رها بزرگ نيا
اشاره: نهاد دانشگاه در هر جامعه اي ، به دليل ساختار انساني جوان خود و به دليل متاثر بودن از پاره اي عوامل دروني و بيروني، همواره با ناهنجاري هايي نيز مواجه است كه آسيب هاي روحي و رواني دانشجويان از آن جمله به شمار مي روند. در حالي كه پديده خودكشي وساير آسيب ها و اختلافات شايع در سطح دانشگاههاي دنيا نيز مديريت اين نهاد را با چالش مواجه كرده و آنها را وا داشته تا با اجراي طرح ها و برنامه هاي زير بنايي واصولي ضمن شناسايي اين آسيب ها، راهكارها و راهبردهاي علمي و عملي مناسبي در پيش گيرند و در اين راه هزينه هاي لازم را نيز بپردازند، در كشور ما هنوز موضوع آسيب هاي روحي و ناهنجاريهاي مزبور در سطح دانشگاهها جدي گرفته نشده و سياست ها و راهبرد هاي تقابل با اين پديده از حد تاسيس چند دفتر راهنمايي و مشاوره با امكانات و توان محدود، فراتر نرفته است.
هر چند سالهاست بسياري ازمسئولان وكارشناسان، بحران هاي روحي رواني دانشجويان خوابگاهي وغير بومي را از جمله مهم ترين آسيب هاي نگران كننده در دانشگاه هاي كشور ذكر مي كنند، عدم توجه به اين واقعيت در نظام سنجش و گزينش دانشجو و فقدان سياستي اصلاحي از سوي مسئولان، رفته رفته موجب تزايد اين نگرانيها شده و مهاجرت ناخواسته جوانان از شهر و ديارشان گسست هاي خانوادگي، فرهنگي و اجتماعي، گاه زمينه ساز مشكلاتي بغرنج مي شود.با وجود آنكه الزاما تمامي دانشگاههاي موفق دنيا درمناطق خوش آب و هوا و شهري داير نشده اند و بيش از آنكه به مسايل حاشيه اي بپردازند، محيطي امن و پويا از نظر علمي و پژوهشي براي دانشجويان خود به شمار روند، امروز حتي دانشگاههاي با سابقه و بزرگ در كشور ما در تحقق تام و كمال اين نقش مهم، بعضاً ناتوان مي مانند، كه در اين ميان البته نمي توان منكر تأثيرات عوامل گوناگون فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي بود. ايجاد فضاي پرنشاط علمي در دانشگاههاي كشور و شناسايي و رفع نيازهاي روحي رواني دانشجويان رسالتي است كه مسئولان و متوليان آموزش عالي و در كنار آنها جامعه ما نبايد بي توجه از كنار آن بگذرند.چندي پيش، باز جامعه دانشگاهيان ما نظاره گر حادثه ناگوار مرگ خود خواسته يك دانشجو شدند. آنچه در پي مي آيد گزارشي است كه به همين بهانه در اين شماره همشهري دانشجو بدان پرداخته ايم. دركنار تمامي آثار و تالمات روحي ناشي از چنين رخدادي آنچه جاي تامل دارد و تاسف،عدم همكاري لازم مصادر امور در فرآيند تهيه و تدوين گزارش مزبور و گزارش هاي اين چنين است. تلاش خبرنگاران همشهري دانشجو، طي روزهاي متوالي بر آن بود تا از جزئيات اين اتفاق نيز گزارشي تهيه كنند اما عدم رغبت مسوولان مربوط از رياست واحد گرفته تا مدير كل حراست دانشگاه و دفتر مركزي وزارت علوم مجال اين كار را به ما نداد.
