مدتي است كه تنها با استناد به شاخص تعداد مقالات و اخيراً تعداد استناد به آنها، موفقيت هاي چشمگير اخير محققان كشور، توسط متوليان آموزش عالي پي درپي در جرايد و رسانه ها به اطلاع  عموم رسانيده مي شود.(۱) مسلم اين است كه طي سال هاي گذشته براي توسعه تحقيقات در كشور اقدامات گسترده اي انجام گرفته است. با اين عزم و هزينه ملي بعضي دستگاه هاي بسيار گران قيمت و پرزرق و برق خريداري شده و مراكز متعدد تحقيقاتي، در دانشگاه هاي قديم و جديد، با ساختمان ها و آزمايشگاه هاي وسيع و مدرن تأسيس و تجهيز شده اند. البته برخي از اين مراكز گاهي هنوز كاملاً خالي ولي اغلب بسيار مجهز مي باشند.به عنوان مثال با ميكروسكوپ هاي الكترونيكي، دستگاه هاي NMR دويست و پنجاه هزار تا پانصد مگاهرتز به قيمت ۵۰۰ هزار تا ۱ ميليون دلار(۱۹ عدد) و يا اخيراً خبر خريد تلسكوپ ۵/۱۷ ميليون دلاري(۲). تعداد محققين نيز، كه پس از انقلاب- در پي مهاجرت بسياري از آن اندك كه داشتيم- افت زيادي را نشان مي داد- خوشبختانه مجدداً رو به افزايش نهاده و اكنون بسياري از مراكز آموزشي- پژوهشي، كه تا چند سال پيش با كمبود مدرس و محققين روبه رو بودند، از حداقل كادر علمي برخوردار شده اند. در ضمن از كل محققين كشور فقط تعداد چهار هزار نفر از كادر علمي- تحقيقاتي كشور با همراهي هزار تن از محققين و پژوهشگران خارجي(۳) موفق شده اند كه در سال ۲۰۰۳، در توليد مقالات علمي در مجلات تحت پوشش آي اس آي مشاركت داشته باشند. اين عده اندك از پژوهشگران كشور موفق شده اند در سال ۲۰۰۳، با رشد چهل درصدي تعداد اسناد علمي كشور نسبت به سال قبل، تعداد ۲۷۸۲ مقاله را در مجلات نمايه شده بين المللي (ISI) به چاپ(۴) رسانند. اين رقمي است كه براي اولين بار ما را از نظر عددي، در ميان ممالك جهان سوم همسايه(به جز تركيه)، برتر مصر و از عربستان و پاكستان نشان مي دهد.(۵) از جمله همين موفقيت سبب شده است كه معاونت محترم پژوهشي وزارت علوم، تحقيقات و فناوري اميدوار شوند كه چنانچه اين روند رشد در توليدات علمي كشور طي دو سه سال آينده حفظ شود، مسلماً ايران به جمع كشورهاي صنعتي خواهد پيوست.(۶)
در تازه ترين آمار (ISI) مربوط به يازده سال و يك ماه گذشته(اول ژانويه ۱۹۹۳ تا بيست و نهم فوريه ۲۰۰۴) به آدرس http://access.isiproducts.com/trials ;Esl:user:nasminsk,pass:wok مقام جهاني ايران فقط از لحاظ توليد عددي، ۱۱۷۸۹ سند علمي(بدون در نظر گرفتن نوع سند از تفصيلي، مقدماتي، گزارشي شفاهي در يك كنفرانس بين المللي، مقاله مروري و يا نوع مجلات) رتبه ۴۹ و از لحاظ استناد، با داشتن ۲۹۶۴۷ استناد مجموع خودي و غيرخودي(۷) رتبه ۵۵ و از لحاظ نسبت استناد به هر مقاله با ۴/۲ استناد (يا ۲/۱ استناد غيرخود) به هر مقاله رتبه ۱۳۶، را دارد. قابل توجه اين كه از نظر تعداد مقاله رتبه جهاني ما طي سال هاي ۲۰۰۱ الي ۲۰۰۴ از ۵۷ به ۴۹ ارتقا يافته است.