اكسير
نقش مسلمانان در پيشرفت رياضيات
مسلمانان، علم رياضي خاصه جبر و مقابله را به گونه اي پيشرفت دادند كه مي توان گفت آنان موجد اين علم هستند. اگر اصول ومبادي علم رياضيات قبل از اسلام در دنيا وجود داشت، لكن مسلمانان انقلابي در آن ايجاد كردند و ازجمله اينكه قبل از ديگران جبر و مقابله را در هندسه به كار بردند.
جبر و مقابله تا بدانجا مورد توجه آنان بود كه مامون عباسي در قرن سوم هجري (قرن نهم ميلادي) به ابومحمد بن موسي يكي از رياضيدان هاي دربار خود امر كرد كتاب ساده عام الفهمي در جبر و مقابله تاليف كند. محمدبن موسي(فوت در سال 257 يا 259ه.ق) يكي از سه برادر دانشمندي بود كه به بنوموسي شهرت داشتند. در نيمه دوم قرن سوم هجري ثابت بن قره طبيب، رياضيدان و منجم حوزه علمي بغداد خدمات بسياري را در زمينه ترجمه كتاب هاي علمي از زبان هاي سرياني و يوناني به زبان عربي انجام داد. وي دارالترجمه اي تاسيس كرد كه بسياري از دانشمندان آشنا به زبان هاي خارجي در آن كار مي كردند. در اين دارالترجمه بسياري از آثار يونانيان نظير آپولونيوس، اقليدس، ارشميدس، تئودوسيوس، بطلميوس، جالينوس و ائوتوكيوس به وسيله او يا تحت سرپرستي وي به عربي ترجمه شد. ابوحفض ياابوالفتح الدين عمر بن ابراهيم نيشابوري مشهور به خيام نيشابوري از برجسته ترين حكما و رياضيدانان جهان در سال 329 ه.ق در نيشابور به دنيا آمد.
خيام كمتر مي نوشت و شاگرد مي پذيرفت. وي براي كسب دانش به خراسان و عراق نيز سفر كرد. به واسطه تبحر و دانش عظيمي كه در رياضيات و نجوم داشت، از سوي ملكشاه سلجوقي فراخوانده شد. ملكشاه به او احترام مي گذاشت و خيام نزد او قرب و منزلت ويژه اي داشت. او بنا به خواست ملكشاه در ساخت رصدخانه ملكشاهي و اصلاح تقويم با ساير دانشمندان همكاري داشت. حاصل كارش در اين زمينه تقويم جلالي است كه هنوز اعتبار و رواج دارد و از تقويم گريگور يابي دقيق تر است. يكي ديگر از دانشمندان اسلامي كه تحولي عظيم در علم رياضي پديدآورد ابوعبدالله محمدبن موسي خوارزمي (متوفي 232 ه.ق) است. اين رياضيدان، منجم، جغرافيدان و مورخ ايراني يكي از منجمان دربار مامون بود. وي در بيت الحكمه مشغول كار بود. بيت الحكمه موسسه علمي معروفي بود كه مامون خليفه عباسي به تقليد از دارالعلم قديم جندي شاپور در بغداد تاسيس كرد. ظاهرا فعاليت عمده اين مركز ترجمه آثار علمي و فلسفي يوناني به عربي بود. عده اي از مترجمان برجسته و نيز كاتبان و صحافان در آنجا كار مي كردند.
