Hamshahri Newspaper

مساله هرمنوتيك (علم تفسير) در باب هرگونه انتقال انديشه بين انسان ها از جايگاهي اساسي برخوردار است، زيرا كلمات هيچ جا در نزد همگان داراي معاني كاملاً بي ابهام و يكسان نيستند. هر كسي كه به قرائت متني اقدام مي كند، اين كار را با حساسيت ،پيش فرض ها، فرهنگ خاص و گرايش هاي شخصي خود انجام مي دهد. آنچه در مورد هر متني صادق است، و به طريق اولي در مورد كتاب مقدس و جاودانه اي همچون قرآن نيز صدق مي كند، اين است كه قرائت و فهم هر كس خاص خود اوست و با قرائت و فهم هيچ فرد ديگري يكسان نيست. نوشتار حاضر با نگاهي به كتاب «تأويلات القرآن از ديدگاه عبدالرزاق كاشاني» اثر پي ير لوري كه توسط انتشارات حكمت به چاپ رسيده است به بحث تأويل باطني قرآن مي پردازد.
در ميان مسلمين، صوفيه، باطنيان و اخوان الصفا در بسياري از موارد به تأويل تمسك جسته اند و حتي از قدماي متصوفه نيز واسطي، شبلي، نوري و حلاج تاويل هايي در باب برخي از آيات قرآن نقل شده است. البته پل نويا آغاز تاويل باطني قرآن را از زمان امام جعفر صادق (ع) و تعليمات ايشان و نيز تاويل قرآن منسوب به ايشان يعني «مصباح الشريعه» مي داند كه البته در انتساب اثر مذكور به رئيس مكتب جعفري ترديدهايي وجود دارد. ولي در تاريخ متصوفه، از قرن سوم به بعد، تفاسيري از بخشي از يك سوره يا قسمتي از قرآن يا تمام قرآن به دست رسيده است كه در آنها نشانه هايي از ذوق و تأويل باطني را مي توان سراغ گرفت.
عبدالرزاق كاشاني يكي از نام آوران عرصه ترويج و انتظام بناي فكري و مكتب محي الدين ابن عربي است. از وي آثار گرانسنگ متعددي بر جاي مانده كه برخي از آنها در نوع خود در تاريخ تصوف بي بديل است. در واقع، كاشاني در شمار پركارترين نويسندگان تمام حوزه هاي تصوف اسلامي است، چه در دوران تكامل و رواج عرفان. دوراني كه با حضور شيخ اكبر و ابن فارض آغاز شد كمتر نويسنده اي بسان كاشاني به تدوين نظرگاه هاي خانقاهيان پرداخته است به گونه اي كه در اين دوران نه تنها دست نوشته هاي بزرگاني همچون تلمساني، جندي و فرغاني به تنوع و حجم آثار كاشاني نيست، بلكه حتي محيي الدين در اين وادي همسان عبدالرزاق كاشاني نيست.
كاشاني با مطالعه «فصوص الحكم» با عقايد ابن عربي آشنا شد و اين آشنايي، سرفصل مهمي در زندگي عبد الرزاق بود؛ چرا كه وي با اينكه از مشايخ سهرورديه ارشاد يافته بود، به يكي از بزرگ ترين شارحان و مروجان مكتب وحدت وجودي پس از صدرالدين قونوي تبديل شد، به طوري كه با وجود چهره هاي برجسته اي در ميان شاگردان و مروجان عقايد شيخ اكبر ،كاشاني از جايگاهي والا و منحصر به فرد برخوردار است. زيرا وي با بيان ساده، روشن و محققانه به نظام مندي نظريات شيخ اكبر پرداخت و برخي از آثارش مثل «شرح فصوص الحكم» ، «تاويلات القرآن»، «لطايف الاعلام في اشارات اهل الالهام» در نوع خود بي بديل است و بيش از هر اثر ديگري مورد رجوع و استفاده طالبان بوده است. در حيطه راهنمانگاري كاشاني، بدون شك يگانه است و هيچ يك از نامبرداران انديشه خانقاهي در سرتاسر حوزه تمدن اسلامي حتي خود شيخ اكبر هم درخشش او را ندارد.
