Hamshahri Newspaper

نيلوفر دُهني
روند چاپ و انتشار كتاب از آن لحظه كه ايده اي در ذهن نويسنده شكل مي گيرد و مصمم مي شود آن را به روي كاغذ بياورد تا مراحل ديگر از پيدا كردن ناشر تا پيگيري صدور مجوز در وزارت ارشاد- رفتن و آمدن ها -چاپ كتاب -صحيح و سالم رساندن آن به كتابفروش و در نهايت ايستادن يك نفر در جلوي قفسه هاي كتابفروشي و انتخاب آن كتاب از ميان صدها كتاب ديگر مراحل بسياري را طي مي كند و اگر در هر كدام از اينها اشكالي پيش آيد كتاب اصلاً چاپ نمي شود يا ممكن است در روند چاپ آن خلل و اشكالي بوجود آيد. اين روند از جنبه هاي مختلف قابل بررسي است.
پخش كتاب يكي از مراحلي است كه ميان چاپ و انتشار كتاب توسط ناشر و كتابفروش قرار دارد. اصطلاح معمول پخشي به افراد يا مؤسساتي اطلاق مي شود كه واسطه اي است ميان ناشر و كتابفروش براي يافتن بازار فروش براي كتاب تازه منتشر شده. صرف نظر از برخي مسائل و معضلات در اين مرحله بسياري از نويسندگان و برخي ناشران، پخش را در ايران شبكه پيچيده اي مي دانند كه ورود به آن كار هر كسي نيست. اين افراد معتقدند تنها برخي ناشران بزرگ با اين شبكه در ارتباط هستند و به داخل آن نفوذ دارند. همين سبب مي شود كه بسياري از ناشران كوچك و گمنام نتوانند كتاب خود را به راحتي به دست كتابفروش برسانند و بازار مناسبي براي آن بيابند. آقاجاني، مدير يك انتشاراتي، شبكه پيچيده و غير قابل نفوذ پخش كتاب را مشكل همه ناشران خرده پا دانسته و مي گويد: وقتي ما كتابي را چاپ مي كنيم انتظار داريم پخشي ها در مرحله توزيع آن به ما كمك كنند، اما اغلب ترجيح مي دهند رمان ها يا آثار شناخته شده را توزيع كنند يا حداقل ناشر آن معروف باشد. به همين دليل پخشي ها حاضر نيستند وقت و سرمايه خود را بر روي آثار چاپ شده ناشران خرده پا بگذارند. اين شركت ها كتاب را نگه مي دارند تا براي آن بازاريابي كنند كه البته اين كار را هم نمي كنند چون زمان زيادي مي برد.
اين ناشر، برخورد كتابفروشي ها را هم بي تأثير نمي داند: كتابفروشي ها معمولاً آثار ناشران گمنام را به راحتي نمي پذيرند و همين مؤسسات پخش كتاب را ناگزير از عدم همكاري با ناشران ناشناخته مي كند.
وي راه حل اصلي اين معضل را دخالت غير مستقيم وزارت ارشاد مي داند و مي گويد: حوزه پخش كتاب مربوط به بازار و نظام عرضه و تقاضا مي شود پس با نظارت و دستور نمي توان با آن برخورد كرد.
وي مي گويد: وزارت ارشاد مي تواند گروه هايي ايجاد كند كه بررسي وضعيت پخش كتاب بويژه كتاب هايي كه توسط ناشران خرده پا توليد مي شود، باشند. بسياري از كتاب هاي باارزش به علت فراغت و توان بيشتر در همين انتشاراتي هاي كوچك توليد مي شود و كار اين گروه ها مي تواند بررسي و شناسايي و حمايت از ناشراني باشد كه در اين زمينه فعاليت دارند.
