امير موسي كاظمي
در تابستان امسال تهران باوجود افزايش دماي ناگهاني، به دنبال تنظيم زمان آبدهي و تغذيه مناسب درختان با موادي مانند فسفات پديده خزان زودرس پهن برگ ها را نداشت و اين درختان در برابر تنش هاي اينچنيني مقاوم شده بودند
يك روز كه از خانه بيرون بيايي و به جاي رنگ هاي هر روزه، همه جا را خاكستري ببيني، تازه مي فهمي كه چقدر به سبز عادت كرده اي. تازه مي فهمي كه اگر اين سبز را از زندگي ات بگيرند، ديگر هيچ رنگي برايت طعم سابق را ندارد.
انسان براي رشد طبيعي روح و جسم خود نياز به محيطي مناسب دارد؛ محيطي سبز و طبيعي. اما امروز روح وجسم بشر در محيط ماشين خود ساخته زنداني شده و بيشتر فشارهاي روحي و ناراحتي هاي رواني را از همين محل متحمل مي شود.
براي افرادي كه امكان دسترسي به تفرجگاه هاي خارج از شهر را ندارند، فضاي سبز شهري نقش ارزنده اي ايفا مي كند. همين فضاي سبز است كه بسياري از نيازهاي روحي انسان را كه به واسطه پديده هاي شهري محدود شده است، جبران مي كند. اين در حالي است كه هنوز طرح جامع فضاي سبز براي شهرهاي بزرگ كشور كه در معرض اين تهديد هستند، تدوين نشده است.
مهندس علي خلدبرين ، عضو هيات علمي دانشگاه با بيان اينكه روند برنامه ريزي شهري و ساخت وسازها همچنان مغاير با اصول توسعه پايدار وحفظ منابع طبيعي شهرها ادامه مي يابد، مي گويد: برنامه ريزي هاي انجام شده براي حفاظت از فضاي سبز شهري به اهداف خود نرسيده است و عمده باغ ها و ديگر فضاهاي سبز موجود در كلانشهرها در نتيجه غفلت مديران تخريب مي شود.
وي معتقد است: نبايد فراموش كرد كه در اين زمينه نقش سوداگري اراضي، نظام هاي مالكيت اراضي و قطع رابطه فرهنگي انسان شهرنشين با جنبه هاي توليد منابع طبيعي در اين تخريب ها سهمي بسزا داشته اند.
خلدبرين مي گويد: در روزگار ما و باتوجه به ويژگي هاي شهرنشنيي و تعدد شهرها با جمعيت هاي ميليوني نبايد انتظار داشت كه محدوده طبيعي شهرها و حوزه نفوذ آنها همان عرصه هايي باشند كه روي نقشه ها تعيين مي شوند.
به گفته وي سازما ن هاي مسئول در امور مناطق طبيعي نيز بايد توجه ويژه اي به منابع اطراف شهرها داشته باشند ونسبت به سرنوشت آنها بي تفاوت باقي نمانند.
خلدبرين مي گويد: يكي از الزاماتي كه بايد در طرح هاي توسعه شهري و طرح هاي جامع فضاي سبز مورد توجه قرار گيرد، پرداختن هماهنگ به موضوع نحوه مديريت، حفاظت، احيا و توسعه منابع طبيعي اطراف شهرهاست كه بتواند از طريق عملكردي دو سويه به تحقق اهداف حفاظت از مناطق طبيعي و توسعه پايدار شهري بينجامد.
تهران، موفق ترين استان
شواهد نشان مي دهد در حال حاضر مكانيزمي كه بتواند به نحوي جامع وكامل بين فضاهاي سبز شهري و منابع طبيعي پيرامون شهرها و اهداف و برنامه هاي توسعه تعادل و توازن ايجاد كند، وجود ندارد و اين امر نشان دهنده غفلت برنامه ريزان شهري از توجه به محيط زيست است.
