شيمي دانش بنيانگذار
;حيان جابربن
:جستارگشايي
و پرورش (ع)صادق جعفر امام گرانبهاي ميراثهاي از يكي
زمينه‌هاي در اسلامي بزرگ ودانشمندان شاگردان آموزش
.است بوده علمي گوناگون
جايگاه بعدها كه بود حضرت آن شاگردان از جابربن‌حيان
آورد ، بدست امروز به تا وحتي خود زمان در شايسته‌اي علمي
او زندگي در چنانكه ولي كرد آغاز كيميا از چه اگر وي
ديدگاههاي به نظر و پژوهش دقت و هوشياري با مي‌يابيم ،
دانش پايه كه گونه‌اي به يافت ، دست دانش اين در نويني
.نهاد بر اسلام جهان در را شيمي نام به نويني
دانشهاي مانند به او علمي يافته‌هاي و پژوهشها برآيند
پي از كه جستاري.درآميخت غرب علمي انديشه‌هاي با ديگر
.دارد اسلامي بزرگ انديشمند اين زندگي به اختصاص مي‌آيد
.مي‌نماييم جلب مطلب اين به را گرامي خوانندگان توجه
معارف گروه
محمدقراگوزلو دكتر :نوشته
نامك زيست
;صوفي (كوفي) توسي ازدي جابربن‌حيان ابوموسي الاجل الشيخ
.آمد بدنيا خراسان توس در هجري ، دوم قرن اوائل حدود
مقارن كه بوده عربستان جنوب ازد قبيله از وي خاندان"
مردي پدرش...بود گزيده سكونت كوفه در اسلام طلوع
...كرد اقداماتي امويان عليه درخراسان و بود (عطار)شيعي
به را او سپس و گذشت توس در جابر زندگي سالهاي نخستين
گذراند دركوفه را خود عمر بيشتر فرستادند ، عربستان بلاد
هارون دربار كيمياگر عنوان آنجا در و رفت بغداد به سپس و
برقرار نزديك ارتباط برامكه خاندان با و راداشت الرشيد
امام درس حلقه با و بود شيعه و صوفي جابر.كرد
در كه است آن بر قولي.داشت نزديك پيوستگي (ع)جعفرصادق
".نيست دست در وي وفات قطعي تاريخ مي‌زيسته ، مامون زمان
اسمعيل و دانسته. -ه سال 160 به را جابر مرگ خليفه حاجي
ذكر-ه را 180 تاريخ اين العربي الفكر تاريخ در مظهر
به جابر ، كه است آن بر "...الذريعه" صاحب.است كرده
دريافته ، را-ه م 148 (ع)صادق حضرت مكتب اينكه اعتبار
سال در "احتمالا و بوده حيات قيد در مامون زمان در پس
.است درگذشته. -ه 200
مورد شخصيت "الاعيان وفيات" وموءلف "الجنات روضات" صاحب
الامام" كتابخواندهاند "* الطرسوسي جابر" را ما نظر
وولادتش كرده معرفي * الطرطوسي را جابر "ابوزهره الصادق
.است دانسته خراسان توس در. -ه سال 80 به را
;همچون مختلف علوم در كيميا جز به جابر كه است معروف
وبه بوده ماهر..و طب منطق ، فلسفه ، رياضيات ، طبيعيات ،
:است داشته قوي دستي نيز تصوف در اندلسي صاعد گفته
براعت طبيعيات علوم و كيميا طبيعت در صوفي حيان جابربن"
بر ناظر و دارد طبيعه علوم در نفيسه تاليفات و داشته
اسد بن مانندحرث نيز تصوف در بوده فلسفه علوم اغلب
".داشت قوي دستي شوشتري عبدالله بن سهل و محاسبي
:است داده خبر مختلف علوم در جابر تبحر از نيز قفطي ابن
كيميا درصناعت و داشته تقدم كمال طبيعه علوم در - جابر"
معذلك و دارد باب آن در مشهوره كثيره تاليفات بوده بارع
".است داشته نيز فلسفه علوم ساير بر اطلاعي
(ع)صادق امام حضرت مكتب اول شاگرد ;جابر
الحميري حربي محضر از چند يك عراق ، در ما نابغه كيمياگر
آشنا شيعيان پيشواي ششمين با گاه آن است ، گرفته بر بهره
ودانش معارف از فيض كسب مدتي از پس دوستي اين و شده
شيفتگي و ارادت صورت به اسلام ، جهان متفكر مغز لايزال
