شهره مهرنامي
به نظر نمي رسيد تهراني باشد، شايد مسافر هم نبود، ولي سر و وضعي آشفته داشت، درحالي كه كج و معوج راه مي رفت از پله ها بالا رفت و خود را به در رساند. چندين بار با شدت دستگيره در را تكان داد و وقتي از باز شدن در نااميد شد، با صورتي آويزان از پله ها پايين آمد.
چندبار با ناراحتي اطرافش را نگاه كرد و وقتي متوجه حضور ما در آن نزديكي شد، با لهجه اي ناآشنا از همراه ما پرسيد: چرا در بسته است؟
نمي دانم!
پس من حالا چكار كنم؟
همين اطراف پشت اين ديوار كارت را انجام بده.
نه، آخه نمي شه.
مطمئنا براي همه ما اين اتفاق افتاده كه مدت زيادي را براي انجام كاري در سطح شهر تهران بگذرانيم و همانطور كه احساس گرسنگي كرده  و به سراغ رستوران رفته ايم، به توالت هم محتاج شده ايم و جايي به نام سرويس بهداشتي پيدا نكرده و از آنجايي كه سرويس هاي بهداشتي مراكز عمومي هم معمولا در دسترس نيست مجبور بوده ايم تا رسيدن به خانه تحمل كنيم و به طور حتم روز سختي را داشته باشيم.
اميدوارم به تازگي متوجه ساخته شدن بناهاي كوچكي در سطح شهر كه معمولا همگي به هم شبيه اند شده باشيد. اين ساختمان ها توالت هاي مكانيزه اي هستند كه زيرنظر سازمان زيباسازي شهرداري در حال احداث هستند.
اما ظاهرا برخلاف ميليون ها شهروند تهراني، يكي از خبرگزاري ها در گزارش هاي خود از ساخت اين توالت ها كه نياز اساسي يك شهر هستند ابراز ناراحتي كرده است. اين خبرگزاري در يكي از گزارش هاي خود به نقل از يك معمارآورده است: خداوند متعال هم شرمگاه انسان را در بدن پوشانده است، شهر هم مثل بدن مي ماند و شرمگاه، همان توالت ها است و بايد در جاي پوشيده اي باشد. اين پوشيدگي ضمن آنكه بايد كاملا عملكرد داشته باشد، در عين حال هم بايد پنهان باشد(!) حالا كسي كه طراح است و هنر دارد، مي تواند اين كار را انجام دهد، بايد با روشي راه هايي پيدا كند كه ضمن آنكه نيازي را مرتفع سازد و در دسترس هم باشد، از حجاب، پوشيدگي و شرم و حيايي شرقي- ايراني برخوردار باشد.
نگارنده توجه نكرده است كه خداوند متعال بدون توجه به شرق وغرب زمين تمام انسان ها را عريان آفريده، ولي در تمام كتاب هاي  آسماني دستور به پوشيدگي شرمگاه داده است. ديگر اينكه اگر توالت شرمگاه است و بايد پوشيده باشد، به نظر مي رسد با ديوارهايي كه در اطراف بناي خود دارد پوشيده و مستتر شده است.
در اين گزارش از زبان مهندس بهشتي، مدير اسبق سازمان ميراث فرهنگي كشور آمده است:در بسياري از موارد شاهديم كه سرويس هاي بهداشتي را به گونه اي در شهر تهران ساخته اند كه بگويند، ببينيد ساختيم! نه به گونه اي كه بايستي نيازي را مرتفع كنند، بيشتر به نظر مي رسد كار نمايشي است؛ آن هم با كج سليقگي.