در همين حال به جرات مي توان تهران را موفق ترين استان كشور در زمينه توسعه فضاي سبز دانست. افزايش سرانه فضاي سبز استان تهران از 3مترمربع در سال 80 به 15مترمربع در پايان سال 83 شاهدي بر اين ادعاست، استاندار تهران در اين باره مي گويد: سطح فضاي سبز از 36 ميليون مترمربع در سال 80 به 195 ميليون مترمربع در سال 83 افزايش يافته است.
دكتر علي اكبر رحماني به طرح كاشت 15ميليون اصله نهال در سطح استان تهران طي برنامه 5ساله اشاره مي كند: براساس اين طرح در هر سال 3ميليون نهال در سطح استان كاشته شد و اكنون براي برنامه پنج ساله پيش رو آمادگي كاشت چهار ميليون اصله نهال در هر سال وجود دارد.
وي جهت گيري مديريت استان را كاشت۲۰ ميليون اصله نهال طي پنج ساله پيش رو مي خواند و اظهار اميدواري مي كند كه سرانه فضاي سبز شهروندان استان تهران به 25 متر مربع برسد كه براي تحقق چنين امري نياز به رديف ملي در اين زمينه داريم.
استاندار تهران معتقد است: براساس تصميمات اخذشده، شهرداري ها موظف به توسعه فضاي سبز در حواشي شهرها شده اند و دهياري ها نيز بايد براي توسعه فضاهاي سبز، مديريت اين مناطق و سياست ها را برعهده گيرند.
وي با اشاره به اينكه هر چند توسعه فضاي سبز در استان تهران از اقدامات پايه اي محسوب مي شود، ولي انعكاس اين توفيقات به شهروندان كمتر صورت گرفته است، مي گويد: هم اكنون ايجاد وتوسعه فضاهاي سبز در بين مديران و تك تك شهروندان در استان تهران به صورت يك فرهنگ نهادينه شده است. استاندار تهران با اشاره به اينكه آنچه در بحث فضاي سبز به عنوان آمار سرانه عنوان مي شود، شامل درخت هاي ميوه اي و درختچه ها نيست مي گويد: حفظ و نگهداري فضاي سبز نيز طي برنامه ريزي انجام شده همپاي توسعه فضاهاي سبز انجام مي گيرد.
فضاي سبز ماندگار
براي اينكه تهران همچنان بتواند موفق ترين استان كشور در زمينه توسعه فضاي سبز باشد، استفاده از درختان سازگار با محيط و گونه هاي گياهي ماندگار شرط اساسي است.
مديرعامل سازمان پارك ها و فضاي سبز شهرداري تهران با تاكيد بر دستورالعمل شهردار سابق تهران در زمينه استفاده از درختان سازگار با محيط مي گويد: با توجه به آلودگي و وارونگي  هواي تهران سعي شده تا از گونه هاي گياهي ماندگار، مثمر و سازگار با شرايط آب وهواي تهران استفاده شود و در اين راستا طي اين مدت بيش از يك ميليون اصله درخت زيتون غرص شد و شهروندان تا 4سال آينده مي توانند ازميوه آنها استفاده كنند، البته گونه هاي ديگري مانند توت و گردو نيز در سطح شهر و كمربند سبز تهران كاشته شده است.
مهندس علي محمد مختاري به پديده خزان زودرس پهن برگ ها اشاره مي كند و مي گويد:در تابستان امسال باوجود افزايش دماي ناگهاني، به دنبال تنظيم زمان آبدهي و تغذيه مناسب درختان، پديده خزان زودرس پهن برگ ها را نداشتيم.
وي راهكار مقابله با اين پديده را چنين شرح مي دهد: هر ساله در فصل تابستان بر اثر شوك ناشي از افزايش درجه حرارت هوا، اغلب درختان پهن برگ و ضعيف دچار خزان زودرس مي شوند و از طريق تقويت درختان و نگهداري مناسب در فصل پاييز مي توان اين پديده را كاهش داد.