يكي آلماني ، بزرگ شناس جابر كراوس ، پاول.است درآمده محض
و تعليم ارتباط ، در را جابر علمي عظمت و توفيق دلايل از
كراوس ، گفته به.مي‌داند (ع)صادق حضرت از وي تاثيرپذيري
حضرت دانش و بوده (ع)صادق حضرت شاگرد جابر كه آنجا از
اين رموز و فنون از بسا چه مي‌شده ، مربوط وحي عالم به
.است برده سود دانش
تحت جابر كه ، است معتقد هولميارد ، انگليسي ، دانشمند
قيد از را شيمي علم كه شد موفق (ع)صادق امام تعليم
آزاد هرمستيك تعاليم و اسكندريه مكتب كهن افسانه‌هاي
.ببخشد علمي جنبه آن به كندو
و":گويد (ع)صادق حضرت از جابر تاثير درباره خلكان ابن
قدالف الصوفي‌الطرطوسي حيان جابربن ابوموسي تلميذه كان
هي و صادق جعفر رسائل ورقتتنضيمن الف علي تشميل "كتابا
"...رساله خمسمائه
ابوالقاسم از)زراعتالذهب في المكتسب كتاب شرح در جلدكي
:نوشته ،(عارف كيمياگر عراقي ،
عن اخذه ما لاسيما الثقات المشايخ من اخذه بما الثالث و"
ابيطالب بن علي ذريه من بني‌هاشم بنوع المتصل سيدالامام
.الصادق جعفر هو المصطفي بيت من
و سرآمدي بر علاوه (ع) جعفرصادق امام كه توضيح اين با
تمام مهارت نيز كيميا در عصر ، علوم همه در اجتهاد
الصناعه علم في رساله عنوان ، تحت رساله‌اي و داشته‌اند
جابر كه مي‌نماييم نشان خاطر نوشته‌اند ، المكرم والحجر
و نمود باز جز به كه كرده تاكيد آثارش در مكرر نيز خود
ديگري كار "(ع)صادق حضرت" سرورش و استاد نظرات بيان
:است نكرده
من هذه يصلبه و شيده اللوءلوءو يثقل الزئبق ان واعلم"
اذامر كان فان سيدي عنه الله رضي القلوب ، حبات و الامهات
و القلوب حبات هذه !جابر يا:قال شي‌ء الخواص هذه مثل به
ما و تجمعها الاان هذه كتبنا في نظرات اذا لك ماينبغي
!"السلام و فنونها من اليها ينضاف
محكم را وآن مي‌كند سنگين را مرواريد جيوه كه بدان
سرور از خدا.كارهاست واساس مطالب رئوس از اين و مي‌سازد
اين از مطالبي وقت هر او.باشد راضي (ع)صادق امام من
جابر:مي‌فرمود آن بدنبال مي‌گفت ، اشياء خواص در قبيل
.دلهاست اسرار از اين
جابر انديشه‌هاي و آرا آثار ،
طب ، منطق ، فلسفه ، در" حيان جابربن قديم كيمياگران حجت
ميدانهاي همه در "تقريبا و مكانيك و فيزيك غريبه ، علوم
كتاب جابر ، آثار مهمترين از يكي ".دارد آثاري معرفت
اعتباري به و شده بحث ميزان نظريه آن در كه است الموازين
جابري مجموعه.مي‌آيد حساب به جابري كيمياي اساس و مبنا
است ، ترديد محل جابر به آنها همه انتساب صحت در كه
و برگرفته در را كوچك و بزرگ ورساله تاليف هزار 3"حدودا
تحت جابر از ترجمه‌هايي كه اينجاست عجيب و جالب نكته
دست در آن اصلي متن كه شده منتشر لاتين به Geber عنوان
.نيست
عنوان به هرمس سلف آريوس از متعدد ، درموارد جابر
كه است كسي نخستين آريوس" ;است برده نام كيميا بنيانگذار
فيلسوف قويترين فيثاغورث.كرد صنعت اين وقف را خود
".است گفته چنين آريوس پدرم:مي‌گفت "غالبا شده شناخته
بزرگ كيمياگران مرهون را خود درمواردي جابر كه وجودي با
جابري كيمياي سنت در اينكه عليرغم و مي‌داند عتيق عهد
كيميا اما مي‌خورد ، چشم به رازناك و نمادين جنبه‌هاي نيز
ظلمت از و گسيخته خرافي‌را بندهاي و قيد جابر ، دست به
تجربه و علم زلال و روشن دنياي به و شده فارغ وجادو جهل
:كلي بطور.است نهاده قدم (عرفان حتي و)
