اگر گذرتان به راسته كتابفروشي هاي خيابان انقلاب، كريمخان و يا «دراگ استور بوك »هايي مانند «شهر كتاب» افتاده باشد حتماً كتاب هايي هم به چشمتان خورده است كه قطع و اندازه كوچكي دارند (معمولاً ۱۰ در ۱۴) كه به قول معروف به آن كتاب جيبي مي گويند. يكي از عمده دلايل اين نامگذاري اين است كه اين قبيل كتاب ها در جيب جا مي شوند؛ اساساً فلسفه وجودي شان هم همين است كه خريدار به راحتي بتواند آن را در مترو، اتوبوس، تاكسي، هواپيما، محيط هاي عمومي و در هر فرصتي كه پيش مي آيد از جيبش خارج كند و بخواند.
سابقه انتشار كتاب جيبي در ايران به سالهاي پاياني دهه ۳۰ باز مي گردد، اما در غرب انتشار كتاب جيبي سابقه طولاني تري دارد؛ در ايران بنا به شرايط اقتصادي پس از انقلاب و جنگ انتشار كتاب به طور كلي با مشكلاتي مواجه بود و اين به دليل محدوديت هاي دوران جنگ بود كه كاغذ و مواد اوليه چاپ كتاب به مدت بيش از يك دهه كمياب بود. در اين ميان مؤسسات فعال در زمينه انتشار كتاب هاي جيبي هم پس از انقلاب وضعيت ديگري پيدا كردند. البته در اين سالها كتاب هايي در قطع جيبي هم منتشر مي شدند، اما نه به اين معني كه كتاب جيبي به عنوان طرحي براي كتابخواني و مورد توجه ناشران باشد.
كتاب جيبي به عنوان يك جريان مستمر و برنامه ريزي شده تا نيمه اول دهه ۷۰ وجود نداشت، آنچه كه در اين گزارش منظور نظر است به طور مشخص جرياني است كه از حدود سالهاي ۱۳۷۴ و ۱۳۷۵ جرقه هاي آن زده شد و هم اكنون بخشي از بازار كتاب را به خود اختصاص داده است.
كتاب هاي جيبي در ايران
آنچه كه به عنوان كتاب هاي جيبي امروزه در بازار كتاب ايران يافت مي شود طيف وسيعي از كتاب هاي سرگرم كننده - كه اصطلاحاً به آنها كتابهاي كادويي گفته مي شود - تا كتاب هاي داستان؛ شعر؛ رمان؛ علوم سياسي؛ اجتماعي و انساني را شامل مي شود.
وقتي براي نوشتن اين گزارش به چند كتابفروشي در تهران مراجعه كردم اين عناوين به چشم مي خورد: چه كسي پنير مرا جابجا كرد، قورباغه را قورت بده، مدير ده دقيقه اي.... love is، رازهايي براي ...، فال ورق و كتاب هايي از اين دست كه به وفور در بازار پيدا مي شوند.
در بازار كتاب ايران تعداد ناشراني كه به طور حرفه اي به انتشار كتاب هاي جيبي مشغول هستند از ۱۰ ناشر تجاوز نمي كند، البته فهرست ناشراني كه تاكنون كتاب جيبي چاپ كرده اند شايد بيش از ۱۰ عنوان باشد، اما آنهايي كه به طور جدي به اين كار مشغول هستند از اين فراتر نمي رود. توليد و انتشار كتاب هايي از اين دست در كشور ما سازو كارهاي توليدي و توزيعي خاص خود را دارد كه براي درك اين ساختار لازم است پيش از هر چيز به پيشينه انتشار اين كتابها در ايران نگاهي بيندازيم.
تجربه كتاب هاي جيبي در ايران به پايان دهه ،۳۰ آغاز دهه ۴۰ و زماني بازمي گردد كه موسسه انتشارات «فرانكلين» تحت سرپرستي همايون صنعتي  زاده كار خود را آغاز كرد و در حدود يك دهه يكي از پرسودترين بخش هاي تجارت كتاب ايران؛ را سرپرستي مي كرد.
انتشار كتاب هاي جيبي نخست با طرحي در مورد چاپ و نشر متون ايراني از جمله آثار نويسندگان معاصر ايران در مؤسسه فرانكلين و با تأسيس مؤسسه كتاب هاي جيبي توسط آن آغاز شد. پيش از اين البته مؤسسه انتشارات اميركبير به مديريت عبدالرحيم جعفري مجموعه كتاب هاي «چه مي دانم؟» از انتشارات گاليمار فرانسه و تعداد ديگري از كتاب هاي خود را به قطع جيبي منتشر كرده بود.
روايت خود جعفري (۱) در اين باره چنين است: «فرانكلين در ابتدا با ناشران بعضي از كتاب ها مذاكراتي را انجام داد و از آنها خواست كه موافقت كنند كتاب هاي چاپ شده خود را به قطع جيبي به سرمايه فرانكلين در شركت كتاب هاي جيبي تجديد چاپ كنند و از اين بابت مبلغي به صاحب اثر و ناشر بپردازند.»
براساس روايت جعفري عده اي موافقت كردند و مؤسسه در ظرف مدت كوتاه صدها عنوان كتاب جيبي به اين طريق منتشر شد كه شمارگان آنها از ۵ تا ۲۰ هزار نسخه بود بعدها كه اين مؤسسه با پرداخت مبلغ ۵ ميليون تومان به اميركبير واگذار شد همچنان به كار خود ادامه داد.
انتشار كتاب هاي جيبي در آن سالها از چنان موفقيتي برخوردار بود كه حتي آوازه آنها به خارج از ايران هم راه يافته بود، به عنوان نمونه آصف فكرت نويسنده شهير افغان كه هم اكنون در اتاواي كانادا ساكن است وقتي از خاطرات نوجواني خود در مورد كتابفروشي هاي شهر هرات ياد مي كند از كتاب هايي جيبي نام مي برد كه توسط «شركت كتاب هايي جيبي» و در ايران به چاپ مي رسيده است. (۲)
«آصف فكرت» مي نويسد: «كتاب هاي قطع جيبي را كه در آن سالها فراوان چاپ مي شد و به دليل ارزان بودن خواستار بسيار داشت به دست مي آورديم. كتاب هاي جيبي ما (منظور جواناني افغاني است) را با مطبوعات غربي و نيز با شعر كهن و نو بيشتر آشنا مي ساخت.»