يكي ديگر از ويژگي هاي كاشاني تلاش وي در جهت تحكيم مباني علمي مكتب وحدت وجود از طريق تقريب آن با شريعت و قرآن كريم است و نامه وي به علاءالدوله سمناني در جهت دفاع از عقايد شيخ اكبر و اثبات عدم مغايرت آن با شريعت و نيز تدوين «تاويلات القرآن» را مي توان در اين راستا برشمرد كه در آن كاشاني آيات قرآني را منطبق با مشرب وحدت وجودي تأويل نموده است. از امتيازات ديگر كاشاني، گرايش هاي شيعي وي مي باشد. عبدالرزاق به گراميداشت اهل بيت و ائمه اطهار(ع)، به خصوص حضرت علي و امام جعفر صادق(ع)، مي پردازد.
تاويلات القرآن بي ترديد گرانسنگ ترين اثر كاشاني است. به جرأت مي توان آن را در ميدان تفسير باطني قرآن اثري منحصر به فرد دانست، چنانكه امام خميني (ره) در تفسير سوره حمد خويش از آن ياد مي كنند. در اين اثر، عبدالرزاق تفسير قرآن را به شيوه تاويلي مبتني بر كشف و شهود به اختصار در دو مجلد فراهم آورده است. مجلد اول دربرگيرنده مقدمه مؤلف و تأويل سوره هاي آغازين قرآن تا پايان سوره كهف است، و مجلد دوم مشتمل بر تاويل سوره مريم تا انتهاي قرآن است. اين اثر نفيس و ارزشمند از انتهاي قرن نوزدهم ميلادي در هند و مصر با انتساب به ابن عربي به چاپ رسيده است و همين اشتباه به چاپ بيروت در سال ۱۹۶۸ و سپس به چاپ ۱۹۷۸ بيروت نيز راه يافته است. چاپ اخير، كه با مقدمه دكتر مصطفي غالب درباره زندگي و آثار ابن عربي و شيوه تاويل باطني وي به چاپ رسيده است، در ايران نيز در سال ۱۳۶۸ مبنا قرار گرفته و تحت همان انتساب به ابن عربي به صورت افست با عنوان «تفسير القرآن الكريم للشيخ الاكبر العارف بالله العلامه محي الدين ابن عربي» انتشار يافته است. همين اتفاق در چاپ هاي مصر (۱۲۸۳ و۱۳۱۷) نيز رخ داده است با اينكه بر همه اهل تحقيق روشن است كه اين اثر تاليف عبدالرزاق كاشاني در قرن هشتم است و نه تاليف محي الدين عربي در قرن هفتم.
تاويلات، به خاطر ويژگي هاي خاص خود بارها در كشورهاي مختلف به چاپ رسيده و در معرض تحقيقات متعددي از سوي اسلام شناسان قرار گرفته است. اين تحقيقات غالباً دربرگيرنده تفسير يك يا چند سوره از كتاب تاويلات القرآن هستند. تحقيقات ارزشمند يكي از محققين معاصر خارجي، يعني پي ير لوري، كه درباره تاويلات القرآن تحقيق علمي و دقيقي انجام داده است تحت عنوان تاويلات القرآن كاشاني در ۱۹۸۰ در پاريس به چاپ رسيده و چاپ دوم آن با بازبيني متن اوليه و اضافاتي به آن در سال ۱۹۹۱ با مشاركت مركز ملي ادبيات فرانسه منتشر شده است. اثر مزبور در سال ۲۰۰۱ ميلادي در استانبول تركيه به زبان تركي استانبولي ترجمه و چاپ شد. ترجمه اين كتاب به فارسي نيز تحت عنوان «تاويلات القرآن از ديدگاه عبدالرزاق كاشاني» به فارسي ترجمه شده است.
اهميت اين اثر صرفاً به دليل به كارگيري تأويل باطني براي تبيين مفهوم آيات كتاب آسماني نيست؛ زيرا «تاويلات القرآن» در حدود يك قرن پس از دوران شيخ اكبر و در زماني به رشته تحرير درآمد كه انديشه متصوفه با طرح نظريات ابن عربي و رواج آن در محافل صوفي توسط قونوي، فرغاني، جندي و… به اوج خود رسيده بود. به علاوه، كاشاني كه با حكمت و فلسفه نيز آشنايي داشته و از طرفي در طريقت پيرو سهرورديه بوده است، در تأويلات، بر پرداخته هايش كه غالباً رنگ محي الديني دارند چاشني فلسفه و ادراك ذوقي سهرورديه را نيز افزوده است.
