فريبا صحرايي
شايد گاه و بي گاه با خود فكر كرده باشيد كه سرانجام زندگي در شهري مثل تهران با اين همه آلودگي و دود و آلاينده هاي محيطي چه خواهد بود؟ بيماري هاي حاد ريوي، آلرژي هاي مزمن، مشكلات روحي و رواني، يا انواع سرطان ها و...
زماني بود كه روزنامه ها و خبرگزاري ها در سرفصل هاي اخبارشان هواي يك روز را آلوده اعلام مي كردند و اين وقتي بود كه تعداد اين روزها كمتر از روزهاي پاك بود. اما امروز آلودگي هوا به حدي رسيده كه اگر خبر «امروز هواي تهران سالم است» را از راديو بشنويم و در روزنامه ها بخوانيم، خوشحال و بعضاً متعجب مي شويم.
روزمرگي و سكونت در كلان شهري با ويژگي هاي تهران امروزي، نه فقط عوارض و خطرات آلاينده هاي محيطي، كه شايد بسياري ديگر از ناهنجاري ها را براي بسياري از شهروندان در پي داشته باشد، غافل از اين كه هريك از ما در قبال خود و فرزندانمان، كودكان، سالمندان و تك تك اعضاي خانواده خويش عهده دار مسئوليت هايي هستيم كه حفظ تندرستي، مهم ترين آنهاست.
هرگز با خود انديشيده ايد كه چطور از عهده اين مسئوليت برآييد چگونه با شيوه هاي نه چندان دشوار تاوان زندگي در آلوده ترين شهر دنيا را بپردازيد. رشد بهتر براي كودكان و عمري دراز را براي خود به ارمغان آوريد، آن هم با خوردن؟ خوردن غذاي مناسب؟
با رشد كلان شهرهاي آلوده و افزايش روزافزون كارخانجات، صنايع، خودروها... و آلودگي هوا در كشور كانادا در سال ۲۰۰۲ ميلادي، تعداد غيبت هاي دانش آموزان دبستاني و مهدكودك ها به دليل ابتلا به مشكل دفع و يبوست رو به افزايش گذاشت و همين موضوع دولتمردان اين كشور را به فكر يافتن راهكار و چاره اي انداخت كه در عين حال هزينه اي را بر دولت تحميل نكند.
مسئولان وزارت بهداشت كانادا اجراي طرح توزيع روزانه دو وعده شير رايگان را در تمامي مدارس و مقاطع تحصيلي كلان شهرهاي اين كشور به عنوان بهترين راهكار كاهش عوارض مسموميت هاي گوارشي ناشي از آلاينده هاي هوا برگزيدند و با اخذ عوارض از كارخانجات اتومبيل سازي، اعتبارات مورد نياز اين طرح را تأمين كردند و پس از مدتي نه چندان طولاني آثار مثبت تغذيه با شير را در كودكان و نوجوانان ديدند.
سكونت در كلان شهري با ويژگي هاي تهران امروزي نه فقط عوارض و خطرات آلاينده هاي محيطي، كه شايد بسياري ديگر از ناهنجاري ها را براي بسياري از شهروندان در پي داشته باشد
طاهره طالع ماسوله دانشجوي دكتراي تغذيه دانشگاه كبك كانادا در اين زمينه چنين توضيح مي دهد: «در بدن انسان باكتري هاي مفيدي وجود دارند كه عمل دفع ادرار و مدفوع و مواد آلاينده را تنظيم مي كنند. هر وقت ميزان باكتري هاي مفيد بر اثر ورود سرب و مواد آلاينده به بدن كم مي شود، عمل دفع هم با مشكل مواجه مي شود و اين مواد در بدن باقي مي مانند و شير ماده اي است كه به دليل دارا بودن ماده اي فعال به نام پتو بيوتيك، سطح اين باكتري هاي مفيد را در روده انسان تعادل مي بخشد.»
وي اضافه مي كند: «كاهش يا افزايش فلور طبيعي (باكتري هاي مفيد) در بدن به صورت اسهال و يا يبوست نمايش داده مي شود، كه در هر دو حالت براي سلامتي مضر است.»
اخذ عوارض از كارخانجات آلاينده هوا، خريد مستقيم شير و توزيع آن در مدارس كانادا از سال ۲۰۰۲ موجب شد تا علاوه بر همه آثار مثبت ديگر، ميزان باكتري هاي مفيد در بدن دانش آموزان نيز به سطح تعادلي نزديك تر شده و مشكل يبوست و اسهال در آنها كاهش يابد و از تعداد دفعات غيبت آنها در هر مدرسه به طور متوسط ۳۶ درصد كاسته شود.
تغذيه و آلودگي هوا
در بحث تغذيه و نقش آن در كاهش عوارض ناشي از آلودگي هوا، تحقيقات زيادي در كشور صورت نگرفته و آمار دقيقي در دست نيست. شايد معضل اصلي از نگاه كارشناسان تغذيه، همان آلودگي هواست كه اگر ريشه كن شود، طبعاً ديگر نيازي به كاوش و بررسي هاي اين چنين نيز باقي نمي ماند.