فريد قاسمي كارشناس و نويسنده تاريخ نشر ايران نيز در مورد سابقه كتاب هاي جيبي مي گويد: «انتشار كتاب جيبي در ايران با نگاه به تجربه موفق مؤسسات انگليسي، فرانسوي و آمريكايي آغاز شد. قبل از دهه ۴۰ كتاب جيبي در ايران چاپ شده بود، اما به عنوان يك جريان و طرحي براي كتابخواني نگاه نشده بود. اصلاً پيش از اين كتاب هاي چاپ سنگي با اين قطع و اندازه خصوصاً (يا در قطع پالتويي) براي مدارس و مكتب خانه ها به طبع رسيده و بعد از چاپ سنگي هم كتاب هاي ديگري در اين اندازه ها وجود داشت.
اما به اين شكل كه كتاب جيبي به عنوان يك روند ارائه شود و هدف از آن هم اين باشد كه كتاب ارزان در اختيار مردم قرار بگيرد از دهه ۴۰ شروع شد. اما نكته حائز اهميت در مورد اين كتاب ها بهاي آن بود كه خيلي به آن توجه مي شد؛ براي اينكه براي مردم ارزان تر باشد قيمت آن را بين ۲۰ ريال تا ۳۰ ريال در نظر مي گرفتند و با توجه به طراحي جلد خوب اين مجموعه ها، كيفيت بالاي چاپ و بدون غلط بودن آن مورد استقبال عامه مردم و روشنفكران قرار گرفت.»
در سالهاي دهه ۳۰ و ۴۰ مؤسسه اميركبير تعداد بسيار زيادي از كتاب هاي جيبي را روانه بازار كتاب كرد. «كتاب هاي پرستو» در حوزه ادبيات زير نظر عبدالله توكل و تينا كار مي كرد. كتاب هاي سيمرغ هم كه وابسته به اميركبير بود در حوزه علوم كاربردي و پژوهشي زير نظر پرويز شهرياري فعاليت مي كرد. در اين دوره داستان هاي عشقي، آثار كلاسيك ادبيات جهان و آثار نويسندگان ايراني مانند صادق هدايت، جلال آل احمد و بسياري ديگر، كتاب هاي مذهبي و سياسي هم به فرم كتاب هاي جيبي منتشر مي شد. از ناشران صاحب نامي كه در كار انتشار كتاب هايي اينگونه بودند مي توان به كتاب زمان، گوتنبرگ، شركت سهامي انتشار، توس، نيل و رواق اشاره كرد.
كتاب هاي جيبي در ايران با آغاز دهه ۷۰ بار ديگر مورد توجه ناشران و فعالان صنف كتاب قرار گرفت،اما پيش از همه مؤسسه اي با نام «كتاب همراه» بود كه انتشار دوباره اين كتاب ها را باب كرد. از سال ۱۳۷۴ بحث انتشار كتاب هاي جيبي به عنوان طرحي براي كتابخواني مطرح شد. اين مجموعه به گفته محمد كبريايي يكي از مديران اين پروژه با همكاري شهرداري و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي آغاز به كار كرد. در آغاز كار تبليغات وسيعي در مورد اين كتاب ها در صدا و سيما و مطبوعات پخش و منتشر شد و سعي گردانندگان اين مجموعه بر اين بود كه كتاب هاي همراه در دراگ استورهايي مانند شهروند، رفاه، قدس، داروخانه، لوازم التحرير، كتابفروشي و سوپر ماركت ها عرضه شود و به فروش برسد.
بهاي اين كتاب ها در آغاز انتشار بين ۳۰ تا ۵۰ تومان بود، همين بهاي كم باعث شده بود كه مردم از آن استقبال كنند و تيراژ كتاب ها هم افزايش يابد. كبريايي مي گويد: برخي از كتاب هاي اين مجموعه تا ۱۰ هزار نسخه تيراژ داشت. تنوع موضوعات و عناوين اين كتاب ها؛ كه از داستان و رمان هاي خارجي تا افسانه و اسطوره هاي فارسي، امثال و حكم فارسي و خارجي، بهداشتي پزشكي، آثار كلاسيك ادبيات ايران و جهان، كتاب هاي آموزشي و موضوعات ديگر را شامل مي شد يكي از دلايل استقبال از اين مجموعه ها بود.
شمارگان بالاي عناوين منتشره «كتاب همراه» باعث مي شد گستره توزيع آن حداقل در تهران وسيع باشد و به طور بي سابقه اي در ايران كتاب وارد زندگي مردم شود. اما اگر چه «كتاب  همراه» خوش درخشيد، ولي دولت مستاجل بود و به زودي تب آن فروكش كرد. بسياري از نوجوانان و جواناني كه علاقه مند به خريد و مجموعه سازي از سري كتاب هاي همراه بودند حالا متوجه غيبت پكيج هاي مخصوص «كتاب همراه» در سوپرماركت ها و لوازم التحرير فروشي ها شده اند و اغلب نمي دانند كه كتاب همراه هم اكنون هم به كار خود ادامه مي دهد و حجيم ترين كتاب هاي اين مجموعه هم به راحتي در جيب جا مي گيرد.
در سالهاي اخير، دو مجموعه موفق با قطع كوچك و كمي بلندتر از جيبي منتشر شد؛ يكي مجموعه نسل قلم از انتشارات كهكشان و ديگري تجربه هاي كوتاه از نشر تجربه. انتشارات كاروان بسياري از آثار پائولوكوئليو را در قطع جيبي منتشر كرده و ناشران ديگري هم در اين زمينه تجربه هايي داشته اند؛ ناشراني مانند نگار، يساولي (از ناشران نفيس)،  مشكي، ماه ريز،  چشمه، قدياني، كارنامه معين، ثالث، راشين، كتاب خورشيد و ديگران.
نكته مهم و اختلاف برانگيز در مورد كتاب هايي جيبي در اين سالهاي اخير قطع و اندازه آن است كه بسيار هم متنوع است و هر ناشري كتاب خود را در قطع و اندازه اي منتشر مي كند و ادعا دارد كه اين كتاب در قطع جيبي است. در برخي از اين كتاب ها ابعاد هر صفحه ۲۰+۱۲ يا ۱۱+۵/۱۶ سانتي متر است ،اما در ايران به دليل عدم تنوع كاغذ و به منظور جلوگيري از اتلاف آن دو قطع نصف رقعي و نصف وزيري براي كتاب هاي جيبي متداول است.
