Hamshahri Newspaper

زهرا خضري
عزت نفس از اصلي ترين عوامل رشد مطلوب شخصيت مي باشد و از جمله مفاهيمي است كه در چند دهه اخير مورد توجه پژوهشگران و صاحبنظران روانشناسي و علوم تربيتي قرار گرفته است. نياز به «عزت نفس» را انديشمنداني نظير: آدلر(۱۹۴۰)، آلپورت (۱۹۳۰) و ساليوان (۱۹۳۷) نيز پذيرفته اند. فريج (۱۹۶۸) و وارگو(۱۹۷۲) از عزت نفس به عنوان يك سپر فرهنگي در مقابل اضطراب نام مي برند. همچنين كوپر اسميت (۱۹۶۷) در تحقيق خود به اين نتيجه رسيد كه كودكان برخوردار از «عزت نفس بالا» ، افرادي هستند كه با احساس اعتماد به نفس و بهره گيري از استعداد و خلاقيت خود به ابراز وجود مي پردازند و به راحتي تحت تأثير عوامل محيطي قرار نمي گيرند.
پوپ و همكارانش (۱۹۸۹) معتقدند كه وجود شكاف و فاصله بين «خود ادراك شده» و «خود ايده آل» از جمله عواملي است كه مشكلاتي را براي عزت نفس انسان فراهم مي كند.(بيابانگرد، ۱۳۷۳: ۲)
شخصيتي كه از عزت نفس بالايي برخوردار است خود را به گونه اي مثبت ارزشيابي كرده و برخورد مناسبي به نظريات مثبت خود و ديگران دارد. اما در مقابل كسي كه عزت نفس پاييني دارد، اغلب نوعي نگرش مثبت تصنعي نسبت به جهان پيرامون خود دارد. اين شخص اساساً فردي است كه غرور كمي در خود احساس مي كند (بيابانگرد، ۱۳۷۳: ۲۱ و۲۰).
به نظر مي رسد عزت نفس مثبت بر چهار عامل مبتني مي باشد كه عبارتند از:
الف) ارتباطات بچه ها با والدين
ب) كنترل برخورد درباره عواطف منفي
ج) پذيرش خود
د)رفتار اجتماعي
گفته اند كه نوجواني با عزت نفس پايين نسبت به ماهيت انسان عقده حقارت دارد، اين گونه اشخاص معمولاً از ابراز وجود ناتوان و چنين تصور مي كنند كه ديگران دوستش ندارند، فلذا در فعاليت هاي فوق برنامه به طور مداوم شركت نمي كند و به ندرت به مديريت جهت موقعيت هاي خاص انتخاب مي شود و بيشتر تمايل دارد كه ناشناخته باشد و چنين شخصي سعي مي كند كه از حضور در بحث هاي رسمي و غيررسمي اجتناب كند.
رويكرد اسلامي به عزت نفس
اسلام عالي ترين مكتب تربيتي است كه ارزش هاي انساني و متعالي را در وجود انسان پرورش مي دهد. از ديدگاه اسلام، انسان بايد ارزش خويشتن را مبني بر اين كه اشرف مخلوقات است و در بهترين صورت (وجه) آفريده شده است و امانت الهي را بر دوش دارد، بشناسد تا به عزت نفس نائل آيد.
علماي اخلاق براي نفس (احساسات و غرايز و عواطف آدمي) سه مرحله قائل مي باشند كه در قرآن مجيد نيز به آنها اشاره شده است كه عبارتند از:
۱- نفس اماره: نفس سركشي كه انسان را به گناه فرمان مي دهد.
۲- نفس لوامه: پس از تعليم و تربيت و تلاش و مجاهدت انسان به تعالي و برتري مي رسد
۳- نفس مطمئنه: اين مرحله اي است كه پس از تهذيب و تزكيه و تربيت كامل انسان به مرحله اي مي رسد كه غرايز سركش در مقابل او رام مي شود و اين همان مرحله آرامش است. همچنين حضرت علي(ع) مي فرمايد: بزرگترين سرمايه انسان اعتماد به نفس است. در ادامه نيز امام صادق عليه السلام مي فرمايد: از آن اشخاص تند خو مباش كه مردم خوش ندارند به آنها نزديك شوند، ولي خيلي هم سست مباش كه هر كه تو را ببيند تحقير كند. (مطهري، ۱۳۶۳ : ۱۲۶) امام حسين(ع) نيز مي فرمايد: كار بدي مكن كه ناگزير از عذرخواهي باشي، زيرا انسان با ايمان نه بد مي كند و نه عذر مي خواهد، ولي منافق همه روزه بد مي كند و پوزش مي طلبد.
(همان مأخذه : ۱۳۴)
پس در اسلام به عزت نفس و كرامت انساني توصيه و تأكيد شده است و نفس مؤمن محترم و ارزشمند است و تمام نكات و موازين اخلاق اسلامي به اين است كه توجه انسان را به عزت نفس و كرامت انساني جلب نمايد.