اما مديرعامل سازمان زيباسازي در پاسخ به اين سخنان مي گويد: وقتي مديريت شهري چيزي را براي شهر لازم بداند بايد آن نياز را مرتفع كند و نياز شهر همان نياز شهروندان است. موضوع كمبود سرويس هاي بهداشتي نخست در شوراي اسلامي شهر تهران بررسي شد و بعد از اين بررسي ها به سازمان زيباسازي دستور داده شد تا اين مسئوليت را برعهده بگيرد و با انتخاب مهندس مشاوري مشكلات سرويس هاي بهداشتي موجود بررسي شد و متوجه شديم اين سرويس ها معمولا در مكاني هستند كه خارج از دسترس مردم بوده يا عموم مردم نمي توانند هميشه از آنها استفاده كنند، چون يا در مساجد است يا در مراكز خريد كه استفاده از آن تنها براي فروشندگان خود آن مراكز مقدور است.
به گفته ابوالقاسم وحدتي اصل براساس اين مطالعات مشخص شد كجا بايد اين سرويس ها ساخته شود و چه چيزهايي بايد بيشتر مورد توجه قرار بگيرد، براي مثال ناتوانان جسمي نمي توانند از همين سرويس هاي بهداشتي پراكنده موجود استفاده كنند و درصد استفاده زنان و كودكان از اين سرويس ها تقريبا صفر است. با كشت ميكروب به اين نتيجه رسيديم كه آلوده ترين نقطه شيلنگ آب توالت ها است و معمولا توالت هاي عمومي محل تزريقات و اختفاي موادمخدر هستند، بنابراين براي سرويس هاي جديد شيلنگ هاي كشويي تعبيه شده است تا زمين نيفتد و براي هر چشمه از اينها سيستم تهويه جداگانه اي اختصاص داده شده كه سه برابر يك تهويه عادي كاربري دارد، پنل خورشيدي براي هر بنا تعبيه شده تا هميشه آب داغ وجود داشته باشد، درها اتوماتيك و با سكه باز مي شود و فرد مي تواند 5دقيقه بيشتر از استاندارد جهاني يعني 10دقيقه در داخل توالت ها بماند. بعد از خروج نيز سيفون ها به طور اتوماتيك كار مي كنند و توالت را مي شويند.
مديرعامل سازمان زيباسازي با ارائه فيلمي به ما نشان داد كه چگونه يك ناتوان جسمي با ويلچر مي تواند براحتي از اين سرويس ها استفاده كند، در ضمن اينكه براي اين افراد يك توالت فرنگي اختصاص داده شده است. وسيله ها نيز داخل ديوار كار گذاشته شده تا جايي براي مخفي كردن موادمخدر وجود نداشته باشد.
او مي گويد: چگونه ممكن است كار با اين وسعت بدون مطالعه انجام شود؟ وظيفه ما مديريت شهر است و كساني كه ما را متهم به تصميم گيري براي مردم مي كنند، بهتر است قبل از گفتن اين حرف ها به خبرگزاري ها، از باني هر طرحي بپرسند كه چرا اين كار را كرده است. سرويس بهداشتي با استاندارد يك امتياز در مديريت شهري براي كشورها در دنيا محسوب مي شود. برخي دوستان ما كه خود چنين دغدغه اي ندارند، نياز مردم را درك نمي كنند. ما وقتي فقط ديدگاه آكادميك داريم نبايد نياز مديريتي شهر را ناديده بگيريم. البته در نهايت، مردم قضاوت خواهند كرد. به گفته او در آغاز قرار بود در 400 نقطه سرويس بهداشتي ساخته شود، ولي فعلا تنها در 60نقطه از شهر توانستيم اين سرويس ها را بنا كنيم.
او ارزش شهروندان را از هزينه اي كه براي اين سرويس هاي بهداشتي شده بيشتر مي داند و ادامه مي دهد:براي هر متر از اين سرويس ها۳۵۰هزارتومان هزينه شده است كه نظافت آن به يك گروه سپرده خواهد شد و حتي برايشان مشخص مي شود تا براي نظافت از چه موادي استفاده كنند.