البته به جز اين قطع هاي ديگري هم وجود دارد كه ناشران ديگر ابداع كرده اند.
روايت ناشران و كتابخوان ها
از كتاب هاي جيبي
انقلابي رخ نخواهد داد؛ كتاب را بايد ارزان به دست مردم رساند
ناشران زيادي هم اكنون به كار انتشار كتاب هاي جيبي مشغول هستند چه كساني كه به طور جدي فقط كتاب جدي چاپ مي كنند و چه كساني كه در كنار ديگر فعاليت هاي خود چند عنوان محدود هم در اين قطع منتشر كرده اند.(۳)
محسن باقرزاده، مدير نشر توس نيز با سابقه بيش از ۴۰سال فعاليت در زمينه نشر كتاب، اولين كسي است كه در مورد انتشار كتاب هاي جيبي سراغ او مي رويم. او كه خود در اين زمينه تجربياتي دارد موقعيت شناسي، كيفيت و قيمت گذاري را سه فاكتور اصلي در انتشار كتاب هاي جيبي مي داند.
وي تصريح مي كند: من در سال هاي پيش از انقلاب و هم در سال هاي ابتدايي آن چندين عنوان كتاب در قطع جيبي و در موضوعات مختلف را به دست چاپ سپردم كه از اين ميان شاهنامه  فردوسي نشر توس هنوز هم خواهان دارد.
باقرزاده ناشري است كه به گفته خودش موهايش را در خاك كتاب سفيد كرده است، مي گويد: كتاب هاي سياسي و يا فرهنگي كه من در قطع جيبي و با شمارگان بالا منتشر كردم همگي موفق نبودند و در اين ميان برخي عناوين تا سال ها به فروش نرسيدند و برخي ديگر هم فروش خوبي داشتند. در مجموع كسي كه مي خواهد كتاب جيبي منتشر كند بايد به قيمت گذاري و هزينه هاي چاپ توجه جدي داشته باشد.
نادر قدياني از جمله ناشراني است كه چندين عنوان كتاب مذهبي در قطع جيبي منتشر كرده است. تخصص نشر قدياني در حوزه ادبيات كودكان و نوجوانان است، اما او تاكنون كتابي براي كودكان و نوجوانان در اين قطع منتشر نكرده است.او خود اعتقاد دارد كه انتشار كتاب جيبي نياز به تخصص كافي دارد و هر كسي نمي تواند دست به اين كار بزند. قدياني انتشار كتاب جيبي و كتاب در قطع هاي بزرگ را دو رشته متفاوت از هم مي داند و با اشاره به تجربيات ناموفق برخي از ناشران كه سرمايه خود را در اين راه از دست دادند، مي گويد: كتاب هاي جيبي در ايران سابقه قديمي دارد و با انتشار كتاب هاي مذهبي مانند مفاتيح الجنان و اينگونه كتاب ها شروع شده است، اما امروزه بايد با محاسبه همه جوانب دست به اين كار زد.وي در ادامه مي افزايد: چندي قبل يكي از افراد علاقه مند به كار كتاب قصد داشت كتاب هاي جيبي را دوباره در ايران راه اندازي كند اما چون سرمايه كافي نگذاشته بود با شكست مواجه شد.
نشر معين يكي ديگر از ناشراني است كه از يكي دو سال پيش به طور فعال در زمينه كتاب هاي جيبي ظاهر شده است. او انتشار مجموعه كتاب هاي جيبي خود را به عنوان طرحي براي كتابخواني با انتشار مجموعه آثار كلاسيك ادب فارسي آغاز كرد و تاكنون در حدود ۲۰ عنوان از اين مجموعه را به چاپ رسانده است.
صالح رامسري مدير اين انتشارات درباره طرح خود براي انتشار كتاب هاي جيبي مي گويد: انتشار آثار كلاسيك فارسي در قطع جيبي در ايران كار تازه اي نيست، اما اين روزها رواج زيادي يافته است و بسياري از ناشران اقدام به اين كار مي كنند اما هيچ كدام به صورت حساب شده و با برنامه مشخص دست به اين كار نمي زنند.مشكلات چاپ كتاب هاي جيبي در ايران بيش از هر چيز مربوط به مشخص نبودن سياست هاي ارشاد در زمينه توليد كتاب است. ناشران زيادي علاقه مند به سرمايه گذاري در اين حوزه هستند اما مشخص نيست كه وزارت ارشاد در زمينه مميزي چگونه با اين طرح ها برخورد مي كند به اين خاطر ناشران ترجيح مي دهند در اين زمينه ريسك نكنند.وي درباره برخي از مشكلات انتشار كتاب هاي جيبي مي گويد: كتاب هاي جيبي نياز به كاغذ خاص خود دارد، اما متاسفانه تهيه كاغذ در بازار ايران بسيار دشوار است و براي پايين آمدن قيمت، استفاده از كاغذ ايراني هم موثر نيست چون به همان نسبت كه كاغذ ايراني كمياب است بهاي آن هم چندان تفاوتي با كاغذ خارجي ندارد.
كاوه كيانيان يكي از دست اندركاران نشر چشمه هم در اين باره مي گويد: گرايش نويسندگان به ادبيات ميني ماليستي زمينه ساز گسترش بيشتر كتاب هاي جيبي شده است. اين قطع براي انتشار خلاصه اي از رمان هاي حجيم، گزيده اشعار و فشرده  كتب مرجع هم بسيار مناسب است. نشر چشمه نيز با اين اميد كه شايد تنوعي در قطع كتاب هاي خود، مردم بيشتري را به كتابخواني تشويق مي كند اقدام به ارائه عناوين جديد كتاب هاي خود در اين قطع كرده است.نشر مركز هم ناشر ديگري است كه در كارنامه فعاليت خود چندين عنوان كتاب جيبي دارد. اين ناشر از سال ۱۳۷۱ انتشار كتاب هاي جيبي را آغاز كرده است و بنا به اعلام روابط عمومي آن تاكنون ۲۰ عنوان كودك و نوجوان و چند عنوان كتاب در حوزه هاي ديگر مانند شعر، طنز و موضوعات ديگر به چشم مي خورد.
همچنين بنا به اطلاع، نشر مركز قصد دارد كتاب هاي جيبي خود را با عنوان كتاب هاي مريم و طرحي براي كتابخواني قشر نوجوان دنبال كند. شمارگان كتاب هاي جيبي منتشر شده در نشر مركز از ۳ هزار نسخه فراتر نمي رود.