***
يك طناب گوشه اتاق است
«يك طناب محكم مي خواهم» فروشنده اي كه طناب را به دستهاي مهدي مي داد، شايد باور نمي كرد پسري كه روبه رويش ايستاده چه فكرهايي در سر دارد. براي مهدي تنها ماندن خيلي سخت نبود. در شهري كوچك مثل تفرش كه تنها ۵۶۴۵۰ نفر جمعيت دارد، داشتن يك خانه بزرگ ۲۰۰ متري و تنها ماندن چيز عجيبي نيست. براي او كه خانواده اش در كرج زندگي مي كردند و با يك تاكسي مي توانست در كوچه هاي پايتخت سير كند، تنهايي در چند خيابان معدود اين شهر كويري تازه نبود. ترم آخر عمران واحد تفرش دانشگاه صنعتي اميركبير بودن، براي خيلي ها، يعني يك روياي دور و دست نيافتني. اما براي «مهدي» دانشجوي مشروطي كه صبح جمعه ۲۶ دي ماه خودش را حلق آويز كرد ديگر رويايي باقي نمانده بود. در يادداشتش نوشته بود كه به خاطر افسردگي شديدچنين كرده است. مدير دانشجويي فرهنگي دانشگاه گفت كه شايد او مشكلات خانوادگي داشت . دكتر نورپناه مسئول واحد تفرش مي گويد كه او اصلاً مشروطي نداشته، اما شايد فقط كوير بداند كه در شب هاي تنهايي مهدي واقعاً چه اتفاقي افتاده است. شهر تفرش زادگاه بزرگان علمي ايران؛ محمود حسابي، عبدالكريم قريب، احمد پارسا، عباس سحاب و... در ۲۲۲ كيلومتري جنوب غربي استان تهران واقع شده. ۳۷۳۵ كيلومتر مربع مساحت دارد. دوم تيرماه سال ۱۳۶۶، نخست وزير وقت مهندس ميرحسين موسوي كلنگ احداث دانشگاه تفرش را بر زمين زد. از آن روز تفرش هم در ليست شهرهايي رفت كه دانشگاه دولتي دارند. شهرهايي كه معمولاً به اين خاطر از موقعيت فرهنگي اجتماعي خاصي برخوردار مي شوند. طرح جامع مجموعه دانشگاهي تفرش شامل پنج مجتمع است:
۱- مجتمع فني و مهندسي شامل دانشكده هاي برق- صنايع- عمران- كامپيوتر و مكانيك
۲- مجتمع علوم پايه شامل دانشكده هاي فيزيك- رياضي و شيمي
۳- مجتمع علوم انساني شامل دانشكده هاي حقوق- اقتصاد- جامعه شناسي و زبانهاي خارجي
۴- مجتمع هنرهاي كاربردي شامل دانشكده هاي معماري و هنرهاي تجسمي- طراحي صنعتي و معماري صنعتي
۵- بخشهاي رفاهي و كمك آموزشي مانند استاديوم ورزشي، باشگاه اساتيد، بهداري، فروشگاه، مهمانسرا، خوابگاه دانشجويي، مهدكودك و دبستان، منازل مسكوني كاركنان و اساتيد.
زماني كه سيدمهدي فرم ثبت نام خود را پر مي كرد، از اين همه امكانات و اسمهاي دهان پركن فقط دانشكده برق، صنايع، عمران و دانشكده رياضي كاربردي به راه افتاده بودند و ساختمان خوابگاه ها در ميان گرد و خاك كوير قد علم كرده بودند. كوه اسپيچ هم تنها ناظر تنهايي دانشجويان بود. شايد به همين خاطر مهدي تصميم گرفت كه در شهر بماند. خانه اي اجاره كرد. دوست او كه ليسانس برق خودش را از اين واحد گرفته مي گويد:«ما توي خوابگاهها هيچ كاري نداشتيم.
ساختمانها خيلي خوب و نوساز بودند. ما در يك سوييت مجهز ۸ نفري زندگي مي كرديم. اما فاصله خوابگاهها تا شهر خيلي زياد است. ما فقط يك عده آدم محدود را مي ديديم. مثل زنداني هايي كه آنها را به جايي تبعيد كرده باشند. در خود شهر هم كاري نمي شد كرد. شهر خيلي كوچكي است. فرهنگ مردم هم خيلي سنتي است. براي من كه از تنكابن با آن محيط باز و فرهنگ راحت به اين شهر آمده بودم، ماه هاي اول خيلي سخت گذشت.»