كتابخانه اي كه بدين طريق فراهم آمد و عنوان خزانه الحكمه داشت، از زمان هارون الرشيد و برامكه سابقه داشت و از موسسات وابسته به بيت الحكمه رصدخانه اي در بغداد و رصدخانه اي در دمشق بود كه منجمان و رياضيدانان اسلامي در آنجا به رصد كواكب و فراهم كردن زيج ها (جداولي كه از روي آن به حركت اجرام سماوي پي مي برند) اشتغال داشتند. درباره اهميت و ارزش آثار خوارزمي چنين آورده اند: خوارزمي درخشان ترين چهره در ميان دانشمنداني بود كه در دربار مامون گرد هم آمده بودند. او كتب و آثاري را در علوم جغرافيا و نجوم تدوين كرد كه 300 سال بعد به وسيله آتل هارت انگليسي به لاتين ترجمه و در اختيار علماي اروپا قرار گرفت. ولي دو اثر او در رياضيات نام او را جاوداني ساختند. يكي از آنها حل المسائل علمي، براي زندگي عملي، با عنوان جبر و مقابله بود. مترجمي كه در قرون وسطي اين اثر را برگرداند نيز همان نام عربي را براي آن برگزيد. دومين اثر خوارزمي كه نامش را جاودان ساخت، همان كتاب آموزشي فن محاسبه بود كه در آن طريقه استفاده از اعداد هندي را مي آموخت. نوشتن اعداد، جمع و تفريق، نصف كردن و دو برابر كردن، ضرب، تقسيم و محاسبات كسري. اين كتابچه نيز به اسپانيا بوده و در اوايل قرن دوازدهم ميلادي به لاتين برگردانده شد.
از ديگر دانشمندان اسلامي كه در رشد دانش رياضي بسيار موثر بود مي توان از ابوالوفاي بوزجاني نام برد.
اقليدس
اقليدس اسكندراني (Euclid Alexandria) (حدود 275-365 پيش از ميلاد)، رياضيدان يوناني بود كه در قرن سوم پيش از ميلاد در شهر اسكندريه مي زيست. او نويسنده موفق ترين كتاب درسي تاريخ، اصول (Elements) است كه مدت 2 هزار سال، شالوده تمام آموزش هندسه در غرب بود.در اين اثر، اقليدس همه دستاوردهاي پيشينيان در هندسه را گرد آورده و به شكلي نو نظم بخشيده و از خود نيز چيزهايي به آن افزوده است. هندسه اقليدسي بر چند اصل ساده و بديهي استوار است و تمام قضاياي هندسي از آنها نتيجه گرفته مي شود، به گونه اي كه هر قضيه، ثابت كننده قضيه پس از خود باشد. افزون بر هندسه مسطحه، فصل هايي از كتاب هم به جبر، نظريه اعداد و هندسه فضايي اختصاص يافته است.
حاكميت مطلق نظريات اقليدس بر علم هندسه تا اواسط قرن نوزدهم دوام داشت. در اين زمان، گروهي از رياضيدانان پس از مطالعات بسيار به اين نتيجه رسيدند كه اصل پنجم اقليدس (كه مي گويد دو خط موازي هيچ گاه يكديگر را قطع نمي كنند) از نظر منطقي غير قابل اثبات و بنابراين مردود است و برپايه اين يافته رياضي، بتدريج انواع هندسه هاي نااقليدسي را پديد آوردند.شيوه ابتكاري اقليدس در تاليف اصول بسيار مورد توجه ديگر رياضيدان ها قرار گرفت و پس از كوتاه مدتي، اين كتاب به عنوان مرجع اصلي آموزش هندسه پذيرفته شد. اقليدس، يافته هاي پراكنده هندسه دانان پيشين را در چارچوبي چنان منطقي گرد آورده بود كه تا قرن ها بعد كسي نتوانست چيزي بر آن بيفزايد. به رغم نام آوري اقليدس، جزئيات زندگي او معلوم نيست. از يادداشت هاي پروكلوس و پاپوس اسكندراني دانسته ايم كه اقليدس از اعضاي فعال كتابخانه بزرگ اسكندريه و احتمالا درس خوانده آكادمي افلاطون بوده است، ولي از تاريخ دقيق تولد و مرگ او مطلع نيستيم و حتي نمي دانيم در كدامين شهر يا قاره جهان زاده شده است.
|