كتاب خورشيد به مديريت مسعود كازري كتاب جيبي منتشر مي كند. اين كار از سال۱۳۸۰ در اين موسسه آغاز شده و تاكنون عناوين مختلفي از آثار ادبيات داستاني و داستان هاي ترجمه از ادبيات جهان را شامل مي شود.
زهرايي مدير كارنامه ناشري است كه انتشار كتاب هاي جيبي را خيلي جدي گرفته و البته در انتشار اين كتاب ها ابداعاتي هم داشته است؛ قطع بي بي اندازه مخصوصي در كتاب هاي قطع جيبي است.
اين قطع در نشر كارنامه شامل كتاب هاي متفاوتي است كه با كيفيت بالا و به شكل لوكس منتشر مي شود منتها در قطع كوچكتر.
يراقچي مدير كتاب پنجره، يكي ديگر از ناشراني است كه از زمستان سال گذشته انتشار كتاب هايي را در قطع جيبي آغاز كرده است. تاكنون سه عنوان از آثار نشر كتاب پنجره به صورت جيبي منتشر شده كه چاپ مكرر اين آثار نشان دهنده ميزان استقبال مخاطبان از آن است.بالا افتادن، جايي كه پياده رو تمام مي شود و نوري در اتاق زير شيرواني عناوين اين آثار هستند كه همگي در حوزه ادبيات داستاني جاي مي گيرند.
يراقچي در مورد علت رو آوردنش به نشر كتاب هاي جيبي مي گويد: صرفا دلايل اقتصادي نيست كه من را وامي دارد كه كتاب جيبي چاپ كنم بلكه من اول از همه به مخاطب كتاب هايي فكر مي كنم كه بتوانم بهاي كتاب هايم را پايين بياورم. وقتي بهاي يك كتاب ۳۰۰۰ توماني را تا ۵۰۰ تومان پايين بياورم خواننده كتاب هاي من مي تواند به جاي يك كتاب ۶ كتاب به خانه ببرد.
مدير كتاب پنجره مي گويد: شرط اول در چاپ يك كتاب توجه به بازار مصرف است اما صرفا با توجه به اينكه يك كتاب ممكن است پرفروش باشد من را وادار به چاپ آن در قطع جيبي نمي كند بلكه بايد نوع كتاب به روشي كه من در انتشار كتاب دنبال مي كنم هماهنگ باشد.
سيدعليرضا بهشتي، مدير نشر روزنه، مي گويد: رونق گرفتن كتاب هاي جيبي در ايران حاصل نگاه اقتصادي به نشر است. ناشران اگر به صنعت كتاب به عنوان يك فعاليت اقتصادي نگاه كنند مي توانند در اين حوزه موفق باشند. رونق گرفتن دوباره كتاب هاي جيبي در ايران حاصل نوع نگاهي است كه به نظر مي رسد آينده درخشاني هم داشته باشد.
نادر طبسيان، مدير نشر ماه ريز كه انتشار كتاب هاي جيبي را از سال ۱۳۷۸ و ۱۳۷۹ آغاز كرده است اعتقاد دارد: كتاب جيبي را نمي توان با شمارگان بالا منتشر كرد و نهايت تيراژي كه مي توان در نظر گرفت ۲ يا ۳ هزار نسخه است.
پخش كتاب هاي جيبي
به گفته شالچويي، مدير يك كتابفروشي در خيابان انقلاب :«كتاب هايي از اين دست سيستم توزيع خاص خود را دارد و در مناسبات پخش كتاب ايران بخش پرسودي را به خود اختصاص داده است.»
البته او حاضر نيست درباره سهم ناشران، پخشي ها و كتابفروشان و البته خوانندگان اين كتاب ها در اين تجارت سخن بگويد اما ناگفته پيدا است كه در فقدان يك سود حداقلي و معقول در اين زمينه، امكان افزايش توليد عناوين اين كتاب ها وجود نخواهد داشت.
يك خريدار كتاب هاي جيبي كه در نشر ثالث با او گفت وگو مي كنم در مورد كتاب هاي جيبي مي گويد: واضح است كتاب هاي جيبي به نسبت انواع قطع هاي رقعي، وزيري و رحلي قيمت پايين تري دارد. حمل و استفاده آنها آسان تر است و شايد بتوان گفت بيشتر از انواع ديگر براي هديه دادن مناسب است. او خود چندين جلد از اين كتاب ها را براي خواهرزاده خود كه به تازگي امتحاناتش را پشت سر گذاشته، هديه گرفته است.
اما از آن سو، كتابخوان ديگري اعتقاد دارد: ماندگاري و جلوه كتاب هاي غير جيبي به خصوص آثار كلاسيك و مانا در كتابخانه هاي شخصي و عمومي بيشتر است و من ترجيح مي دهم كه دوره دوجلدي ژان كريستف با قطع معمولي و جلد گالينگور را در منزل داشته باشم تا دوره هشت جلدي جيبي آن را.

پي نوشت:
۱ - جعفري، عبدالرحيم، در جستجو صبح، ج اول، ۱۳۸۴ تهران، روزبهان، ۴۳۹- ۴۳۸
۲ - افشار و جمعي از نويسندگان، كتابفروشي، ۱۳۸۳ تهران، شهاب
۳- البته تعداد ناشراني كه تاكنون كتابي به قطع جيبي منتشر كرده اند از اين بيشتر است، اما مجال گفت وگو با همه آنها (مانند كاروان و مشكي) فراهم نشد و از طرف ديگر گفت و گو با همه آنها از فرصت و حوصله اين گزارش خارج است.

انتشار كتاب در قطع جيبي با شمارگان وسيع و قيمت ارزان سر فصل مهمي در تاريخ نشر كتاب است. بسياري از صاحب نظران براي كتاب هاي جيبي جايگاه با اهميتي در نشر، كتابخواني، كتابفروشي، گسترش دانش ها و آگاهي هاي عمومي قائل شده اند.
مارشال مك لوهان مي گويد: «كتاب هاي جيبي انقلابي در عادات خواندن به وجود آورد. با اين انقلاب برخي از تمايزات سنتي بين روشنفكران و گروه هاي بي فرهنگ را از ميان برداشت.(۱) عبدالحسين آذرنگ(۲) اعتقاد دارد: «بحث در باره اين كه انتشار كتاب هاي جيبي از چه زماني و در كجا آغاز شد، ظاهراً به نتيجه قطعي نرسيده است. آنچه مسلم است، بعضي كتاب ها در قطع جيبي پيش از سده بيستم منتشر شده است، اما انتشار در مقياس وسيع، شمارگان بالا، قيمت ارزان، پديده پس از جنگ جهاني دوم در كشور هاي غربي است.»
