوص در قطعنامه اول يعني قطعنامه ۱۲۶۱ به كودكان سرباز پرداخته و قوياً به كارگيري كودكان سرباز را در طول جنگ محكوم كرده و از دولتها مي خواهد كه زمينه هاي برگشت مجدد آنها را به جامعه فراهم كنند. همچنين قطعنامه ۱۳۱۴ هم تقاضا مي كند كه در موافقت نامه هاي صلحي كه بين طرفين منعقد مي شود زمينه هاي بازگشت كودكان سرباز را به آغوش خانواده و اسكان آنها در محيط خانوادگي را فراهم كنند. قطعنامه ۱۳۷۹ فراتر از اينها مي رود و تقاضا مي كند از كارگزاريهاي تخصصي ملل متحد و بانك جهاني كه زمينه هاي مالي را براي حمايت از اين كودكان فراهم بكنند. زيرا فقر دليل اصلي براي به كارگيري اين كودكان در جنگ است؛ به خصوص در آفريقا كودكاني هستند كه در خيابان به دنيا مي آيند، در خيابان زندگي مي كنند و در خيابان هم از بين مي روند. بنابراين با چنين وضعيتي براي قرصي نان و براي يك شب سرپناه اسلحه به دستشان مي گيرند و در خدمت كساني كه اين جنگ ها را راه مي اندازند، درمي آيند.
قطعنامه آخري از دبير كل مي خواهد كه از به كارگيري سربازان كودك جلوگيري كند و فهرستي از گروه هايي كه اين كودكان را به كار گرفته اند فراهم شود.
اقدامات جامعه بين المللي
در زمينه كودكان
يكي از اقدامات معمول جامعه بين المللي براي پرداختن به يك موضوع به كارگيري گزارشگران ويژه است، وقتي كميسيون حقوق بشر و يا شوراي امنيت و يا دبير كل سازمان ملل، گزارشگر ويژه اي را براي يك كاري طلب مي كند نشانگر اهميت موضوع است.
ما در زمينه كودكان سرباز در منازعات مسلحانه گزارشگران فعالي داشتيم. مثلاً خانم ماشل همسر آقاي نلسون ماندلا كه سابقه مبارزات طولاني در زمينه حقوق بشر دارد، خودش دبير بوده و در اين زمينه كار كرده است، گزارشي هم كه داده گزارشي بسيار مؤثر بوده و راهنماي سازمان ملل متحد در زمينه كار پيرامون كودكان و منازعات مسلحانه قرار گرفته است.
در حال حاضر، يك پروتكل الحاقي داريم كه مي طلبد كشورهاي عضو كنوانسيون حقوق كودك در جهت پيوستن به اين پروتكل قدم هاي مؤثرتري را بردارند. اين پروتكل در حقيقت در مورد ممنوعيت به كارگيري هر فرد زير ۱۸ سال در منازعات و مجروح كردن افراد زير ۱۸ سال، رفتن به ارتش و... تغييراتي دارد و مي خواهد كه جامعه بين المللي نسبت به اين موضوع پاسخ مناسبي بدهد. در حقيقت در اساسنامه ديوان كيفري بين المللي هم آمده كه به كارگيري كودكان زير ۱۸ سال در منازعات مسلحانه به طور مستقل جنايت عليه بشريت است و جزو جناياتي قرار مي گيرد كه مورد بررسي ديوان كيفري بين المللي قرار خواهند گرفت.
فاجعه عظيم تر از آن است كه من به عنوان يك معلم سازمان هاي بين المللي تكرار مي كنم. بين آنچه كه در سند آمده و آنچه كه جامعه بين المللي و دولت ها در قالب تعهدات عملي خودشان انجام مي دهند تفاوت بسياري است و متأسفانه در بسياري از موارد كشورهاي غربي هم كه خودشان طلايه دار، پيشگام و مروج پيوستن به اسناد بين المللي و اجراي موازين بين المللي حقوق بشر هستند دست اندركار خريد و فروش و در بعضي از مواقع مزدوري اين كودكان بودند.