اميرپور، رئيس مركز مشاوره دانشگاه صنعتي اميركبير مي گويد: «من دانشجوي ديگري هم داشتم كه وقتي به تفرش رفت گفت من آنجا ساخته شدم حالا هم ازدواج كرده و زندگي موفقي دارد. اما هيچ كدام اين دو مورد عادي نيستند چون هر دو، دو سر منحني هستند. يكي ساخته شده و يكي خودكشي كرده بقيه هم اين وسط سرگردان شده اند.»
امير پور از نبود واحد مشاوره در تفرش گله مي كند. ظاهراً مدتي يك دانشجوي دكتراي روانشناسي به آنجا مي رفته اما حال بدون او ديگر كسي نيست كه به درد دل بچه ها گوش دهد. او نامه اي براي رئيس دانشگاه تنظيم كرده است كه در آن موارد زير خواسته شده:
۱- فعال سازي دفتر مشاوره
۲- جذب دانشجوي بومي
۳- فعاليت هاي فرهنگي و فوق برنامه
اگرچه تفرش و بسياري ديگر از شهرهاي ما از سابقه زياد و هويت بالاي فرهنگي برخوردارند، به اعتقاد امير پور، براي دانشجوي غيربومي كه از نقطه اي مثل تهران به شهرهاي كوچك منتقل مي شود، به دليل تنوع كم فرهنگي، جذابيت ها پايين است و لذا توسعه برنامه هاي فرهنگي در اين مناطق باعث مي شود دانشجو كمتر به مشكلاتش فكر كند. وقتي از دكتر نورپناه مسئول واحد تفرش در مورد امكانات فرهنگي شهر تفرش مي پرسيم مي گويد: «از من نپرسيد چون من دروغ مي گويم. مي گويم كه تفرش شهر خيلي خوبي است.»
:تفرش سينما دارد؟
- نه!
:استاديوم چطور؟
نه!
:خوابگاهها با شهر چقدر فاصله دارند؟
- فاصله شان زياد است. چرا اينها را مي پرسيد؟ الان همه جاي دنيا همين طور است. همه جا شهركهاي دانشگاهي وجود دارند. دانشگاه علم و صنعت هم واحد اراك دارد.
دانشگاه شريف هم واحد محلات دارد. ما خودمان هم واحد پرديس ماهشهر داريم. اين يك چيز طبيعي است.
دكتر نورپناه شايد هيچ وقت به اين فكر نكرده است كه در يك شهرك دانشگاهي مثل واحد تفرش يك دانشجو غير از درس خواندن ديگر چه بايد بكند؟ مگر در كتابهاي مهندسي چقدر راجع به زندگي نوشته اند؟
مرگ هاي پنهان
دو هفته پيش خودكشي كرده. لطفاً شما اسمش را ننويسيد. قرص خورده بود. ما نجاتش داديم. به هيچ كس هم نگفتيم. اهل ايلام است. مي خواست برود دانشگاه كرمانشاه پيش خانواده اش باشد كه موافقت نكردند. پسر خوبي است نمي دانم چرا اين كار را كرد.» اين اقدام به خودكشي مثل يك راز بين دوستان او مانده است. اميرپور از اين مورد اظهار بي اطلاعي مي كند. آ نها براي همه دانشجوها پرونده بهداشت رواني ندارند. او مي گويد: «مواردي كه ما بررسي مي كنيم يا كساني هستند كه خودشان خواستار مشاوره شده اند و يا دوستان، خانواده و يا اساتيد آنها را معرفي كرده اند. ما در دانشگاه مجري نيستيم.» در سال ۱۳۸۱،خبر غير موثق ۲۵۰ مورد خودكشي منجر به مرگ در دانشجويان گزارش شده است. هر چند كه وزارت علوم از اعلام آمار دقيق اين خودكشي ها طفره مي رود اما همين تعداد هم اگر درست باشد، رقم كمي نيست. مركز مشاوره كه زير نظر معاونت دانشجويي اداره مي شود تنها خدمات مشاوره به دانشجويان ارائه مي