حضرت علي عليه السلام در جايي ديگر مي فرمايد: ناتوان ترين مردم كسي است كه از اصلاح نفس خود عاجز باشد.
مهمترين نيازهاي مربوط به عزت نفس را مي توان در زمره مقوله ها ذيل دانست كه شامل:
نياز به كسب اعتماد در مورد پذيرش و تأييد قرار گرفتن
نيازهاي مربوط به عشق و محبت
نياز داشتن به روابط محبت آميز با ديگران
نياز به ايمني
نياز به احساس امنيت، عدم نگراني خاطر و داشتن محيطي امن
نيازهاي فيزيولوژي مانند نياز به آب، غذا، هوا و غيره.(سيف، ۱۳۶۸: ۳۴۳ )
مازلو مي نويسد: پس از آن كه نيازهاي سطح سوم ارضاء شدند نوبت نيازهاي مربوط به عزت نفس يعني نيازهاي به قدرشناسي خود و مورد قدرشناسي ديگران قرار گرفتن مي رسد و منظور از اين نيازها آن است كه فرد احتياج دارد تا در خانه، اجتماع يا اين كه فرد احساس كند ديگران او مي شناسند و دركش مي كنند و از طرفي خود و ديگران را مي شناسند و درك مي كند.
راههاي پرورش اعتماد به نفس
اعتماد به نفس را اين گونه تعريف كرده اند كه اعتماد به نفس يعني ايمان به توانايي هاي ذاتي و استعدادهاي فطري خويش و ايمان به ياري خداوند در پرورش و گسترش آنها.
روانشناسان مي گويند در اعتماد به نفس قدرتي است كه توانايي ها و اقتدارتان را دو چندان مي كند.
يكي از بهترين راههاي ايجاد و پرورش اعتماد به نفس اين است كه شب در بستر، پيش از آن كه به خواب فرو رويد با انديشه هاي قدرتمند سرشار از اعتماد به نفس به ذهنتان خوراك برسانيد. روانشناسان همچنين معتقدند كه آخرين انديشه هايي كه پيش از خواب به سرتان مي آيند در مدت زمان خواب به ذهن نيمه آگاهتان خوراك مي رسانند. اگر در اين هنگام ذهنتان را از انديشه كاميابي و توانگري و ثمرات نيكو سرشار كنيد، ذهن نيمه هشيارتان آنها را به صورت فرمان از شما مي پذيرد.
يكي ديگر از بهترين عبارات تأكيدي براي ايجاد اطمينان و اعتماد به نفس اين است كه: «خداوند دوستم دارد، خداوند هدايتم مي كند و خداوند راه را نشانم مي دهد» منتظر نشويد تا ديگران به شما اطمينان و اعتماد به نفس بدهند يا تحسينتان كنند.
راه ديگر ايجاد و پرورش اعتماد به نفس را مي توان تماس با كساني دانست كه داراي اعتماد به نفس مي باشند.
همچنين شيوه ديگر را مي توان پرورش شهود و تجسم يا تخيل خلاق دانست و دانشمندان اعتقاد دارند كه شهود و تخيل خلاق دو قدرت نبوغ آميز انسان هستند.
و خلاصه آن كه در خودتان و ديگران مواردي نظير: قدرداني، تحسين و تمجيد كه از جمله نكات مثبت مي باشدرا تقويت كرده و دل و جرأت به خرج دهيد و از ديگران نيز تعريف و تمجيد كنيد و آنها را ستايش كنيد، با مردم مهربان باشيد و با كلامي مهر آميز آنها را به سوي تعالي و كاميابي سوق دهيد. (كاترين پاندر- گيتي خوشدل)
ريشه هاي اعتماد به نفس
پدر و مادر اولين منبع قابل دسترسي جهت تقويت ريشه هاي اعتماد به نفس هستند. براي گروهي داشتن كمال و فضيلت، كار، موفقيت، خلاقيت و ابتكار موجب تقويت ريشه هاي اعتماد به نفس است و براي برخي ديگر، ظاهري آراسته، زيبايي صورت و اندام، لباس، خانه و ماشين و پول جهت تقويت اعتماد به نفس ضروري است. اعتماد به نفس با داشتن احساس مثبت نسبت به خود و قبول و پذيرش خود رشد و نمو مي يابد و براي استحكام و پايداري به يك سيستم حمايتي قوي نياز دارد.(نينوايي، ژيلا، ۷:۱۳۷۲)
نشانه هاي ضعف اعتماد به نفس
-علائم و نشانه هاي فيزيكي : معمولاً يك يا چند علامت از نشانه هاي فيزيكي زير مبين و نشانه ضعف اعتماد به نفس است:
۱- لبهاي آويزان ۲- صورت پژمرده و سيمايي غمگين ۳- چشمان بي فروغ ۴- لرزش ضعيف دست ها ۵- صداي ضعيف و نامطمئن ۶- پشت قوز كرده ۷- ظاهري شلخته و نامرتب.
