اعظم راستي
اگر در مطالعه متون تاريخي و باستاني با واژه دارالعباده يا سرزمين يزدان يا حتي سرزمين مقدس مواجه شديد، تعجب نكنيد. بدانيد كه اين سرزمين باستاني، همين استان كويري و گرم يزد در كشور خودمان است.
يزد به علت موقعيت خاص خود در ارتباط دادن سرزمين هاي ايران با يكديگر پيوسته به صورت معبد يا پرستشگاهي مورد توجه بوده است.
از ديرباز تا كنون يزد با القابي چون سرزمين مقدس، يزدان و دارالعباده خوانده مي شود، چراكه اين القاب ريشه در زبان و آئين باستاني با مفاهيمي چون ستايش و پرستش دارد. تاريخ سكونت انسان در اين خطه كويري به بيش از 3 هزار سال قبل بازمي گردد.
مهرپادين كه بعدها مهريز نام گرفت، بهره كه امروز فهرج ناميده مي شود، اردكه يعني اردكان كنوني و بالاخره قلاع موبدان (ميبد) از مهمترين مراكز اسكان انسان در آن روزگاران به شمار مي رفته كه اتفاقا از شهرستان هاي بزرگ استان يزد به شمار مي آيند.
در افسانه هاي تاريخي، احداث شهرهاي باستاني يزد را به دوران سليمان نبي، ضحاك و ابراهيم پيامبر مي رسانند و مجموعه آثار به دست آمده از گوشه و كنار اين سرزمين كهن نيز نمايانگر تمدني ديرپا و ريشه دار تا دوره تمدن عيلامي و دوره هاي باستاني است.
در عصر هخامنشيان و ساسانيان براي حفظ و نگهداري راه ها و امنيت مسافران و كالاهاي تجاري از هجوم اقوام چادرنشين، دژها و قلاعي  ايجاد شد كه علاوه بر عملكرد نظامي، از آنها براي اقامت مسافران و بارانداز نيز استفاده مي شد. از همين زمان، زارعت، دامداري، نساجي و صنايع دستي در يزد و ديگر شهرها رواج يافت و بازارهاي تجارت رونق گرفت.
آل مظفر از جمله حاكماني بودند كه در زمان خود به آباداني شهرهاي يزد همت گماشتند و در همين دوره، هفت دروازه بزرگ دورتادور شهر ساخته شد.
يزد با هجوم اميرتيمور و قتل عام آل مظفر دچار قحطي و گرسنگي شد، ولي بار ديگر در زمان شاهرخ تيموري، خرابي هاي آن به وسيله امير چخماق ترميم شد. مسجد جامع يزد، خانقاه سيدركن الدين، ميدان رصدخانه و مدرسه مظفريه، مناره مسجد مهرپادين و مناره مسجد جامع ندوشن از يادگارهاي دوره حكومت آل مظفر در يزد بود كه اكثرا توسط اميرچخماق ترميم و بازسازي شد. علاوه بر اين آثار، امير چخماق مجموعه اي از مسجد ، خانقاه، كاروانسرا، حمام، آب انبار و بازار را در يزد بنا كرد كه هنوز نيز قسمتي از آن در ميدان مركزي شهر برجاست.
به دليل حكومت شاهان صفوي در يزد نيز آثار مهم تاريخي از اين دوره در اين استان قابل مشاهده است كه مهمترين آنها عبارتند از مدرسه شفيعيه و ميدان آن، حمام، آب انبار، ضرابخانه و رباط زين الدين.
از زمان هجوم افاغنه به ايران، يزد بار ديگر آسيب ديد و بعد به مرور زمان و با توليد و تجارت كالاهاي خود، جايگاه اصلي خود را بازيافت. در همين دوره حدود 60 هزار ابريشم باف در بيش از يكهزار و 800 كارگاه ابريشم بافي يزد فعاليت مي كردند كه به دليل حفظ و سلامت كالاهاي توليدي، علاوه بر برجاي گذاشتن نام نيك از خود در ميان تاجران، سبب شدند تا شهر يزد از آن پس به لقب شهر امانتداران معروف شود.
طبيعت يزد
استان يزد فاقد رودخانه هاي دائمي است و از روزگار قديم چاه و قنات تامين كننده آب اين استان بوده است. در اين استان حدود 700 قنات و 3 هزار چاه عميق و نيمه عميق وجود دارد. با وجود كمبود آب در استان يزد، باغ ها و بستان هاي زيبايي وجود دارد كه در نوع خود شگفت انگيز و كم نظيرند. اين باغ و بستان ها براساس شرايط ويژه منطقه كويري از طراحي، كشت و آبياري خاصي برخوردارند. از جمله اين باغ ها مي توان به باغ ملي نقي خان در شهرستان تفت، باغ مشير، باغ كلاه فرنگي رحمت آباد، باغ اوليا، باغ محموديه در نعيم آباد، باغ دولت آباد، باغ خان در جاده تفت، باغ سرآسياب و بالاخره باغ مرشد در محل تل اشاره كرد.