از سوي ديگر مهندس حجت در گزارش آن خبرگزاري گفته بود:  آن كسي كه پشت ميز ادارات شهرداري نشسته و نياز مخاطبان را مورد توجه قرار مي دهد، مي گويد چون در اين چهارراه پررفت وآمد و شلوغ مردم احتياج به دستشويي دارند، پس نيازشان دستشويي است؛ اينها همه اش به سطح فهم و سليقه تصميم گيري كه شهري را تبديل به شهر مطلوب مي كند برمي گردد.
مدير پروه ساخت سرويس هاي بهداشتي در پاسخ به اين سخن، به سرويس بهداشتي در سوئيس اشاره مي كند و مي گويد: در يكي از ميادين شهر برن در وسط ميدان، سرويس بهداشتي كار گذاشته اند كه دور تادور آن شيشه رفلكس كار گذاشته شده و فردي كه از سرويس بهداشتي استفاده مي كند، از داخل مي تواند ماشين هاي در حال حركت را ببيند.
آرش اهرپور عقيده ديگردوستان را مبني بر اينكه سرويس بهداشتي بايد دور از ديد عموم باشد رد مي كند و معتقد است: اگر در قديم حتي در ساختمان، توالت ها در حياط ساخته مي شده به دليل مشكل چاه بوده است، ولي وقتي تكنولوي آمد، آن را به داخل خانه آوردند. جالب است بدانيد اولين سرويس بهداشتي عمومي در شهر تهران 70 سال پيش ساخته شده است، درست با وارد شدن شهرسازي مدرن به ايران.
اهرپور مي گويد: ساخت اين پروه زيرنظر پنج مهندس معمار انجام شده و نه تنها از نظر تكنيكي ايرادي ندارد، بلكه از لحاظ معماري نيز همه جوانب آن بررسي شده است. او ادامه مي دهد: ما بررسي و نيازسنجي كرده ايم. براي مثال اول قرار بود براي ميدان ونك فقط يك سرويس بهداشتي ساخته شود، ولي بعد جمعي از تاكسيداران كه جنب خيابان ونك ايستگاه دارند از ما خواستند تا براي آنها نيز سرويسي در آن نقطه بنا كنيم.
اهرپور يكي از دلايل همسطح زمين كار گذاشتن اين سرويس ها را استفاده از پنل خورشيدي براي گرم نگه داشتن آب ذكر كرد. وقتي براي بازديد از سرويس هاي بهداشتي رفتيم، مي خواستم نظر مردم و مغازه داران اطراف سرويس هاي بهداشتي را هم در مورد ساخت اين سرويس ها در ديد مردم و كنارمحل كسب آنها بپرسم،  ولي زماني كه منتظر رسيدن كليد سرويس هاي بهداشتي براي بازديد بوديم رفت وآمد مردم به سمت توالت ها و پرسيدن آدرس براي رسيدن به نزديك ترين سرويس بهداشتي نياز اين پرسش را رفع كرد، در عين حال بيشتر مغازه داران آن منطقه هم در پاسخ به سوالم، ساخت اين بناها را حتي در حاشيه ميدان ونك فكري عالي دانستند.