نماديني و مادي جنبه دو داراي جابري سنت در شيمي علم"
گوناگون ماخذ از جابر انديشه‌هاي نمادين سيماي در.است
فيلسوفاني و آغازيمون ، هرمس ، همچون يوناني ، خدايان چونان
در جابري كيمياي...مي‌گيرد مايه وسقراط فيثاغورث مثل
-وگرم سرد) چهارگانه كيفيات نظريات بر آن نمادين سيماي
تركيب با كه است آن بر جابر نظر.است استوار (تروخشك
از استفاده با و چهارگانه كيفيات آن از مناسب "عددي"
تبديل به مي‌توان آنها از صحيح نسبت‌هاي وكاربرد ميزان
در جابري كيمياي تجربي و علمي سيماي.يافت دست فلزات
در آزمايش و تجربه به توسل و مواد خواص بررسي كالبد
اين در..جلوه‌گرمي‌شود شيميايي واكنش‌هاي و خواص تعيين
اجسام خواص باب در مدون نظريه اولين جابري سنت از وجه
".يافت تجلي اسلام درجهان
غني‌ترين از پشتوانه‌اي با كه "شيمي" كيميا مادي جنبه‌هاي
بطور باستان ، ايران از بازمانده علمي ودستاوردهاي آثار
رساله در و شده شكوفا اسلام ظهور از پس اساسي و جدي
غيرعلمي و خرافي وجود بر يكسره (ع)صادق حضرت ارزشمند
حيان ، جابربن بي‌نظير خلاقيت با است ، آمده فائق كيميا ،
تجربه و علم بر را خود پايه‌هاي و گرفته قوام و شكل
در رازي آفتاب طلوع با ديگر سوي از.است نهاده
و شده باران نور كيميا دانش بكر سرزمين‌هاي
ما ، است گشته ثبت تمدن و علم تاريخ در اكتشافاتي‌عظيم
به منصفانه قضاوت و يادآوري منظور به "صرفا اينجا ، در
علمي اكتشافات در مسلمان دانشمندان سهم كه مورخاني همه
نمونه چند ذكر به گرفته‌اند ناديده اغماض و سكوت با را
.مي‌كنيم بسنده حيان جابربن ارزشمند اكتشافات از
گوگرد جوهر بار ، اولين براي جابر ، (HS2O4) سولفوريك اسيد
را آن و كشف آب در حاصل گازهاي حل و سبز زاج تكليس از را
كاربرد صنعت در امروزه كه ماده‌اي.ناميد الزاج زيت
.است معروف سولفوريك اسيد به و دارد بسياري
كه است كيمياگري نخستين جابر (HNO 3) نيتريك اسيد
شوره و سفيد زاج و سبز زاج مخلوط تقطير از را جوهرشوره
.آورد بدست
و مي‌يابد تغيير كلي طور به اسلام در علوم تاريخ درباره
جابر كه مي‌آيد پيش كليدي و مهم غايت به مسئله اين
و كرده ترجمه عربي به را اوائل علوم كه است كسي نخستين
اسحق بن حنين ترتيب بدين و.است داده انتقال سوم قرن به
بزرگ مترجمان از بسياري و حراني قره بن ثابت و عبادي
دست از را خود يگانه و ممتاز جايگاه "الحكمه بيت"
بنابر.(است بعيد موضوع اين كراوس نظر به و)مي‌دهند
فرضيه اين اثبات به قادر كسي اگر كراوس عقيده به اين
نكرده رشد معتزله هنوز دوم قرن در اينكه اعتبار به باشد ،
واژگون اسلام در علم تاريخ نظرات از بسياري آنگاه بودند ،
.مي‌گردد
بحث ، ضرورت و ارتباط عليرغم ترجمه ، عظيم نهضت فراگرد ذكر
قدر همين "الزاما اما.است خارج جستار اين حوصله از
و مامون زمان از ترجمه ، نهضت چه اگر كه مي‌شويم يادآور
آغاز -ه سال 200 به بغداد ، بيت‌الحكمه تاسيس با هماهنگ
است ، جابر درگذشت با مصادف "تقريبا مهم ، حادثه اين و شده
فعاليت آغاز و مامون از پيش كه كرد تصور نبايد اما
اوايل علوم ترجمه زمينه در حركتي هيچ بغداد ، دارالترجمه
.است نگرفته صورت
صاعد الامم ، طبقات جمله از اسلامي معتبر متون از بسياري
م) معاويه يزيدبن خالدبن از نديم ابن فهرست و اندلسي