معروف ترين باغ استان يزد، باغ دولت آباد است كه داراي عمارت هاي سردر، هشتي و بادگير، عمارت حرمسرا، آشپزخانه، اتاق هاي خدمه، شترخان و اصطبل است. ساختمان هاي اين باغ در زمان زنديه احداث شد و در اثر گذشت زمان تا به امروز به صورت ويرانه اي درآمده كه تا حدودي توسط سازمان ملي حفاظت آثار باستاني مورد مرمت قرار گرفت.
باغ دولت آباد از نظر زيبايي بنا، معماري، منظره و هنر بستان پيرايي و فن توزيع آب، مجموعه اي نادر و ديدني است.
از قسمت هاي بسيار جالب اين باغ عمارت هشتي و بادگير آن است كه با 33 متر ارتفاع تلفيق جريان آب و هوا را به بهترين شكل ممكن ميسر مي سازد.
در استان يزد علاوه بر وجود باغ ها و بستان هاي سرسبز، كوه ها و ارتفاعات متعددي را مي توان يافت كه در نوع خود بسيار زيبا و عمدتا داراي افسانه هاي تاريخي هستند.
مهمترين كوه اين استان، شيركوه است كه از شمال غرب به جنوب شرق كشيده شده و بلندترين قله آن 4075 متر ارتفاع دارد.
از ديگر ارتفاعات اين استان رشته كوه خرانق در بخش مركزي استان است كه به قله خونزا نيز معروف است. كوه هاي چك چك، اشترلي و هامانه از جمله بخش هاي رشته كوه خرانق است كه اتفاقا يكي از معروف ترين پرستشگاه ها و معابد زرتشتيان جهان بر فراز كوه چك  چك آن واقع شده است. اين معبد در شكافي كه داراي يك چشمه است، احداث شده و گفته مي شود ، چون آب چشمه چكه چكه از بلندي به داخل حوضچه اي مي ريزد، اين كوه به نام چك چك معروف شده است.
شهرهاي ديدني يزد
خشك و كويري بودن آب و هواي استان يزد از يك سو و استقرار حكومت هاي دوره هاي مختلف از عيلاميان تا شاهان قاجاري، شهرهاي استان يزد و همچنين مركز اين استان را با انبوهي از آثار تاريخي و ميراث فرهنگي همراه كرده است، به طوري كه كمتر شهري از اين استان است كه بيش از 10 مكان يا بناي تاريخي را در خود جاي نداده باشد.
از جمله مهمترين شهرهاي استان يزد، در كنار اردكان، تفت، بافق، ابركوه و اشگذر و زارچه مي توان به ميبد، مهريز و شهر يزد مركز استان اشاره كرد.
شهر يزد در دره وسيعي بين كوه هاي شيركوه و مرايق قرار گرفته است و داراي آب و هواي نيم گرم و خشك در تابستان و زمستان هاي سرد و عمدتا خشك است. اين شهر باسابقه اي طولاني از قرن پنجم تاكنون با رشد و گسترش، پيوسته به حيات خود ادامه داده است. مهمترين اماكن ديدني و جاذبه هاي تاريخي اين شهر، بقعه شيخ علي سليمان در بيداد خويد، خانقاه مشجر شيخ داد در بندرآباد، بقعه شاه نعمت الله ولي و خانقاه شيخ احمد مهاوان، مسجد جامع كبير، برج و باروي قديمي شهر، بازار و مجموعه اميرچخماق و آب انبار شش بادگير است.
در اين شهر، دو معماري متفاوت وجود دارد؛ يكي معماري قديمي كه منطبق با شرايط اقليمي است و در محله هاي قديمي بيشتر ديده مي شود و ديگر ي معماري جديد است كه نمونه آن در همه شهرهاي ايران فراوان است.
آنچه يزد را از ساير استان ها متمايز مي كند، همين ويژگي شهرسازي و معماري سنتي آن است. اكثر كوچه ها و گذرگاه هاي قديمي، سرپوشيده و داراي پوششي است كه به آنها ساباط مي گويند. شهرستان مهريز يزد نيز كه از قديمي ترين شهرهاي اين استان محسوب مي شود، در حدود 16 قرن پيش به فرمان مهرنگار، دختر انوشيروان از ساخت رشته قنات هاي متعدد و همجوار به وجود آمده است. اين قصبه آباد در ابتدا مهرگرد خوانده مي شد، با ورود اعراب، به مهريجز تغيير نام يافت و بعد به مهريز تبديل شد.
مسجد جامع، قلعه تاريخي، سرو قديمي منگاباد، كشته خانه و قلعه رباط مروست از آثار ديدني مهريز است.