به نظر مي رسد كه كشورهاي آنگلوساكسون در اين راه پيشگام بوده اند و به اعتقاد برخي موسسه انتشاراتي «پنگوئن» نخستين ناشري بود با چاپ مجموعه هاي عظيم و بسيار متنوع در زمينه هاي مختلف. ستاره درخشان انتشار كتاب هاي جيبي نه تنها در انگلستان، بلكه در سراسر جهان است.
كشور فرانسه نيز با انتشار مجموعه وسيع «چه مي دانم؟» در قطع جيبي پس از انگلستان جايگاه در خور توجهي در انتشار كتاب هاي جيبي دارد. بازار نشر ايالات متحده نيز از بزرگترين ناشران كتاب هاي قطع جيبي در جهان است. در سال ۱۹۷۹ براساس آمار فقط در انگلستان ۱۳۲ ميليون نسخه كتاب در قطع جيبي به فروش رفته است.(۳) كتاب هاي جيبي با كاغذ كاهي و جلد نرم منتشر مي شود كه اصطلاحاً به آن جلد كاغذي (Paperback) مي گويند و به كار بردن اصطلاح «انقلاب كتاب هاي جلد كاغذي» در متون مربوط به علم ارتباطات به انتشار، فروش و مطالعه كتاب هاي جيبي اشاره دارد.
پس از پايان جنگ جهاني دوم در دهه ۱۹۴۵ بر اثر استفاده از شيوه هاي سريع چاپ براي شمارگان بالاي ۱۰۰ هزار نسخه و توليد انبوه كاغذهاي كاهي و ارزان، بعضي از ناشران كه به احتمال زياد نيازهاي خوانندگان را بهتر مي شناختند با انتشار كتاب هاي جيبي بازار محدود و محلي كتاب را به بازاري بين المللي و جهاني تبديل كردند. در زمان ما كتاب هاي جيبي به سبب مشكلات اقتصادي به ارزاني و وفور دهه هاي قبل نيست و بازار و اقبال آن كم شده است.
فكر توليد كتاب هايي در قطعي كه ما امروزه به قطع جيبي مي شناسيم در ايالات متحده نخستين بار در سال ۱۹۵۲ از سوي جيسن اپستاين هنگامي كه به عنوان ويراستاري جوان در موسسه «دابل دي» كار مي كرد تحت عنوان كتاب هاي «انكر» مطرح شد. اين طرح بعدها منجر به انقلاب كتاب هاي جيبي با كيفيت خوب و رونق تجارت آن شد.
او خود در كتاب «كار و كسب كتاب» در باره آن مي نويسد: «فكر كتاب هاي انكر نخستين بار... وقتي در يك كتابفروشي بودم... به نظرم رسيد، بين قفسه هاي مرتب با نسخه هاي جلد مقوايي تمام آثار مربوط به پروست، كافكا، اليوت و... همراه كانت،هگل، ماركس و وبر همچنين پوشكين، چخوف، داستايوسكي و تولستوي قدم مي زدم اما حقوقي كه از دابل دي مي گرفتم ۴۵ دلار در هفته بود و قيمت آن كتاب ها بيش از آن بود كه امكان خريدن آنها را داشته باشم.»(۴)
اين حسرت اپستاين منجر به اين مي شود كه به صاحبان كتابفروشي پيشنهاد دهد نمونه كتاب هاي جلد مقوايي كه با قيمت ارزان توليد مي شود براي كارمندهايي كه از حقوق بالايي برخوردار نيستند بسيار مناسب است. با اين ايده بررسي امكان نشر تجديد چاپ رمان هاي معروف با جلدهاي مقوايي محكم كه بر روي كاغذهاي خوب و ماندگار چاپ شوند، ميسر شد. ناگفته پيداست كه پيش از اين تجربه كتاب هاي جيبي در ايالات متحده وجود داشته است.
در دراگ استورها كتاب هايي با جلد كاغذي و با كاغذهاي كاهي به چاي مي رسيد و از طريق دكه هاي مطبوعات توزيع مي شد و هر هفته هم سري جديدي از آنها وارد بازار مي شد؛ به جز اين «پنگوئن» هم تجارت كتاب هاي خود را به خاك آمريكا گسترش داده بود.
براساس محاسبه «اپستاين» سرمايه گذاري اوليه اين طرح نياز به رقمي در حدود ۲۵ هزار دلار داشت؛ او نخست فهرستي از كتاب هايي كه قرار بود به اين شكل منتشر شود را تهيه مي كند و سرگرم  برنامه ريزي براي آنها مي شود و كار خود را در سال ۱۹۵۲ آغاز مي كند و در كمتر از يك دهه بعد به سرمايه گذاري پرسودي در صنعت چاپ و نشر تبديل مي شود كه به عنوان يك الگوي موفق مورد تقليد ديگر ناشران از جمله انتشارات «رندوم هاوس» و البته زير نظر خود اپستاين قرار مي گيرد و در مدت كمتر از يك دهه تبديل به يكي از پرسودترين فعاليت هاي اقتصادي در ايالات متحده مي شود كه هم اكنون هم به راه خود ادامه مي دهد.