دهد. شناسايي دانشجويان نيازمند به مشاوره در فهرست وظايف اين دفتر نيست. هر چند كه دفتر مشاوره بارها به رياست دانشگاه پيشنهاد داده است كه دانشجويان مشروطي را به مركز مشاوره معرفي كنند اما به علت دير اعلام شدن نمرات و آغاز ترم بعد عملاً اين كار ممكن نيست. تمام خدمات روان سنجي اين مركز براي تك تك دانشجويان در يك فرم خلاصه مي شود اين فرم كه در آغاز ثبت نام دانشجويان به آنها داده مي شود، تست روانشناسي GHQ است كه سلامت كلي افراد را ارزيابي مي كند. در اين فرم از دانشجو در مورد بيماريهاي رواني، اضطراب و يا سابقه مشكلات رواني پرسيده مي شود. در چندين سؤال تستي ديگر دانشجو به سؤالاتي در مورد حال عمومي، استرس و يا نااميدي به زندگي پاسخ مي دهد. اما جالبترين سؤالات اين فرم در قسمت پاياني آن آمده اند:
اما از يك ماه گذشته تا به امروز فكر كرده ايد كه شخص بي ارزشي هستيد؟ آيا از يك ماه گذشته تا به امروز احساس كرده ايد كه زندگي كاملاً نااميدكننده است؟ آيا از يك ماه گذشته تا به امروز احساس كرده ايد كه زندگي ارزش زنده بودن را ندارد؟ آيا از يك ماه گذشته تا به امروز به اين مسأله فكر كرده ايد كه ممكن است دست به خودكشي بزنيد؟ آيا از يك ماه گذشته تا به امروز احساس كرده ايد كه چون اعصابتان خراب است نمي توانيد كاري انجام دهيد؟ آيا از يك ماه گذشته تا به امروز به اين نتيجه رسيده ايد كه ايكاش مرده بوديد و كلاً از شر زندگي خلاص مي شديد؟ آيا از يك ماه گذشته تا به امروز اين فكر به ذهنتان رسيده است كه بخواهيد به زندگيتان خاتمه دهيد؟
و آخرين سؤال چنين فرمي در مورد سابقه ناراحتي عصبي در خانواده دانشجو است.
سارا. م دانشجوي دانشگاه صنعتي اميركبير مي گويد: «وقتي اين فرم را پر كردم از خودم پرسيدم كه چند نفر قبل از من خودكشي كرد ه اند كه حالا دارند اين سؤال را از من مي پرسند؟»
اما اميرپور، رئيس دفتر مشاوره مي گويد: «اين تست كاملاً استاندارد است و در دانشگاههاي ديگر مثل صنعتي شريف، علم و صنعت و تهران هم انجام مي شود. وقتي ما سؤالهاي اين تست را به هم مي دهيم، ديگر لزومي ندارد كسي فكر كند كه ميزان خودكشي چقدر است. سؤال همه گير است. فقط از يك نفر دانشجوي ورودي جديد پرسيده نمي شود كه او فكر كند قرار است در آينده خودكشي كند.»
دكتر آذردخت مفيدي، روانشناس در مورد اين تست مي گويد: «پرسيدن اين سؤالات اشكالي ندارد چون ثابت شده افرادي كه فكر خودكشي دارند معمولاً اقدام به اين كار هم مي كنند اما مهم است كه اين سيستم تمامه باشد يعني اگر سيستم آموزش عالي يك تست استاندارد يا نيمه استاندارد در بدو ورود از دانشجويان مي گيرد، اقدامات بعدي هم بايد همراه آن باشد. اين تست ممكن است توليد ترس بكند اما در جاهاي ديگر كه چنين پرسشنامه اي داده مي شود مراكز مشاوره بسيار جدي و فعال هم وجود دارند.
سيستم ما ناقص است. اقدامات حمايت گرانه در چنين مواردي حتماً بايد وجود داشته باشند.»