چون اين رتبه ميانگيني از ۲۲ رشته اصلي آي اس آي (ISI)(۸) نيست و ثانياً، در بعضي از رشته هاي راهبردي، تعداد مقالات منتشر شده، به حد لازم براي ورود به شاخص ضروري علم، نمي رسند. در داده پايه  آي اس آي، در دوره ده سال و يك ماه(اول ژانويه ۲۰۰۳ الي بيست و نهم فوريه ۲۰۰۴)، كلاً ۱۱۷۸۹ سند علمي كه آدرس ايران در آن ذكر شده است(بدون در نظر گرفتن ميزان مشاركت با ساير كشورها(۹)) به چاپ رسيده است. در طي اين دوره، بيشترين اسناد علمي در رشته هاي شيمي(۳۶۷۰)، مهندسي(۱۷۳۹)، پزشكي باليني(۱۲۷۵) و فيزيك (۱۲۳۵) بوده اند. همان گونه كه ملاحظه مي شود، اسناد علمي ايران نشان مي دهند كه از ۲۲ رشته تخصصي مندرج در آي اس آي، تنها در ۴ رشته شيمي، مهندسي، پزشكي باليني و فيزيك ۶۷ درصد كل مقالات ايران منتشر شده اند. در مورد كشور مصر، نمودار ۱ نشان مي دهد كه در زمان مشابه، كلاً ۲۳۶۵۷ سند علمي با آدرس مصر ثبت شده است(تقريباً دو برابر ايران). در آنجا نيز بيشترين اسناد مربوط به شيمي(۵۸۳۳)، مهندسي(۳۴۴۲)، فيزيك (۲۶۷۶)، پزشكي باليني(۲۶۲۳) بوده ولي آنها، در حداقل سه رشته ديگر، علم مواد(۲۱۱۲)، علوم حيوان شناسي و گياه شناسي و سم شناسي(۱۰۴۷)، سهم قابل توجهي داشته اند. اسناد علمي مصر، بر خلاف توزيع كلاً ۱۵ رشته اي معرفتي ايران، كم و بيش در ۲۱ رشته اصلي آي اس آي توزيع شده اند. من حيث المجموع، رشد چشمگير ۱۴۸۸ درصدي مقالات علمي ايران (۱۸۷ سند علمي در سال ۱۹۹۰ و ۲۷۸۲ سند علمي در سال ۲۰۰۳) حتي نتوانسته است، به توزيع معرفتي ۲۱ رشته اي مصر يا ۲۲ رشته اي تركيه نزديك شود. به اين ترتيب، كمبود فعاليت محققين ما نه تنها در بسياري از رشته هاي اصلي، با وجود، كادرهاي تعليم يافته مربوطه، كاملاً مشهود مي باشد بلكه در بسياري از رشته هاي مهم راهبردي، فعاليت كم و يا اصلاً مقاله اي ارائه نشده است!
در اينجا هدف شروع اين بحث نيست كه آيا آهنگ رشد اسناد علمي كشورهاي ديگر در سالهاي آتي مانند گذشته شان خواهد بود، يا در اثر كوشش احتمالاً بيشتر آنها، تمام تلاش محققين كشور ما را براي رسيدن به رتبه و مقام عددي مورد نظر متوليان آموزش عالي خنثي خواهد شد. به نظر نويسندگان اين سطور، رتبه واقعي علمي هر كشوري در جهان، با تعداد مقالات، تعداد دانشگاه ها يا مراكز تحقيقاتي، تعداد محقق، يا تعدد موضوعات تحقيق و تعداد ارجاعات خارجي به مقالات و يا بالاخره تعداد دستگاه هاي مدرن در آزمايشگاه ها، هيچ ارتباط مستقيمي ندارد، بلكه با ارقام صادرات و واردات حاصل از توان صنعتي منتج از توان علمي واقعي هر كشور، قابل سنجش مي باشد. كشورهاي تركيه، مصر، ايرلند و كره همه فاقد منابع نفت و يا مواد خام مشابه قابل توجهي مي باشند و در نتيجه، درآمد سرانه همه اين كشورها ناشي از توليدات متنوع كشاورزي و صنعتي عموم مردم آنجا بوده است كه با آن توانسته اند كالاهاي مورد نياز خود را از خارج وارد نمايند(جدول ۱). در سال ۸۱، كشور ما كالاهاي خارجي مورد نياز خود را با ارزش رسمي تقريباً ۲۲ ميليارد دلار (طبق آمار سالنامه گمرك(۱۰)) وارد نموده است. (با تخمين ۱۱ ميليارد دلار نيز كالاي قاچاق وارد كشور مي شود)، كه بخشي از اين مجموعه از فروش مستقيم نفت خام، (۱۳۰ ميليون تن و يا ۴۰-۳۰ ميليارد دلار(۳۰۰-۲۳۰ تن/ $)، يا به صورت فرآورده هاي نفتي محصولات پتروشيمي (۲/۲ ميليارد دلار، به وزن تقريباً ۱۰ ميليون تن، يا ۲۲۰$ هر تن)، كه آنها نيز در واقع تقريباً هم ارزش نفت خام(۲۰۰ $ هر تن)(۱۱) فروخته شده است، مي باشد. طبق آمار رسمي(۱۲) مبلغ ۱۸ ميليارد دلار كسري تجاري غير نفتي داريم، كه با احتساب ارزش كالاي