همچنين علائم و نشانه هاي شخصيتي افراد مبتلا به ضعف اعتماد به نفس را مي توان در يك يا چند طبقه زير جاي داد:
- افراد مهاجم و ستيزه جو، افراد كم رو و گوشه گير، افراد متكبر و مغرور، افرادي كه در تمام زمينه ها تشنه رقابت هستند، افرادي كه لاف مي زنند و به ديگران فخر مي فروشند، افرادي كه به سختي نياز به كامل و بي عيب بودن را در خود احساس مي كنند، افرادي كه محتاج تصديق از سوي ديگران هستند.
- علائم و نشانه هاي رواني ضعف اعتماد به نفس:
۱- بخل و حسادت ۲- نسبت به ديگران مشكوك بودن ۳- مشوش و نگران بودن ۴- نداشتن اعتماد به خود ۵- احساس عدم شايستگي و لياقت و غرق در مشكلات خود بودن ۶- حريص در قدرت و جاه و مقام بودن ۷- اعتقاد داشتن به اين نكته كه هميشه حق با آنان است. ۸- تصور مي كنند كه مجبورند همه توقعات ديگران را برآورده نمايند.
چگونه اعتماد به نفس خود را ارتقا دهيم
توانا كسي است كه به توانايي خويش اعتماد دارد. راه هاي موفقيت فقط جلوي پاي صاحبان عزم و كساني است كه موانع را با لبخند استقبال مي كنند و همان گونه كه امرسون مي گويد: «مردي كه با اراده براي رسيدن به يك ستاره، اسب مي تازد احتمال موفقيتش بيشتر از كسي است كه براي رسيدن به منزل خويش با بي حالي در معبر تنگي مي خزد.»
اعتماد، مادر موفقيت است، مهارت را بيشتر مي كند، نيرو را زيادتر مي سازد، مغز را سالم تر مي كند و بر قدرت عمل مي افزايد. كاري كه انجام مي دهيد حاصل عقايد شما، عزم و اراده شما و اعتماد شماست. اگر اينها ضعيف باشند، حاصل كارتان نيز ضعيف است.(سيد حسيني، رضا، :۸۵)
اگر جوانان به نيروي ايمان واقف باشند و بدانند كه نيروي فكري چه معجزاتي دارد، مسلماً به بالاترين مقامات مي رسند. پيوسته از قدرت اراده بحث مي كنيم، اراده نيز يكي از اشكال ايمان است. اراده يعني تصميم به انجام يك كار و نشانه اي از ايمان به توانايي خويش در انجام آن كار است. هيچ كس تا ايمان به توانايي خويش در انجام كاري كه شروع كرده است نداشته باشد قادر به انجام آن نيست، ايمان به پيروزي خود نيل به پيروزي است. وقتي كه مي خواهيد كاري را انجام دهيد، پيوسته پيش خود تكرار كنيد كه قادر به انجام آن هستيد، به اين ترتيب جرأت شما زياد مي شود و جرأت پايه اصلي ايمان است و بالاخره اگر ايمان و اعتقاد به نيروي خود داشته باشيد، اگر موفق شده باشيد كه احساسات معنوي تان را به خوبي متوجه هدف خويش سازيد، مسلماً به تمام آمال و آرزوهايتان خواهيد رسيد. هر روز موضوع شاد و مورد علاقه اي براي خود پيدا كنيد و هرگز از خاطر دور نسازيد كه خداوند وعده نيكي هاي فراواني به شما داده است. به پيروزي خود معتقد باشيد و بدانيد كه موفق خواهيد شد و اطمينان داشته باشيد كه خواستن توانستن است.(همان مآخذ: ۸۸-۸۶)
به طور خلاصه مي توان عوامل اجتماعي، فرهنگي، خانوادگي، ارضاي نيازهاي اساسي، تجربيات موفقيت آميز و ديگر عوامل را همچون: ثروت، مقام، اصالت خانوادگي و... در شكل گيري عزت نفس مؤثر دانست. بنابر اين مي توان گفت كه عزت نفس فرد تا حدود زيادي وابسته به محيط و پيرامون فرد است ضمن آن كه از نقش «خود» نيز به عنوان يك جهت دهنده به محيط نبايد غفلت كرد.
منابع و مآخذ:
۱- بيابانگرد، اسماعيل، روش هاي افزايش عزت نفس در كودكان و نوجوانان، تهران، انتشارات انجمن اوليا و مربيان كشور، بهار ۱۳۷۳.
۲- مطهري، مرتضي، تكامل اجتماعي انسان، انتشارات تهران، ۱۳۶۳.
۳- سيف، علي اكبر، روانشناسي پرورشي، انتشارات آگاه، چاپ چهارم، تهران، ۱۳۶۸.
۴- نينوايي، ژيلا، اعتماد به نفس و تقويت، انتشارات تهران، ۱۳۷۲.
۵- اورايزن اسوت ماردن، ترجمه: رضا سيد حسيني، انتشارات رشد، ۱۳۶۸.