پي ير لوري تأويل هاي كاشاني را در ۵ سطح دسته بندي مي كند كه «بر حسب ميزان ايهام و غناي رمزي هر آيه» متغير است: ۱. تفاسير مرتبط با ذات الهي؛ ۲. جهانشناسي معنوي صوفي؛ ۳. تطبيق هايي در سطح عالم صغير و عالم كبير؛۴. تطبيق با سير روحاني صوفي و مراحل مختلف سلوك وي؛ ۵.تفسير در سطح روانشناسي صوفي. از اين ميان، تطبيق با جهانشناسي صوفي يعني عوالم گوناگون موجود در حد فاصل وجود مطلق و تعيناتي كه در مرحله نهايي خويش در عالم محسوسات و عالم ملك يا شهادت، بروز مي يابند محور اصلي تاويل كاشاني را تشكيل مي دهد.
هدف عبدالرزاق تفسير مسلسل و آيه به آيه تمام آيات قرآن يا تفسير موضوعي قرآن نيست. وي كه از سويي به وجود معاني باطني در وراي ظاهر آيات قرآني معتقد است، و از سوي ديگر اهل كشف و شهود است و از جهتي نيز دغدغه ارائه كليدها و رهنمون هايي به سالكان جهت تسهيل درك معنوي قرآن را دارد، شروع به تدوين تأويل قرآن، بر اساس ادراك شهودي و با بياني ساده و آموزشي، مي نمايد. بنابراين، تاويلات باطني عبدالرزاق حاصل تجربه شخصي اوست. از آن جا كه كاشاني، به اختصارنويسي گرايش دارد، از اين رو، آياتي با مضمون مشابه را تنها در اولين بار تاويل مي كند و همچنين از تاويل آياتي كه به نظر وي تأويل نمي پذيرند يا براي احكام و حدود نازل شده اند اجتناب نموده است.
كاشاني از آن جا كه مخاطب تأويلات را «اهل الكشف» مي داند ،از بيان و توضيح مقدماتي بسياري از مفاهيم مكتب وحدت وجودي و جهانشناسي متصوفه اجتناب مي كند و دانستن آن را براي مخاطبان اثر خويش امري بديهي فرض مي كند. در نتيجه، در تأويلات انواع واژگان مربوط به علوم قرآني، علم دستور زبان، طبيعت، الهيات، حكمت يوناني، شرقي و ... را بدون تبيين قبلي مي توان ملاحظه نمود. موضوعات محوري مكتب وحدت وجود ابن عربي در تأويلات كاشاني فرصت بروز يافته كه اين محورها از قبيل وحدت وجود، وحدت و كثرت، تكوين عالم، ذات، صفات، افعال، حضرات خمس، تعينات مختلف، عالم جبروت، ملكوت، ملك و انسان كامل، حقيقت محمديه، عقل فعال، روح اول، نفس كلي و... به روشني در تاويلات مطرح شده اند. شواهدي را از تفاسير كاشاني مي توان استخراج نمود كه در آن مفاهيم قرآني با مراحل مختلف سلوك صوفي تا فناي از خود و بقا به وجود مطلق و ذات الهي تطبيق داده شده اند. ظاهر آيات با تبيين مراحل مختلف عروج روحاني صوفي به سوي وجود مطلق انطباق يافته اند. در اين مراحل كه غايت آن رهايي از تعلقات و صفات خويش و «تخلق به اخلاق الله» و اتصاف به صفات الهي و در نهايت فناي صوفي در ذات الهي و دستيابي به حيات جاودانه و بقاي دائمي است، صوفي مراتب مختلفي را طي مي نمايد. وي در عروج خويش ابتدا مقام نفس يعني مرتبه افعال و سپس مقام قلب يعني صفات را پشت سر مي گذارد و به مقام جبرئيل( مقام روح)مي رسد. سپس به مرحله فناي كامل در ذات الهي كه «فناءالفناء» نام دارد مي رسد و در نهايت در مقام «سدره المنتهي» به كامل ترين وجه شهود ذات الهي دست مي يابد.
كاشاني بخش اعظم آيات قرآن را براي بيان توصيف تداخل نيروهاي دروني صوفي در جريان سلوك معنوي وي به كار گرفته است. اين نحوه انطباق آيات قرآن با عوامل دروني و روحي صوفي يعني عالم صغير در بيان كاشاني «تطبيق» نام گرفته است و بيشترين حجم تفاسير باطني عبدالرزاق را تشكيل مي دهند. در اين سطح نقش قلب، روح و نفس و تاثير متقابل آنها نقشي محوري است.