يك معمار شهرساز در مورد منظر اين سرويس ها و همجواري آنها با مراكز فرهنگي مي گويد: گاهي در معماري، يك المان را بزرگنمايي مي كنند تا آن را به عنوان يك المان نوظهور نشان دهند، ولي به نظر نمي رسد سازنده خواسته باشد تا با ساخت اين سرويس ها تافته جدا بافته اي را در شهر ايجاد كند. در المان شهري مي توان براي بدنه بناها از آجر، بتن و سنگ استفاده كرد و براي اينكه اين بناها با ديگر بناها متفاوت نباشند سعي شده تا از همان المان كه در آن منطقه وجود داشته براي ساخت سرويس ها استفاده شود. براي مثال در پارك بهار شيراز به دليل آجرنما بودن نماي اين پارك از نماي آجري براي ساخت سرويس هاي بهداشتي استفاده شده است تا طراحي پارك بهم نريزد و در كل شهر تنها از شكل نمادهاي ساختمان مي توان فهميدكه اين بنا سرويس بهداشتي است نه عكاسخانه. بين اهرپور ادامه مي دهد: وقتي شهر تهران، خود هويت معماري تعريف شده اي ندارد، نمي توان چنين ايرادهاي معماري را براي اين سرويس ها مطرح كرد. اگر قرار باشد سرويس هاي بهداشتي دور از ديدباشند، وقتي مسافري وارد شهرمي شود از كجا بايد بداند كه سرويس بهداشتي كجا هست و چگونه مي توان از آن استفاده كرد؟ به عقيده اين معمار اين تعداد سرويس بهداشتي بنابر استانداردهاي جهاني نياز سرانه تهران را رفع نمي كند و بايد بيشتر از اين تعداد باشد.
به نظر مي رسد، بهشتي از همجواري اين سرويس ها با موزه هنرهاي معاصر ناراضي است، ولي در بازديدي كه از اين سرويس ها انجام گرفت مشخص شد كه فاصله آن با موزه زياد است. ضمن اينكه به عنوان مجموعه اي از پارك لاله محسوب مي شود يعني جايي كه عبورومرور زياد است و نياز بيشتري را طلب مي كند.
طراح جامع شهر تهران هم در اين باره مي گويد: وقتي سرويس هاي ديگر شهري همچون ايستگاه هاي مترو، مراكز خريد و مساجد اين عملكرد را ندارند بايد سرويس هاي بهداشتي جداگانه اي براي شهر تعبيه كرد.
صمد ذواشتياق در پاسخ به مهندس بهشتي كه از مجاورت سرويس هاي بهداشتي با مراكز فرهنگي و نقاط عطف شهر در گزارش خبرگزاري مذكور گلايه مند بود مي گويد:سرويس بهداشتي نياز يك شهر است، كسي كه پشت ميز شهرداري نشسته تصميم نگرفته، مردم با نياز خود اين تصميم را ايجاد كرده اند، در ضمن اين سرويس ها در درجه اول بايد در مكان هاي شلوغ و پر رفت و آمد ساخته شود. ضمن اينكه بايد نماد داشته باشد تا فرد آن را بشناسد و در درجه دوم بهتر است به مراكز فرهنگي نزديك باشد چون مردم اين مكان ها را بهتر مي شناسند. همان موقع، مهندس دستمالچي، معماري كه در گفت وگوي ما با ذواشتياق حضور داشت، اظهار نظر كرد كه شايد اگر اين سرويس ها پايين تر از سطح زمين ساخته مي شد و كوچكتر بود، بهتر به نظر مي رسيد كه بلافاصله در پاسخ به او ذواشتياق گفت كه در آن صورت ناتوانان جسمي نمي توانستند از اين سرويس  استفاده كنند. ذواشتياق معتقد است: بودنش از نبودنش بهتر است، البته به شرط اينكه سالم بماند در ضمن اينكه وظيفه شهرداري پاسخ به نياز شهروندان است و با اين كار وظيفه خود را انجام داده است. من متوجه ساخت اين سرويس ها در شهر نشده  ام تا بتوانم ايراد معماري آن را از دور بگيرم ولي معتقدم بايد در همه نقاط شهر باشد. حال كسي كه به شكل بنا ايراد دارد بايد مدل بهتري ارائه دهد. شايد نگهداري چنين سرويس هاي بهداشتي، با چنين امكانات پيشرفته اي خود امري مهم براي يك شهر و شهروندان آن باشد و شايد بهتر باشد كارشناسان به جاي بحث بر سر مدل آن، به فكر نگهداري آن باشند و منتظر بمانند تا مردم رضايت يا نارضايتي خود را از ساخته شدن آنها اعلام كنند.