در افسانه ها كيومرث را بنيانگذار شهر ميبد يزد مي دانند. اين شهر باستاني از نمونه هاي نادري است كه با وجودي كه طي ساليان دراز آسيب هاي فراوان ديده، هنوز بسياري از عناصر قديمي خود، مثل راه هاي باستاني را حفظ كرده است.كهن ترين سند هويت تاريخي و قدمت شهرسازي در سرزمين يزد مربوط به شهر ميبد و نارين قلعه آن است. مسجد جامع، عمارت نارين قلعه، رباط شاه عباسي، برج كبوترخان و سه آتشكده حسن آباد، پيرخرمن و پير مزرعه از جاذبه هاي ديدني اين شهرستان است.
مسجد جامع فهرج
مسجد جامع فهرج يزد، قديمي ترين مسجد در تاريخ معماري اسلامي ايران است كه در روستاي فهرج در 30 كيلومتري شرق يزد واقع شده است. بناي مسجد تمام از خشت و گل ساخته شده و تا به امروز با اصالتي بيش از 14 قرن به همان سبك اوليه باقي مانده است. ويژگي عمده معماري اين مسجد، پوشش طاق آن است كه به سبك تيرگهواره اي پيش از اسلام ساخته شده است.
كهن دژ نارين قلعه
نارين قلعه يا نارنج قلعه، يكي از آثار مهم و تاريخي پيش از اسلام استان يزد است و بر فراز تپه اي گلين، مشرف بر شهر ميبد قرار دارد. نارين قلعه كه داراي پنج مرحله معماري است با خشت و گل ساخته شده و با وجود اهميت باستانشناسي و تنها به ثبت در فهرست آثار ملي بسنده شده است.سيستم دفاعي دژ شامل خندق، حصار، برج هاي حفاظتي و زيرزمين هاست كه بخشي از آن در اثر فرسايش و در جريان احداث خيابان در حكومت پهلوي تخريب شده است.
آتشكده يزد
زرتشتيان يزد، روستاهاي فراواني از اين استان را به خود اختصاص داده اند كه اغلب اين روستاها داراي زيارتگاه و آتشكده هاي كوچك است. معروف ترين آتشكده استان يزد با قدمتي بيش از يكهزار و 500 سال همراه است. ساختمان آتشكده يزد با معماري معاصر در سال 1313 شمسي بنا شده است. محل آتشكده در سطحي بالاتر از زمين و به دور از نور خوشيد قرار گرفته و در اطراف آن تعدادي اتاق براي اجراي مراسم نيايش احداث شده است. مي گويند اين آتشكده حدود 1515 سال پيش از آتشكده ناهيد پارس به روستاي هفتاد درعقدا، بعد به ترك آباد اردكان برده شده و پس از 30 سال نگهداري در غار اشگفت يزدان به شهر يزد انتقال داده شده و پس از مدتي نگهداري به محل آتشكده منتقل شده است.
پير سبز يا چك چك كه قدمت آن به صدر اسلام مي رسد، درب مهر، درب كهن، درب مهرنوش و درب مهر دستوران، از ديگر زيارتگاه ها و اماكن اجماع زرتشتيان يزد است.
آسياب هاي بادي
استان يزد به استان آسياب هاي بادي نيز معروف است. احداث اين آسياب ها در اين استان عموما در مسير قنات ها و در دل زمين انجام مي گرفته است و نه تنها امروز همچنان فعاليت مي كنند، بلكه استقبال عمومي مردم اين استان نيز از دائر شدن انواع جديد اين آسياب ها در خور توجه است.
از آسياب هاي معروف و ديدني يزد مي توان از آسياب هاي كچلك، بيده، ده آباد، باغستان، سنگ سياه، بفروئيد در ميبد، منوار و اشگذر تفت و آسياب السلاميه قراشاه نام برد كه بعضي مثل آسياب هاي تفت و اسلاميه هنوز دائرند و بعضي مثل آسياب اشگذر تفت متروك شده اند.
صنايع دستي و سوغات يزد
صنايع دستي در گذشته و امروز جزو ارقام قابل توجه صادرات و كالاهاي تجاري استان يزد محسوب مي شوند. از جمله اين صنايع مي توان به فرشبافي، قالي و قاليچه بافي، ترمه بافي، زري بافي، مخمل بافي، شمدبافي و انواع بافته هاي دستي اشاره كرد كه قدمت برخي از آنها مثل زري بافي در اين استان به دوره ساساني بازمي گردد.
سفال و سراميك يا به اصطلاح محلي كواره نيز در صنايع دستي استان يزد و از جمله سوغات يزد بسيار معروف است.
علاوه بر خريد صنايع دستي استان يزد براي سوغات، شيريني هاي اين استان را هم بشدت به مسافران ورودي اين استان توصيه مي كنيم.
انواع باقلواي يزدي، قطاب، زولبيا، پشمك، لوز بيدمشك، گوش فيل، لوز پسته، نان برنجي و حلواي ارده يزد نيز شيريني سفر به اين استان را چندين برابر مي كند.