* يكي از مطالبي كه در كنوانسيون هاي مربوط به حقوق بشردوستانه در رابطه با كودكان سربازمطرح مي باشد اين است كه سن مسئوليت كيفري را براي كودكان ۱۵ سال معرفي كرده يعني كودكان زير ۱۵ سال مسئوليت كيفري ندارند. اين از يك نظر خيلي خوب است براي اين كه كودكان سرباز به خاطر كارهايي كه انجام مي دهند يا جرايمي كه مرتكب مي شوند مورد محاكمه قرار نمي گيرند. ولي اين امر شبيه يك تيغ دولبه اي است كه از آن طرف تشويق براي فرماندهان و جنايتكاران جنگي مي شود تا به جاي استفاده از سربازان بزرگسال از سربازان كوچك استفاده كنند. براي اينكه هيچ محاكمه جدي براي اعمال و جنايات جنگي كه انجام مي دهند و قتل عام هايي كه مي كنند انجام نمي شود لذا از كودكان استفاده مي كنند تا عواقبي برايشان نداشته باشد به نظر شما چه بايد كرد؟
- واقعيت اين است كه كنوانسيون حقوق كودك براي سن مسئوليت كيفري ۱۸سال را مطرح مي كند البته همان طور كه مي دانيد كنوانسيون حقوق كودك و حقوق بشردوستانه در حالي كه تأثير متقابل دارند و حقوق جداگانه هستند و نمي توانيم بگوييم كه كنوانسيون حقوق كودك مواضع حقوق بشردوستانه را هم تحت پوشش قرار مي دهد ولي به نظر مي رسد كه با توجه به كنوانسيون حقوق كودك بعد از پروتكل هاي ژنو تصويب شد در حال حاضر سن مسئوليت كيفري را مي توانيم همان ۱۸ سال تلقي كنيم و باز در اصل اين ديوان كيفري بين المللي خواهد بود كه به اين موضوع دقيق تر بپردازد و بخواهد كه اين فاصله سني را بپوشاند ولي واقعيت اين است كه همان طوري كه گفتم در روآندا، سيرالئون، چاد، كلمبيا و خيلي جاهاي ديگر اين اتفاق افتاده و از كودكان استفاده مي كنند.
* براي آن طرف قضيه يعني استفاده از كودكان به منظور ارتكاب جنايت چه بايد كرد؟ درست است كه از نظر خود كودك سن مسئوليت كيفري ۱۸ سال باشد خيلي بهتر است ولي از طرف ديگر كاري نكنيم كه مقرراتي كه به نفع كودك است باعث فرار جنايتكاران جنگي از مجازات بشود؟
- بله اين اختلاف وجود دارد ولي به نظر من چون اين كودكان خودشان آگاهانه اين كار را انجام نمي دهند اگر ما سن را به ۱۸ سال بياوريم بهتر است و اگر خودشان آگاهانه اين كار را انجام مي دادند آن وقت قضيه فرق مي كرد. ولي با توجه به اين كه اينها همواره به عنوان يك ابزار استفاده مي شوند شايد اگر سن بالا بيايد بهتر باشد ولي خودش مي تواند يك موضوع باشد. لازم است كه اين مسأله مورد مطالعه قرار گيرد و اثرات هركدام بررسي شود و آنچه كه كنوانسيون حقوق كودك دنبالش است بهترين منافع كودك تحت هر شرايطي است. در كنوانسيون حقوق كودك همه جا، محور اصلي تضمين و رعايت بهترين منافع كودك است.
حالا بهترين منافع كودك در كدام است؟ اينكه سن مسئوليت كيفري را تغيير دهيم يا اينكه با توجه به دوگانگي كه در اسناد حقوق بشردوستانه و حقوق بشر وجود دارد، چگونه حقوقشان رعايت شود،كه بحث مفصلي دارد.
به هر حال، بايد قبول كنيم كه كودكان سرمايه هاي اين جهان هستند و هر گونه برخورد و توجه به آنها در آينده محصولش براي استفاده كل جامعه خواهد بود. اميدواريم اين پديده زشت و مشمئز كننده بين المللي در آينده به نوعي بتواند از صحنه گيتي حذف شود و ديگر شاهد اين گونه اعمال بر اين قشر آسيب پذير جوامع نباشيم.