قاچاٍق، اين رقم در حدود ۳۶-۳۳ ميليارد دلار مي شود، كه عمده  آن از محل درآمد نفت تأمين مي گردد. طبق آمار جدول ۱، اگر شاخص تعداد مقالات براي هر يك ميليون نفر جمعيت با سواد و يا كيفيت مقالات(در اينجا شاخص فقط تعداد استناد به مقالات، بدون در نظر گرفتن تعداد غيرعادي استنادهاي داخلي به مقالات مي باشد) منظور شود، كشور ما از هر كشور منتخب در جدول ۱ عقب مانده تر است! اين عقب ماندگي توليد علم، به خصوص در مقايسه با ارقام تعداد مقاله نسبت به توليد ناخالص ملي(GDP) به چشم مي خورد. از لحاظ فن آوري نيز(اكنون از ورود به مبحث راهبردي فن آفريني به عنوان هدف واقعي پژوهشي كشور براي ايجاد فرصت هاي جديد شغلي و يا فروش دانش فني صرف نظر شده)، اگر تعداد پاتنت ها، يا ثبت اختراعات فروخته شده را معياري، هر چند غير دقيق، براي سنجش و يا مقايسه بدانيم، باز هم عقب ماندگي ما در ميان كشورهاي منتخب فاحش است. با اين حال، جاي خوشبختي است كه اخيراً، در مقاله اي در مجله بسيار معتبر Nature، ۵ مقاله در دوره  ۱۹۹۳-۱۹۹۷ و ۱۴ مقاله در دوره ۱۹۹۷-۲۰۰۱ از ايران- در جدولي با ۳۱ كشور- جزو پراستنادترين مقالات از بين به ترتيب ۹۸۲/۳۴ و ۲۶۳/۳۸ مقاله علمي دنيا قرار گرفته است.(۱۳) يا به عبارتي ديگر در اين دو دوره ايران به ترتيب ۰۱/۰ و ۰۴/۰ درصد اين گروه مقالات را داشته است. اما در ارزيابي اين موفقيت بايد نكاتي را در نظر داشته باشيم: اول اين كه محققين ما با ۹/۵۲ درصد خود استنادي در مقايسه با تقريباً ۱۵ درصد خود استنادي محققين آمريكايي در اين زمينه در نزديك به رأس ممالك جهان قرار دارند. و اگر تمايل بيش از معمول محققين ايراني براي احترام گذاشتن به همكار از طريق استناد به مقالات آنها را نيز در اين محاسبه منظور نماييم، مي بينيم كه مجموع خود استنادي (Self Citation) ما گاه به رقم كاملاً غيرمعمول ۸۰ درصد نيز مي رسد. در نتيجه اين سؤال مشروع به نظر مي رسد كه اين همه هيجان زدگي از ذكر نام ايران در چنين جدولي ما را به كجا خواهد رسانيد؟ مضافاً اين كه، اين ۵ و ۱۴ مقاله «پراستناد»، حتي با وجود تعداد معمول و خارق العاده خود استنادي هاي مقاله نويسان ما، تنها به ترتيب ۲۳/۰ و ۲۹/۰ درصد كل انتشارات علمي كشور در دوره مورد بررسي را تشكيل مي داده است. همين طور جالب است كه رتبه ۳۰ ما در اين جدول «اندكي اتفاقيست!» در گروه بندي كه مؤلف در مقاله اش انتخاب نموده است ممالك پيشرفته اي مانند، نروژ، زلاند جديد، جمهوري چك، جمهوري اسلوواكي، مجارستان، مكزيك، آرژانتين، شيلي و تركيه و شايد چند كشور، از لحاظ علمي بسيار فعال  و پرمقاله، به دلايلي ديگر، در اين جدول آورده نشده اند! طبق بررسي تفصيلي انجام گرفته شده كشورهاي نام برده شده، به ترتيب تعداد ۵۰۲ ، ۳۴۱ ، ۲۱۳ ، ۲۵۳ ، ۱۶۲ ، ۱۵۱ ، ۱۲۴، ۱۰۱ عدد مقاله پراستناد با همان مضمون كه در مقاله Nature آمده است(۱۴)، در همان دوره زماني داشته اند. بدين ترتيب رتبه كشورمان به حداقل سي و هشتم تنزل خواهد نمود. اما، متأسفانه مقام واقعي كشور ما در رتبه بندي كشورهاي دنيا از لحاظ صرفاً «توليد» علم- به صورت مقاله- از اين رقم نيز پايين تر است.
پي نوشت ها
۱) براي ديدن آخرين اظهار نظر رجوع شود به روزنامه همشهري دانشجو مورخ ۲۴ مرداد ۱۳۸۳.