همچنين نظرگاه هاي كاشاني در رابطه با قضا و قدر را مي توان، از طريق بررسي تأويلات وي استخراج نمود. در منظر عقيدتي كاشاني، با اينكه هيچ اراده اي سواي اراده كلي الهي وجود ندارد، ولي اراده كلي الهي كه «لوح قضا» نام دارد، در عالم نفس كلي كه لوح قدر ناميده مي شود، تفصيل يافته است. بنابراين، نوعي اراده خاص ( اختيار) براي انسان وجود دارد.
ديدگاه هاي كاشاني پيرامون ماهيت خير و شرّ نيز موضوع مهمي است كه قابليت بررسي در تأويلات القرآن را داراست. در دستگاه جهان شناسي كاشاني، از آنجا كه هر چيزي در اين عالم تعيّني از تعيّنات ذات مطلق احديّت است، مساله وجود شرّ يا هر نقص ديگري موضوعيت ندارد. ولي در سطح عالم ظاهر عالم ملك شرّ مي تواند به عنوان يك واقعيت مطرح باشد. كاشاني هر چيزي را كه باعث محدوديت انسان و حجاب بين او و ذات مطلق شود، شرّ مي داند. او حجاب بين صوفي و وجود مطلق را در سه سطح (افعال، صفات و ذات) مطرح مي كند.
تأويلات كاشاني را از منظر اصول اخلاقي يا به عبارتي «نقش عبادات و رياضت» نيز مي توان مورد مداقه قرار داد. توصيه كاشاني به انجام اعمال نيك، نه از جهت دستيابي به پاداش و نه حتي براي اطاعت و بندگي خداوند است، بلكه بدين جهت است كه ذات انسان ها و هويت باطني آنها در نهايت با خداوند يكي است. بنابراين، مقتضي است كه انسان رفتاري را پيش گيرد كه حكمت الهي براي وي پيش بيني كرده است. وي، در ادامه، احكام اخلاقي در تأويلات را دسته بندي مي كند و سپس نقش رياضت و مجاهده را در كنار عبادات مطرح نموده و به ضرورت مداومت در اذكار و لزوم اطاعت از يك مرشد به عنوان ديگر توصيه هاي اخلاقي اش به سالكان اشاره مي كند
عبدالرزاق اهل كتاب را به واسطه برخورداري از نعمت هدايت الهي از مشركان و كافران متمايز مي كند، ولي آنان را به واسطه اشتباهات اعتقادي شان در باب توحيد و حيات اخروي، «محجوبين عن الدين» مي نامد. در ادامه، نويسنده قضاوت كاشاني درباره انجيل، تورات، مسيح، تثليث و نيز اعتقاد كاشاني در مورد وحدت اديان را از لابلاي عبارات وي در تاويلات استخراج مي نمايد.
وي نبوت را جنبه ظاهري ولايت مي داند. بدين ترتيب، در ديدگاه وي مرتبه وليّ برتر از نبيّ و مرتبه نبيّ والاتر از مرتبه رسول است. كاشاني معتقد است كه پس از ختم دور نبوت، ايمان و سطح معنوي مردم به تدريج دچار تنزل و انحطاط مي شود و اين روند تا ظهور خاتم الاولياء مهدي (عجل ا... تعالي في فرجه الشريف)، ادامه خواهد داشت. وي حضرت محمد (ص) را خاتم انبياء و مظهر انسان كامل و مهدي (عجل ا... تعالي في فرجه الشريف) را قطب زمان و صاحب ولايت و خاتم الاولياء مي داند.
كاشاني سرنخ هايي را براي تفسير عرضه مي كند ولي به هيچ وجه مدعي نيست كه تمام معاني ضمني را استخراج كرده است. خواننده آزاد است كه به نوبه خويش احساس كند كه در وي دريافت هاي جديدي از آيات قرآني پديد مي آيد. پي يرلوري،مؤلف كتاب تاويلات القرآن از ديدگاه عبدالرزاق كاشاني، معتقد است كه يكي از فوائد قرائت صوفيانه قرآن نيز تصديق مداوم اين نكته است كه وحي الهي همواره و براي همه انسان ها حاوي رموزي است كه اين رموز به نوبه خود دربردارنده آموزش هايي است.