مديرعامل سازمان پارك ها و فضاي سبز شهرداري تهران با تاكيد بر اينكه درتابستان امسال اين پديده به صورت نادر در تعداد انگشت شماري از درختان سطح شهر تهران روي داده است، مي گويد: علت اين امر كوتاه كردن فاصله آبياري درختان و همچنين تغذيه درختان با موادي مانند فسفات است و بدين وسيله نه تنها درختان پهن برگ بلكه درختان ضعيف نيز تقويت شده و در برابر اين تنش ها وخزان زودرس مقاوم شده اند.
ميراث گذشته
گرچه سازمان پارك ها و فضاي سبز شهرداري تهران با اجراي طرح هاي كمربند سبز، احداث پارك هاي جديد و فضاي سبز عباس آباد تلاش خود را براي افزايش سرانه فضاي سبز شهري چندبرابر كرده است، اما در اين بين برخي بي توجهي ها تاثير اين تلاش ها را كمرنگ مي كند. اقدام براي افزايش فضاي سبز تهران از چند دهه پيش در حال اجرا بوده است. شايد 20 سال پيش شهرداري حاشيه بزرگراهي را درختكاري كرده باشد و 17 سال پيش شهردار ديگري دامنه فلان كوه را، اما مهمترين نكته اينجاست كه اين فضاهاي درختكاري شده چرا اينقدر كمرنگ و مهجور مانده اند؟ فضاي سبز كه حتما نبايد پارك باشد، باغ هاي اطراف بزرگراه اشرفي اصفهاني هم مي تواند به فضاي سبز بپيوندد، همانطور كه انبوه درختان باغ هاي ده ونك.
واقعيت اين است كه برخي از شهروندان و معدودي از مديران شهري ميراث گذشته فضاي سبز شهر را فراموش كرده اند؛ فراموش كرده اند كه اگر 70 يا 80 سال پيش پاركي در تهران نبود، باغ كه فراوان بود. در هرچند كيلومتر از نقاط شمالي شهر روستايي خوش آب و هوا با باغ هايي كه تفرجگاه تابستاني تهراني ها بود به چشم مي خورد. اين باغ ها كه كم كم به عرصه شهر پيوستند از صحنه محو شدند، اما در اين بين در هر منطقه از شهر هنوز چندتايي از آنها باقي است، آنهم در حالي كه شاخه خشك درختانشان از پشت ديوارهايشان پيداست.
با وجود اينكه شهرداري مراقبت سفت و سختي را از باغ هاي شمال شهر آغاز كرده است، اما بي توجهي به نقاط ديگر موجب از بين رفتن درختان باغ هاي آن نقاط شده است. نمونه عيني آن، درختان منطقه ده ونك است؛ با وجود اينكه ماموران شهرداري در يكي، دو كيوسك منطقه براي مراقبت از فضاي سبز و باغ ها مستقر هستند، اهالي، شبانه مصالح ساخت و ساز را به باغ ها برده و دست به ساختمان سازي مي زنند. از طرف ديگر هيچ كس هم به فكر رسيدگي به درختان اين منطقه نيست و شاخه هاي خشك آنها از ميان برگ هاي سرسبز براي عابران بزرگراه چمران خودنمايي مي كند.
به جز باغ هاي قديمي تهران، يكي ديگر از ارثيه هاي طبيعي شهر، فضاهاي سبز احداث شده در دهه هاي گذشته است كه توجهي بيشتر را مي طلبد.
يك سال پيش، تقريبا در روزهايي داغ مثل اين روزها، صداي پيرمردي از پشت تلفن ما را به دامنه هاي كوه هاي شمال تهران كشاند؛ به جايي كه درختانش شبانه به آتش كشيده مي شوند تا جاي خود را به ساختمان هاي جديد بدهند. جاي جاي تپه ها ردي از درختان سوخته اي بود كه قرباني دلالي زمين شده بودند. آن روز مرد راهنما به ما گفت كه اين درختان دست كم 28 سال عمر دارند و سالهاست كه دامنه ها را به محيطي سبز و آرامش بخش تبديل كرده اند، اما انگار درخت و فضاي سبز به اين نقطه از دارآباد نيامده است.