۲) Physics Today July 2004
۳) شاپور اعتماد، يحيي امامي: مسعود مهرابي، سي سال توليد جهاني علم ايران ۱۳۸۳، ص ۶.
۴) مرجع ۳ ص ۱۲.
۵) مرجع ۳ ص ۲۵.
۶) رضا منصوري در روزنامه شرق
۷) اسفند پارسال در مجله بين المللي «علم سنجي» كه كارش انتشار مقالات مرتبط با تجزيه و تحليل هاي كمي و كيفي وضعيت علمي كشورها، دانشگاه ها و مراكز تحقيقاتي، رشته هاي مختلف و... است مقاله اي انتشار يافت كه توسط يك محقق بلژيكي و يك عضو فرهنگستان علوم مجارستان تهيه شده بود. در اين مقاله ۵۰ كشور جهان در توليد مقاله را از لحاظ «ارجاع به خود» در سال ۱۹۹۹ با هم مقايسه كرده بود و ايران را بعد از اوكراين نايب قهرمان نشان مي داد. W.Glaenzel, B.Thijs And B.Schlemmer, Scientometrics, ۵۹, ۶۳-۷۷(۲۰۰۴)
۸) ۱- پزشكي باليني، ۲- زيست شناسي و بيوشيمي، ۳- زيست شناسي مولكولي و ژنتيك، ۴- شيمي، ۵- فيزيك، ۶- علوم مغز و رفتار، ۷- ايمني شناسي، ۸- علوم حيوان شناسي و گياه شناسي، ۹- روانكاوي و روانشناسي، ۱۰- ميكروبيولوژي، ۱۱- علوم زمين شناسي، ۱۲- علوم اجتماعي عمومي، ۱۳- مهندسي، ۱۴- علوم فضا.
۹) ميزان مشاركت مي تواند دليلي بر استقلال علمي، ارتقا تحقيقات و يا وابستگي باشد.
۱۰) سالنامه آمار بازرگاني خارجي ج.ا.ا سال ۸۱ ص. ۹۶۹.
۱۱) روزنامه همشهري مورخ ۱۵ بهمن ۱۳۸۲.
۱۲) سالنامه آمار بازرگاني خارجي ج.ا.ا سال ۸۱ ص ۱۲۰۶-۱۲۰۱.
۱۳) D.A.King, Nature, ۴۳, ۳۱۱-۳۱۶(۲۰۰۴)
۱۴) شاپور اعتماد در روزنامه شرق، ۱۱/۵/۸۳

(1) Items/Country Iran Turkey Egypt Ireland S.Korea Population(106) 69 69 76 4 ۴۹ Literacy 80% 87% 58% 98% ۹۷% GDP(109$) 477 459 294 117 ۸۵۵ GDP/Capita($) 6913 6652 3868 29250 ۱۷۴۴۹ Exports(109$) 30 49 9 98 ۲۰۱ Import (109$) 25 62 15 57 ۱۷۶ Chem.publications(a) 3670 6235 5833 2121 ۲۱۲۴۹ Chem.publications/mill. Population 53 90 76 530 ۴۳۳ Chem.Publications/mill.Literate Population 66 103 131 540 ۴۴۶ Chem.public./GDP(109$) 7.7 13.7 19.8 18.1 ۲۴.۸ Citations (a) 12015 20768 14194 15153 ۹۰۲۹۰ Citation/Publications 3.27 3.33 2.43 7.14 ۴.۲۵ % Self Citation(b) 52.9 36.9 41.2 24.8 ۳۶.۳ Non-self citations/Publication 1.5 2.1 1.4 5.4 ۲.۷ Patents( C ) 50 223 128 2245 ۳۴۳۰۶

جدول ۱. آمار جمعيتي، اقتصادي و انتشارات علمي براي چند كشور منتخب و ايران
(a)طبق آمار رسمي گمرك جمهوري اسلامي ايران: واردات ايران در سال ۱۳۸۱ بالغ بر ۲۲‎/۲۷ (۱۰) و واردات غير نفتي(۱۲) تقريباً ۵ ميليارد دلار بوده است. طبق همين منبع كسري تجاري غير نفتي ايران در همانسال تقريباً ۱۸ ميليارد دلار بوده است. درآمار فوق واردات قابل توجه قاچاق ايران در نظر گرفته نشده است.
(c) ليست اين ۵۰ پاتنت موجود است. اغلب آنها به نام شركت هاي اروپايي، آمريكايي ثبت شده است و حداقل يك مخترع ايراني دارد.

1) Sources: Population, economic data, CIA Year book 2004
(b) Chemical data:ESI, 1.1.1993-29.2.2004, Scientometrics, 59,63-77,2004; US Patent