پي نوشت:
۱- پيام يونسكو بهمن ۱۳۵۰ ، ۱۶
۲- آذرنگ، مباني نشر كتاب، ۱۳۸۴ تهران، سمت ۷۶-۷۷
۳- كتاب جيبي در جهان نشر دانش، خرداد و تير ۱۳۶۳
۴- اپستاين، كسب و كار كتاب، ۱۳۸۲ تهران، قدياني ۶۷-۶۸-۷۵

اول: استفاده از ظرفيت و امكانات بخش خصوصي در پيشبرد طرحها همه گاه مورد توجه شهرداري ها بوده است. اين توجه هنگامي افزون تر شده است كه دريابيم شهردار كنوني تهران شعار نخست خود را توجه به شهروندمداري و مشاركت دادن بخش خصوصي و نهادهاي شناسنامه دار مدني قرار داده است. طبيعي است وقتي مدير بالادستي سخني بر زبان مي آورد، مديران اجرايي و كارشناسان بايد با مشورت با اهل فن و نيز دست اندركاران صنفهاي مورد نظر راه حلهاي اجرايي كار را بيابند و در راه تحقق آن بكوشند.دوم: از جمله دغدغه هايي كه چند سالي است بخش فرهنگي شهرداري تهران با آن دست به گريبان است، كمبود فضاهاي فرهنگي، از جمله كتابفروشي ها در مناطق مختلف شهر است. اين معضل البته خاص تهران نيست، بلكه شهرهاي ديگر ايران نيز با چنين مشكل و مسئله اي دست به گريبانند. برابر آخرين اطلاعات، در كل كشور بين دو هزار تا دو هزار و پانصد كتابفروشي فعال وجود دارد. اين تعداد به هيچ وجه كفاف عرضه فراوان كتابها را نمي كند؛ كتابهايي كه عناوين آنها به بيش از ۴۰ هزار در سال بالغ شده است. در چنين وضعيتي بسياري از كتابهاي خواندني و خوب، به رغم سرمايه گذاري و عمر و انرژي فراواني كه براي آنها صرف شده است، بدون آن كه بر پيشخوان كتابفروشي ها قرار بگيرند، از گردونه و چرخه نشر حذف مي شوند؛ در حالي كه ديده شدن اين كتابها مي توانست و مي تواند به فروش رفتن آنها مددهاي فراواني برساند. سوم :پرسش اين است كه براي ديده شدن كتابها چه بايد كرد؟ پاسخ هم اين است كه بايد تعداد ويترين ها را اضافه كرد. يعني اگر هم اكنون در سطح شهر تهران ۵۰۰ تا ۷۰۰ كتابفروشي فعال است، اين تعداد را بايد افزايش داد. هم اكنون كاربري ايجاد كتابفروشي، كاربري تجاري است، چرا كه شهرداري اين كار را امري تجاري مي داند، اما امروزه بر همگان ثابت شده است كه كار كتابفروشي با كار مغازه هايي چون لباس فروشي و بقالي تفاوتهاي اساسي دارد. پس شهرداري و دست اندركاران امور فرهنگي بايد به سمتي حركت كنند كه كاربري تجاري را از كتابفروشي ها بردارند و براي آن كاربري فرهنگي (اگر وجود دارد) و يا مسكوني تعريف كنند تا درصد هزينه هاي آن پايين بيايد و افراد و علاقه مندان رغبت به سرمايه گذاري در اين بخش داشته باشند. دقيقاً شبيه همان كاري كه براي ايجاد داروخانه ها انجام و سبب شد كه در بسياري از شهرهاي مناطق مختلف كشور داروخانه ايجاد شود. اين كار امكاني همگاني است براي تمامي كساني كه علاقه مند به سرمايه گذاري در حوزه نشر و كتاب اند. اگر هم كسي از اين افراد خواست كاربري اين كار را تغيير دهد، مي توان برايش عوارض و جريمه هاي سنگيني در نظر گرفت تا از انجامش خودداري كند.

كنار ويترين هاي كتابفروشي راسته دانشگاه تهران و اطراف آن كه قدم مي زني و همين طور كه به كتابها نگاه مي كني، انبوهي از كتابهاي روانشناسي با نويسندگان خارجي و متدهاي جديد نشر توجه ات را جلب مي كند اما.... در ميان همه آنها وقتي نگاهت به مجموعه هايي مي افتد كه طراحي جلد آنها در وهله اول تداعي همان آثار را مي كند ولي نويسنده آن يك ايراني جوان مي باشد كنجكاو مي شوي كه آنها را تهيه كني و بخواني.... ضرر هم نمي كني و از خريد خود راضي هستي. دكتر غلامحسين عدالتي مشاور منابع انساني سالها در صحنه تربيت و تعليم اين رمز و بوم زحمت كشيده است اكنون حاصل انديشه و علم خود را با شيوه نوين انتقال مطالب به خوانندگان خود تقديم داشته است.
آثار منتشر شده وي را مي توان در يك نگاه كلي به ۳ دسته تقسيم كرد: اول آثار مكتوب اقتصادي، دوم؛ آثار مكتوب ويژه امر آموزش و پرورش و سوم؛ آثار مكتوب مربوط به عموم جامعه.
در بخش اول اين آثار با عناوين «كارگر دانا، شركت توانا» و «روانشناسي فروش» مواجه مي شويد. در مقدمه كتاب اول با شعاري روبه رو هستيد كه محور و موضوع كتاب را به شما معرفي كرده است وي مي نويسد: زماني يك شركت پابرجا مي ماند و روز به روز با بالندگي به جلو مي رود كه همان شناختي كه مديرعامل آن مجموعه از بازار دارد كارگر آن مجموعه هم داشته باشد. با اين مقدمه شما با توصيه ها، راهكارها، تجربيات و گاه خاطره هايي در كتاب مواجه مي شويد كه براي رشد مجموعه اقتصادي جامعه مفيد خواهد بود.
در كتاب روانشناسي فروش هم با انگيزه شناخت مخاطب و مشتري تجربيات نويسنده به خوانندگان منتقل مي شود. در بخش دوم كتاب هاي آقاي دكتر عدالتي موضوع آموزش و پرورش از جنبه هاي مختلف مورد نظر قرار گرفته است. او «ايده هاي بلورين براي مديران مدارس» را عرضه كرده است تا بگويد: «بيشترين تاثير در هدايت مدارس به عهده  نقشه هاي ذهني مدير مدرسه است.» (ص ۳۷۱ج ۲) از ديگر كتابهاي اين موضوع مدرسه كجاست،  تحصيل مثل آب خوردن مي باشد كه همه آنها در انتقال مطالب يك سبك در نوشتار را رعايت كرده است. كتابهاي پنجره زندگي، والدين شهر بخش شهر خوب شهروند خوب از جمله مجموعه هايي هستند كه نويسنده آنها را به منظور بالا بردن سطح تربيت و فرهنگ اجتماع نگاشته است. از ويژگي هاي قابل توجه اين مجموعه كتابها؛ طراحي جلد مناسب و سبك نوشتاري جديد مي باشد و به گونه اي است كه هركدام از كتابها كمتر از يك ساعت فرصت براي مطالعه را اشغال مي كند.