داد كتب ترجمه به فرمان كه كسي نخستين عنوان به (-85ه
آوردن بيرون در كه كسي":گويد نديم ابن كرده‌اند ، ياد
خالدبن داد نشان خود از كوششي صنعت در پيشينيان كتابهاي
و طب كتابهاي كرد امر كه است كسي او و است معاويه يزيدبن
".كنند ترجمه برايش را كيميا و نجوم
كيميا صنعت اسكندريه مدرسه در -خالد -وي زمان در":نيز
خواست را رومي راهب مريانوس خالد ، رو اين از.بود رايج
صنعت كتاب كه كرد وادار را اسطفان و آموزد شيمي وي به تا
".نمايد نقل عربي به را كيميا
كيميا و طب در بصير...يزيد خالدبن":گويد اندلسي صاعد
بر دليل كه دارد معروفه اشعار و رسائل كيميا در و بوده
با شدن همراي و هنباز و همزبان براي البته ".اوست براعت
حكم منطق و نيست ، ما اختيار در كافي اسناد نديم ، ابن
توسط جابر به منسوب رسائل از بعضي":بپذيريم كه مي‌كند
"بوده آن نماينده جابر كه اخوتي انجمن با مرتبط اعضاي
.است شده نگاشته
جابري آثار تعدد و تعداد متوجه را خود هم‌شك كراوس
و رسائل تعداد درباره نبايد كه دارد عقيده و مي‌نمايد
نهضت تاريخ كه كنيم قبول اگر اما ورزيد ، اصرار جابر كتب
قره ثابت‌بن و اسحق حنين‌بن از پيش مدتها به ترجمه
پيش دانشمندان كه ترجمه‌هايي ميراث از جابر و بازمي‌گردد
اگر ديگر سوي از و است جسته سود داده‌اند دست به وي از
و بوده (ع)صادق جعفر امام شاگرد جابر كه بگيريم نظر در
به) گاه آن است ، چيده خوشه حضرت آن دانش لايزال خرمن از
ترديد اسلام در علم تطور تاريخ در بايد (كراوس تصوير
و بني‌اميه زمان در كه برد ياد از نبايد اگرچه.كرد وارد
داشته رواج ترجمه عبدالعزيز عمربن حكومت دوره در خصوص به
و چشم طبقات تقسيم‌بندي نظريه درباره همچنين كراوس.است
"اساسا ماسويه ، يوحنابن و اسحق حنين‌بن كه موضوع اين
باشند ، گرفته جابر از را چشم‌پزشكي دانش نمي‌توانسته‌اند
كراوس كه است اين توجه قابل نكته همه اين با !دارد حرف
راي و كرده تاكيد جابر وجود حقيقت بر "قاطعا و "عميقا
!است دانسته گزافه‌گويي را كيميا اعجوبه منكران
و -كراوس نظر از - "احتمالا -كه مهمي بسيار مسئله اما
ماخذ و منابع سرچشمه كه است اين دورمانده ، -وي همفكران
علوم مكاني خاستگاه و-ه دوم قرن دانشمندان مطالعاتي
زمين ، ايران و.است نبوده عتيق عهد يونان ، "صرفا اوايل ،
نقش اسلام ، ظهور از پس و پيش علوم ، اين پيشرفت و نشر در
بر ايرانيان اما و":گويد خلدون ابن.است داشته شاياني
و مي‌دادند عظيم اهميتي عقلي علوم به كه بودند شيوه‌اي
همه و..بود يافته توسعه ايشان كشور در علوم آن دايره
بر و كشت را دارا اسكندر آنكه از پس علوم اين كه گويند
.رسيد يونانيان به ايرانيان از يافت ، غلبه كيانيان كشور
از حصري و حد بي و بي‌شمار علوم و كتب بر اسكندر چه
از آثاري كه پذيرفت بايد اين بنابر ".يافت دست ايشان
به و داشته وجود نيز اسلام ظهور از پس ايراني ، دانشمندان
مورد ترجمه ، نهضت گسترش از پيش و منابع ساير همراه
قرار مسلمان دانشمندان ساير و حيان ، بن جابر استفاده
.است گرفته
معادن استخراج قبيل از كيميايي عمليات سابقه ديگر سوي از
باز جابر از پيش سالها به غيره و "حجر تكليس" فلزگدازي و
.مي‌گردد
الحجر تكليس هذالعلم اول
خالدبن‌يزيد...بحرنارحرهاحرالسقر
دارد ادامه
|