آزاده امين پور، عضو هيأت علمي انستيتو و دانشكده علوم تغذيه دانشگاه شهيد بهشتي در تشريح ارتباط ميان تغذيه و محيط زيست مي گويد: «ما به عنوان عنصر و موجودي زنده در مجموعه فعال كره زمين، ناچار به ادامه حيات هستيم و براي همين هم بايد در وضعيتي متعادل قرار بگيريم كه از آن به عنوان سلامتي ياد مي كنيم، وضعيتي كه طي آن قدرت دفاعي بدن در مقابل آلودگي ها بالا رود.»
كارشناسان، تغذيه مناسب را يكي از راه هاي افزايش قدرت دفاعي بدن در مقابل آلودگي هاي زيست محيطي مي دانند.
آلودگي هوا آثار مخربي را بر دستگاه تنفس، سيستم گوارشي و اعصاب و روان افراد بر جاي گذاشته و مي تواند اختلالاتي در عملكرد آن ايجاد كند. اين كه براي كاهش اين عوارض خطرناك بايد چه موادي را به چه ميزان مصرف كرد، پرسشي است كه دكتر تيرنگ نيستاني استاديار انستيتو تحقيقات تغذيه و صنايع غذايي دانشگاه شهيد بهشتي اينگونه پاسخ مي دهد:
«گازهاي آلوده كننده، اكسيدهاي ازت، دي اكسيد كربن، منو اكسيد كربن و... آلاينده هاي موجود در هوا را تشكيل مي دهند كه هريك بر يك عضو خاص از بدن تأثير گذارند. به طوري كه اكثر گازها در ايجاد حالتي به نام «استرس اكسيداتيو» مؤثرند و ذرات معلق عمدتاً دستگاه تنفسي و ريه ها را مورد هجوم قرار مي دهند، در محل خاصي رسوب مي كنند و موجب واكنش هاي التهابي مثل برونشيت، خلط، سرفه هاي صبحگاهي و... مي شوند.»
«گازهاي آلوده كننده، اكسيدهاي ازت، دي اكسيد كربن، منو اكسيد كربن و... آلاينده هاي موجود در هوا را تشكيل مي دهند كه هريك بر يك عضو خاص از بدن تأثير گذارند. به طوري كه اكثر گازها در ايجاد حالتي به نام «استرس اكسيداتيو» مؤثرند و ذرات معلق عمدتاً دستگاه تنفسي و ريه ها را مورد هجوم قرار مي دهند
وي در توضيح نقش بيماري زاي گازهاي آلاينده و استرس اكسيداتيو مي گويد: «در بدن ما به طور طبيعي مولكول هايي وجود دارند كه عمل پرواكسيدان را بر مولكول هاي ديگر انجام مي دهند و آنها را اكسيد مي كنند مثل مولكول هايي كه در قشرهاي سلولي هستند و يا پروتئين هاي آنزيم براي جلوگيري از اين اتفاق، سيستم دفاعي آنتي اكسيداني در بدن هميشه فعال است و در حالت عادي اين دو در حالت تعادل هستند و اگر اين تعادل به نفع پرواكسيدان برهم بخورد، استرس اكسيداتيو نام مي گيرد. كه امروزه عامل بسياري از بيماري هاي التهابي، قلبي عروقي، آسم آلرژيك و... شناخته شده است و گازهاي آلاينده هوا مي توانند آن را تشديد كنند.»
علاوه بر عوامل داخلي، كمبودهاي غذايي بدن، دفاع آنتي اكسيداني را كاهش داده و ساخت و ساز آن را مختل مي كند كه براي تقويت آن مي بايست از آنتي اكسيدان هاي غذايي كمك گرفت.
حالا نقش غذا، نوع و حجم آن در مبارزه با آلودگي هوا بيشتر روشن مي شود.
آسيب پذيرترها
كودكان وسالمندان دو گروه آسيب پذيرتر در مقابل عوارض ناشي از آلودگي هوا، طبعاً مراقبت هاي بيشتري را نياز دارند.
براساس تحقيقات انجام شده در مدرسه پزشكي دانشگاه كاليفرنياي جنوبي آلودگي هوا بر رشد ريه كودكان تأثيرمنفي داشته و سطوح بالاي آلودگي هوا، احتمال تأخير رشد ريه را تا ۵ برابر افزايش مي دهد.
آمار ارائه شده از سوي دبير همايش بين المللي آلودگي هواي تهران (سال ۱۳۷۶) گوياي آن بود كه آلودگي هواي تهران روزانه جان ۲۰كودك و سالمند را مي گيرد. در اين ارتباط مهندس ملك افضلي كارشناس مسئول بهداشت هواي دانشگاه شهيد بهشتي مي گويد:«سالانه سه ميليون نفر در سرتاسر جهان بر اثر بيماري هاي ناشي از آلودگي هوا، جان خود را از دست مي دهند.»