بهره گيري از پشتيباني مالي يك شركت اقتصادي در نشر مجموعه كتابهاي ياد شده روشي است كه كمتر به آن توجه شده است. اين حركت، گامي مثبت براي صاحبان سرمايه اي  است كه دوست دارند اثر سرمايه خود را در فرهنگ جامعه نيز آشكار سازند. از سوي ديگر مؤلفين گرانقدري هستند كه نياز به عرضه انديشه و تجربه خود دارند و منتظرند تا با حمايت مالي به اعتلاي فرهنگ جامعه كمكي كرده باشند. اين شيوه در نشر اگرچه شايد بي نظير نباشد ولي جاي خالي آن به وضوح احساس مي شود.

رسول جعفريان مورخي پركار است و در مواردي نوآور و باسليقه، كارنامه او سير اعتلايي را نشان مي  دهد؛ يعني با گذشت زمان غنا و پختگي بيشتري در آثارش ديده مي شود. برخي از آثار اخير جعفريان بسيار ارزشمند است؛ از جمله صفويه در عرصه دين، فرهنگ و سياست [رساله هاي منتشر نشده اي از دوره صفوي] (قم: پژوهشكده حوزه و دانشگاه، ،۱۳۷۹ سه جلد، ۱۴۵۷ صفحه)، و رسائل حجابيه [ده ها رساله از علماي مخالف و چند رساله از موافقان «كشف حجاب»] (قم: دليل ما، ،۱۳۸۰ دو جلد۱۴۵۶، صفحه).
آخرين و جنجالي ترين، كتاب جعفريان جريان ها و سازمان هاي مذهبي- سياسي ايران، ۱۳۲۰- ۱۳۵۷ نام دارد كه در فاصله كوتاهي به چاپ ششم رسيد. (چاپ ششم، ناشر: مؤلف، بهار ۱۳۸۵ ، ۸۳۲ صفحه) علت اين استقبال انتخاب موضوعي با اهميت و بكر بود كه براي نخستين بار بدان پرداخته مي شد. چاپ اول كتاب كم حجم بود و در موارد فراوان غير دقيق؛ ولي در چاپ ها و در واقع بازنويسي ها و ويرايش هاي بعد، بر حجم آن افزوده شد، نواقص و اشتباهات اندك اندك مرتفع شد و سرانجام وضع كنوني را يافت؛ يعني به اثري جدي و ماندگار بدل شد.
ظاهراً مؤلف قصد دارد اين رويه را ادامه دهد و با دريافت نظرات فعالين سياسي سال هاي چهل و پنجاه كتاب را در هر چاپ با اصلاحاتي افزون تر عرضه كند.
اين روش خوب است براي پژوهش در عرصه اي كه تا حدود زياد بايد بر دانسته هاي دست اندركاران و بازيگران هنوز زنده  آن متكي باشد. «بازيگران» وسوسه مي شوند، گاه به شور مي آيند و گاه عصباني مي شوند. به هر حال، نتيجه يكي است: دانسته هاي تكميلي خود را مي نويسند و به مؤلف مي دهند. بدون اين «وسوسه» تبديل كتاب به اثري جامع، دقيق و ماندگار ممكن نيست.
ولي اين روش بد است براي كساني چون من كه مجبورند ويرايش هاي جديد كتاب را هر بار خريداري كنند! بازيگراني كه حوادث اين كتاب بخشي از زندگي و كارنامه سياسي شان به شمار مي رود، گاه كاستي هاي فراواني را «كشف» مي كنند؛ كاستي هايي كه بعضاً تنها خود يا معدود كسان ديگر از آن مطلع اند و ممكن است جعفريان را به بي دقتي متهم كنند. ولي اين گناه مورخ نيست. حوادثي است كه در هيچ سندي منعكس نشده. اسناد ساواك، به دليل رازداري ها و ترفندهايي كه مبارزان سياسي براي حفظ اسرار خود به كار مي بردند، در مواردي نارسا و گمراه كننده است. افراد و گروه هايي هستند كه ساواك هيچ گاه ابعاد فعاليت شان را نشناخت، به كنه كردارشان پي نبرد، يا به تصويري نارسا و مغلوط از كارنامه شان دست يافت. گرچه جعفريان به پرونده هاي ساواك نيز دسترسي نداشته ، بر اسناد منتشر شده ساواك (در كتاب هاي مركز بررسي هاي تاريخي وزارت اطلاعات)؛ خاطرات و منابع منتشر شده و مصاحبه هاي خود متكي بوده است.
چاپ ششم كتاب جعفريان در بسياري موارد حاوي اطلاعات ارزشمندي است. جعفريان كوشيده تا بي طرفانه و منصفانه سخن بگويد و اين حسن كار اوست. ولي در مواردي شتاب زدگي و بي دقتي واقعي به چشم مي خورد. نثر كتاب نيز در مواردي عجولانه و پالايش نيافته است. مثلاً، در بررسي  زندگي شيخ حسين لنكراني به شايعات خصمانه اي كه عليه او رواج داشت و لنكراني را «توده اي» و «كمونيست» معرفي مي كرد، پرداخته و سپس چنين نوشته است: «به هر حال درباره اين مسائل بايد تحقيق بيشتري صورت بگيرد. آنچه مسلم است بايد محققان با دقت و بي طرفي دراين باره بنويسند و پنبه آن موضوع را بزنند.» «تحقيق بيشتر» و «دقت و بي طرفي»كجا و «زدن پنبه آن موضوع» [اتهامات عليه لنكراني] كجا؟!
موارد مهمي است كه در كتاب بازتاب نيافته. يكي از مهم ترين اين موارد گروه بهمن حجت كاشاني است كه در خاندان پهلوي نفوذ كرد و حتي علي (پاتريك) پهلوي (برادرزاده محمدرضا شاه) را به خود جلب كرد. اسناد اين ماجرا در دوره جديد فصلنامه پانزده خرداد منتشر شده است.
در صفحات ۵۳۲-۵۳۱ مطالبي درباره «گروه مجاهدين اسلام» در شيراز آمده است. مندرجات اين دو صفحه بخشي از خاطرات سال هاي دور من است و از زير و بم آن مطلعم. در اين بخش جعفريان از منابع معتبر بهره نبرده است. احتمالاً، در چاپ هاي بعد تكميل و اصلاح خواهد شد. چنان كه گفتم روش جعفريان اين است. مورخ «اصفهاني» ما حتي مرا نيز «وسوسه» كرد. چنان تحريك شدم كه نامه اي نوشتم و دانسته هايم را تقديمش كردم.