اقدامات مركز مشاوره دانشگاه اميركبير در مورد مددكاري فعال، به برگزاري كارگاههاي كوچك و كم جمعيت محدود شده است. علاوه بر اينكه سازوكاري براي شناخت دانشجويان آسيب پذير هم وجود ندارد.
اميرپور در اين باره مي گويد: «من بعد از كلي تلاش موفق شدم تا موافقت بگيرم از ترم آينده درس مهارتهاي زندگي به طور اختياري ارائه شود. دانشجوي ما فقط درس خوانده تا در اين رشته ها قبول شده. در مورد روابط بين فردي و مهارتهاي زندگي چيزي نمي داند. يك انسان اگر ضعيف باشد بدنش مستعد است كه هر نوع مريضي بگيرد. ما در مورد دانشجويان مصون سازي رواني نكرده ايم و اصلاً بعيد نيست كه آنها در مدت كوتاهي به پوچي برسند.»
دكتر مفيدي در مورد علل خودكشي دانشجويان معتقد است: «دانشجويان در ابتداي دوران بزرگسالي از خانواده دور مي شوند و وارد اجتماع مي شوند. اگر مكانيزم دفاعي فرد كه توسط آن جهان خودش را اداره مي كند به حد سن خودش، به بلوغ نرسيده باشد فرد دچار مشكل مي شود. انسانها يا از طريق جذب و همگون سازي در محيط اطراف خود جذب مي شوند و يا جهان اطراف خود را به دلخواه تغيير مي دهند.
براي تطابق فرد با محيط آميزه اي از اين دو لازم است و اگر اين سيستم درست كار نكند ممكن است زود دست به خودكشي بزند. مخصوصاً دانشجوياني كه وارد اجتماع شده اند و ممكن است از خانواده مستقل هم شده باشند. حالا اگر قبل از ورود به اين انطباق را والدين انجام داده باشند و يا حتي به فرزندشان كم محلي كرده باشند، جوان عزت نفس خود را از دست مي دهد و در مواجهه با ناكامي هاي زندگي زود احساس شكست مي كند. گاهي اوقات اختلالات شخصيتي هم باعث خودكشي مي شود. مثلاً يك تكانه ميل به نابودي خود، در يك آن به جوان دست مي دهد و نمي تواند جلوي آن را بگيرد.»
تغيير محيط از يك شهر بزرگ به يك شهر كوچك يا از شهري كوچك به بزرگتر، مواجهه با محيطي غريبه، گويشي نو و انسانهايي كه آداب و رسوم و فرهنگ متفاوتي دارند، تلاش براي درس خواندن و ماندن در دانشگاه، خستگي از كنكور و مشكلاتي عاطفي همگي از جمله ناكامي هايي هستند كه در روز اول ورود به دانشگاه ممكن است گريبانگير دانشجو شود. در اين ميان چنين مشكلاتي براي دانشجوي بومي كمتر مي شود چون او حداقل امكان حضور در حلقه خانواده را دارد و تغييرات بنيادين دنياي بزرگسالي او آرامتر از دوستان شهرستاني اش اتفاق مي افتد.
از اين رو بايد چاره اي انديشيد و نظام گزينش دانشجو را اصلاح كرد تا بتوان شاهد كاهش چنين تنش هايي بود.كاري كه مي توان در كوتاه مدت و ميان مدت به نتايج مثبت آن اميدوار بود.
علاوه بر اين مشكلات بي شمار خوابگاههاي دانشجويي، شلوغ بودن اتاقها و مشكلات رفاهي دانشجويان بر اين ناكامي ها دامن مي زند.
در شهري كه مهدي در آن درس مي خواند، يك دانشجوي ديگر هم پارسال اقدامي ناموفق براي خودكشي كرده بود. همين امسال يك دانشجوي دانشگاه آزاد خودش را از بين برد. حسين عبدلي هم خانه اي مهدي مي گويد: «چند روز بود كه مهدي طناب را خريده بود. ما مي دانستيم كه چنين فكري دارد اما باور نمي كرديم خودكشي كند.»