اما كاش فقط همين باشد. فراموش شده هاي سبز در اين پايتخت كم نيستند و بايد وجودشان را هرازچندگاهي يادآوري كرد. چند روز پيش هم در ايرانشهر گفته بوديم كه فضاي سبز اطراف بزرگراه چمران رو به نابودي است و امروز هم به بهانه اين گزارش دوباره بد نيست يادآوري كنيم كه اگر اوضاع به همين منوال پيش برود، جز شاخه هاي خشك، چيزي در اين ناحيه باقي نخواهد ماند. سازمان پارك ها و فضاي سبز كه سرمايه گذاري كلاني براي احداث فضاي سبز در اطراف بزرگراه هاي مركزي و شرقي تهران نظير مدرس و حقاني كرده، بهتر است كه ميراث سبز بزرگراه هاي غربي، يعني چمران و اشرفي اصفهاني كه تنها به بهسازي و توجه نياز دارند را هم حفظ كند. درختان انبوه ضلع غربي چمران در بخش هايي، منطقه را به صورت جنگلي زيبا كه مستعد تبديل شدن به پاركي آرامش بخش است، نشان مي دهد، اما وضع نابسامان اين درختان و ساخت و ساز در دره غربي چمران طراوت اين نقطه جنگلي را از بين برده است. وضعيت فضاي سبز ضلع شرقي بزرگراه چمران هم دست كمي از غرب آن ندارد، اين سرنوشت قطعا در خور شهري كه تلاش دارد تا سال به سال فضاي سبز بيشتري را در محدوده خود ببيند، نيست و حفظ اين ميراث سبز به فرزندان ما هم مي آموزد كه درختان تازه كاشته شده مان را نگهداري كنند.
سهم شهروندان
از طرفي، همه مسئوليت ها بتنهايي به عهده يك سازمان نيست. آنچه كه امروز در شهرهاي بزرگ دنيا اجرا مي شود، مديريت شهر با مشاركت شهروندان است و دخيل كردن آنها در بهبود اوضاع شهر. شهروندان امروز با معرفي كساني كه به طمع ساخت و ساز، سعي در تخريب فضاي سبز دارند، به مانند چشم و گوش مديريت شهري نقش خود را ايفا مي كنند، اما اينها بتنهايي كافي به نظر نمي رسد. شهروندان شميراني كه باغ هاي خود را به برج سازان فروختند هم ساكنان همين شهر بودند؛ ساكناني كه هراز چندگاهي از آلودگي هواي شهر مي نالند. اين اتفاقات نشان مي دهد كه حفظ فضاي سبز هم مثل هر برنامه اي كه در راستاي توسعه پايدار اجرا مي شوند، نيازمند فرهنگسازي و نهادينه كردن آن در ميان شهروندان است، چنانكه ناقضان حقوق شهروندان در حوزه اي مثل فضاي سبز به بخش مطرود جامعه تبديل شوند و هزينه اين اجحاف سنگين به شهر را بپردازند.
در حال حاضر، شهروندان هنوز خود را در حفظ اصالت سبز شهر سهيم نمي دانند و هنوز فرهنگ و آموزه هاي شهروندي، در حدي كه پايتخت نشينان را به حفظ فضاي سبز ترغيب كند، نهادينه نشده است، اما اگر اقدامات فرهنگي - آموزشي كه در حوزه ترافيك براي شهروندان اجرا شده است، در زمينه هاي ديگر شهرنشيني نيز در مدارس و راديو و تلويزيون انجام شود، مديريت شهري براي گسترش و حفظ فضاي سبز با دردسرهاي كمتري مواجه خواهد شد.