من نيز، به عنوان فردي از نسلي كه در دهه چهل به فعاليت هاي سياسي ضد حكومت پهلوي جلب شد، با خواندن اين كتاب به ياد گذشته افتادم و خاطرات آن روزهاي دور برايم زنده شد؛ روزهايي بسيار متفاوت با امروز؛ روزهايي كه افرادي نه چندان اندك، و نه چندان زياد، از نسل ما در جست وجوي گمشده اي بودند و گاه چنان شيدا كه ارزشمند ترين گوهر مادي هر انسان، جان خود، را نثار مي كردند. بسياري از اين سودائيان راه هاي گوناگون را تجربه كردند، گاه در مسلخ «ايدئولوژي»، به موجوداتي متصلب و سنگدل بدل شدند، هر گونه روزنه مهر و عطوفت را بر خود و ديگران بستند و بهايي بس سنگين براي آزمون و خطاي خود پرداختند. امروز، در داوري «تاريخ»، داور هر كه باشد، برخي مغضوب اند و برخي محبوب. ولي تنها كساني كه آن تجربه تلخ را با تمامي وجود خود آزموده اند مي دانند كه گمشدگان نيز قرباني بودند. گناه از شيدايي و گمشدگي بود. سودا بود و هوس پرواز در راه ها و بيراهه ها. و همين شيدايي و گمشدگي بود كه بعضي را اهرمن كرد و بعضي را فرشته. مي توان درباره پيامدهاي منفي كردار اين و آن نوشت، ولي بايد آن نسل را، در كليت خود محترم شمرد و «آرمان گرايي»اش را؛ نسلي كه فرزند زمان خود بود و «آرمان» را، درست يا غلط، بيش از هر چيز گرامي مي داشت؛نسلي كه «سودايي» بود نه «سوداگر».

از انقلاب ادبي نيما تاكنون، تعدادي از شاعران با نظريه پردازي و صدور بيانيه در پي ايجاد جريان هاي تازه اي در شعر معاصر بوده و هستند. از اين جريان ها،  تعدادي به سرانجامي خوش رسيدند و مورد اقبال و توجه عموم مردم و نيز خوانندگان جدي شعر و منتقدان قرار گرفتند و درمقابل، تعدادي ديگر از اين جريان ها ناكام ماندند؛ چرا كه تيغ اجل تاريخ مهلت عرض اندام به آنها نداد و زود به دست فراموشي سپرده شدند؛ به خصوص جريان هايي كه راه افراط در پيش گرفتند و ارتباطشان را با مخاطب ناديده انگاشتند.
«در خلوت روشن» كتابي است كه به بسياري از سؤالات مطرح شده در زمينه نظريه ها و جريان هاي شعر معاصر پاسخ گفته است. مهدي شادخواست _ مؤلف كتاب_ دست به جمع آوري نظريه ها و بيانيه هاي شعر معاصر زده و با برشمردن شاخصه ها و مؤلفه هايشان، آنها را مورد تجزيه و تحليل قرار داده است. به عبارت ديگر، هدف مؤلف صرفاً گردآوري نظريه ها و بيانيه هاي شعر معاصر نبوده است؛ چرا كه وي سير تاريخي و تكويني آنها را نيز نقد و بررسي كرده است. شادخواست در مقدمه كتاب درباره شيوه كار مي نويسد: «مبناي تحقيق بر روند تاريخي نظريه ها و جريان ها قرار گرفته و در بررسي آنها از هرگونه پيشداوري احتراز شده است. تعدادي از اين نظريه ها و بيانيه ها توسط شاعران مطرح شده و تعدادي ديگر متأثر از ادبيات غرب است... شعر برخي از شاعران بدون اينكه نظريه يا بيانيه اي داشته باشند، داراي ويژگي ها و مؤلفه هاي خاصي بوده و جريان تازه اي را در شعر معاصر ايجاد كرده است. لذا نظريه و ويژگي هاي شعري اين دسته از شاعران با استناد به شعرها، مصاحبه ها و نقدهايي كه در مطبوعات درباره آثارشان نوشته شده، جمع آوري شده است....
همچنين اين كتاب ،محققان، شاعران و دوستداران شعر معاصر را در يافتن مأخذي كه همه نظريه ها و بيانيه ها را يكجا داشته باشند، بي نياز مي كند. زيرا در نقدها، بازخواني ها و كتبي كه درباره شعر امروز به رشته تحرير درآمده، به برخي از نظريه ها و جريان ها اشاره شده است كه يافتن آنها مستلزم ساعت ها صرف وقت است.»
كتاب به هجده فصل مجزا تقسيم مي شود كه سرفصل هاي آن از اين قرارند: شعر نو- نيما؛ شعر نوي تغزلي _ فريدون توللي؛ شعر  رمانتيك  نادرپور و فريدون مشيري؛شعر نيمايي خراساني _ مهدي اخوان ثالث؛ شعر سپيد _ احمد شاملو؛ شعر اشراق _ سهراب سپهري؛ شعر مؤنث _ فروغ فرخزاد؛ شعر بنفش - هوشنگ ايراني؛ غزل مدرن _ سيمين بهبهاني؛ موج نو_ احمدرضا احمدي؛ شعر حجم - يدالله رؤيايي؛ شعر پلاستيك (تجسمي)؛ شعرك؛ موج ناب- منوچهر آتشي؛ شعر سياه- نصرت رحماني؛ شعر رياضي _ كيومرث منشي زاده؛ شعر گفتار- سيدعلي صالحي؛ شعر پسانيمايي _ علي باباچاهي؛ شعر زباني _ رضا براهني؛ شعر حركت_ ابوالفضل پاشا؛ شعر نسل نو (فرامدرن) و موج سوم (شعر انقلاب، جنگ، دفاع مقدس، عاشورايي، فلسطين) و...
همچنين مؤلف با ذكر نمونه هايي از اشعار جريان هاي مختلف، آنتولوژي مختصري از شعر معاصر را گردآورده است و در آخر اسامي شاعران فعال شعر امروز را فهرست كرده است.
تاكنون كتاب هاي «كفه ترازو» (مجموعه نقد)،« چه زيبا مي شوي وقتي نگاهت مي كنم» (مجموعه شعر)، «اقيانوسي در آكواريوم» (مجموعه شعر) نيز از شادخواست چاپ و منتشر شده است.
«در خلوت روشن» به تازگي توسط مؤسسه انتشارات عطايي در قطع وزيري (گالينگور) و در ۶۲۵ صفحه به بازار كتاب عرضه شده است.