وي مي گويد:«۵ درصد سرطان هاي ناشي از برنش و ريه، يك درصد مرگ و ميرهايي ناشي از عفونت هاي تنفسي و دو درصد مرگ و ميرهاي ناشي از بيماري هاي قلبي ريوي در جهان، ناشي از آلودگي هوا در فضاي آزاد شهري است.»
آنچه مسلم است، منواكسيد كربن و ذرات معلق كمتر از ۱۰ ميكرون، مهم ترين آلاينده هاي هواي شهر تهران را تشكيل مي دهند كه موجب بيماري هاي قلبي،  عصبي، گوارشي و بيماري هاي دوران زايمان مي شوند.
به گفته مسئول پالايش شركت كنترل كيفيت هواي تهران، سال گذشته ۳۳ درصد از هواي تنفسي شهروندان تهراني در وضعيت ناسالم قرار داشت و امسال در مدت مشابه ۱۷ درصد.
چه بخوريم،چگونه بخوريم؟
حالا در اين شهر دودزده، وقتي مي توانيم با قدري دقت و توجه در انتخاب غذاي مصرفي و موادي كه طي روز تغذيه مي كنيم،  تهاجم آلاينده ها را تحت كنترل درآوريم و جان سالم به در بريم، چرا اين كار را نكنيم؟
دكتر نيستاني، خوردن آنتي اكسيدان ها را راهي براي مقابله با عوارض آلودگي هوا مي داند و مي گويد: «اگر غذاي ما از نظر آنتي اكسيدان هاي خارجي غني باشد، شانس وقوع استرس هاي اكسيداتو هم پايين مي آيد.»
اينكه آنتي اكسيدان ها در چه موادي وجود دارند، دكتر نيستاني چنين توضيح مي دهد:
«ويتامين هاي Eو C، كاروتنوئيدها، پلي فنول ها و تركيبات ديگر، آنتي اكسيدان هاي مهم هستند.
سبزي ها و ميوه هاي تازه، منبعي غني از ويتامين C هستند. حساسيت اين مواد به حرارت و نور و PH محيط بالاست و مثلاً با افزودن جوش شيرين به غذا، ويتامين موجود در اين مواد غيرفعال مي شود. از اين رو بهتر است ميوه ها و سبزيجات را تازه مصرف كنيد.
روغن هاي گياهي و جوانه گندم،  منبع غني از ويتامين E  به شمار مي روند. روغن سويا و آفتابگردان و جوانه گندم غني ترين ماده از نظر ويتامين E هستند. ويتامين هاي E نسبت به شرايط طبخ مقاومت بيشتري دارند.
غلات و گوشت، حاوي منابع سرشار روي هستند به ويژه غلات سبوس نگرفته و انواع گوشت.»
مردم ايران از دير باز با مشكل كمبود روي در بدن خود مواجه بودند كه يكي از مهم ترين اين عوامل اسيد فيتيك (فيتات) نام دارد كه به طور طبيعي در غلات وجود دارد.
نكته مهم در مورد غلات اين است كه وقتي از غلات براي تهيه نان استفاده مي كنيم، حتماً مي بايست عمل تخمير خمير نان بدون دخالت جوش شيرين انجام شده باشد.
اگر تخمير انجام نشود، عمل جذب روي انجام نمي شود. چرا؟ چون بطور طبيعي آنزيمي به نام فتياز در غلات موجود است كه براثر عمل تخمير خمير نان فعال مي شود و اسيد فتيك را تجزيه مي كند. لذا اگر تخمير صورت نگيرد، فتياز فعال نمي شود و روي جذب نمي شود و سيستم ايمني بدن دچار مشكل خواهد شد.
شير و مواد لبني، عوارض ناشي از آلودگي هوا را بر دستگاه گوارش كاهش مي دهد و مفيد است.
وجود ماده اي به نام پگوبيوتيك در شير و ماست،  سطح باكتري هاي مفيد روده را تعادل مي بخشد، به ويژه آن كه كم چرب باشند.
وجود ماده اي به نام پكتين در گوشت سيب، سرب را به طور كامل از بدن دفع مي كند و هر قدر مصرف سيب در طول روز بيشتر باشد، براي كاهش عوارض آلودگي هوا بهتر است.
پايان كلام:
و كلام آخر اينكه اگر در كلان شهرهاي پر ازدحام و آلوده زندگي مي كنيد، از خوردن چند چيز براي حفظ تندرستي غفلت نكنيد، تا از اين مهلكه جان سالم به در بريد:
۱- حداقل دو ليوان شير در روز.
۲- حداقل ۴۰۰ گرم سبزي و ميوه تازه در روز.
۳- غلات سبوس نگرفته در روز.
۴- حداقل يك سيب در طول روز.