اما حسن زاده، ناشر ديگري است كه نبودن بازار فروش براي بسياري از كتاب ها را دليل اصلي چيزي مي داند كه از آن با عنوان سوءتفاهم ميان برخي ناشران و مؤسسات پخش ياد مي كند و توضيح مي دهد: سود مؤسسات پخش در اين است كه بتوانند كتابي را كه از ناشر مي گيرند بين كتابفروش ها پخش كنند اما برخي كتاب ها بازار فروش ندارند و پخشي ناچار از همكاري نكردن با ناشر است، در حالي كه ناشر تصور مي كند اين تقصير پخشي ها است كه كتابشان فروش نرفته است. در واقع اين خواننده است كه كتاب را انتخاب مي كند و كتابفروش بايد به نظر او اهميت دهد.
وي مي افزايد: اين مسئله سبب ايجاد سيكل معيوبي مي شود كه دليل آن به ضعف بسياري از آثار و مهم تر از آن نبودن تريبوني براي معرفي كتاب هاي تازه منتشر شده است.
محمد خود سوز از انتشارات ديرپاي اميركبير مشكل اصلي را نابلدي ناشران كوچك و خرده پا مي داند.
وي معتقد است: امروز خيلي از كساني كه مجوز نشر مي گيرند كار را بلد نيستند به همين دليل نمي توانند آثار خوبي ارائه دهند و مي گويند ما در مافياي پخش گير افتاده ايم و ناشران بزرگ با باندها و سازمان هاي بزرگ ارتباط دارند. اين مسائل باعث شده كه ناشران كوچك نسبت به ناشران بزرگ بدبين شوند. اما واقعيت اين است كه مشكل اصلي به خود اين ناشران برمي گردد. اگر آنها كتاب هايي توليد كنند كه در بازار مخاطب داشته باشد به تدريج مي توانند از شركت هاي پخش هم انتظار داشته باشند كه به آنها اعتماد كنند و با آنها به نحو بهتري همكاري كنند.
چيستا يثربي اما همه تقصيرها را به گردن شركت هاي پخش انداخته و معتقد است شبكه پخش بزرگ ترين ضربه را به كتاب مي زند و ناشران تازه كار و آنهايي را كه اهل زدوبند نيستند به انزوا مي كشاند.
او كه شركت انتشاراتي اش را تعطيل كرده مي گويد: من بعد از 8 سال كار نشر به دليل مشكلي كه با يك شركت پخش كتاب پيدا كرديم در آستانه ورشكستگي مطلق قرار گرفتم در صورتي كه همان شركت اكنون بدون هيچ مشكلي مشغول فعاليت است.وي نبودن مرجع قانوني براي شكايت از شركت هاي پخش كتاب را يكي ديگر از معضلات اين حوزه دانسته و مي افزايد: پخش در ايران ضابطه مند نيست به همين دليل حتي تعاوني كه بتواند به اين امر رسيدگي كند نداريم.
اين نويسنده مي گويد: البته پخشي ها هم خيلي سليقه اي عمل مي كنند و قوانين عجيب و غريب مي گذارند و ناشر را نيز وادار به قبول شرايط خود مي كنند. از سويي برخورد بسيار غيرفرهنگي پخشي ها هم ناشران را به ويژه آنهايي كه دستشان به جايي بند نيست آزار مي دهد.
يثربي با تشبيه پخش كتاب به يك شبكه غير قابل نفوذ مي گويد: پخش كتاب در ايران داراي مافيايي است كه سبب بحران جدي در عرصه كتاب شده است و به نظر من تا پخش ضابطه مند نشود و زير نظر وزارت ارشاد قرار نگيرد مشكل حل نمي شود.
رضا نجفي، مترجم و منتقد ادبي نيز وجود فساد را در پخش كتاب تاييد كرده و مي گويد: گره هايي در اين مورد وجود دارد كه ما آنها را نمي بينيم. يك سري از پخش كننده ها براي منافع خود به شكل غيراخلاقي اين بازار را در كنترل خود دارند و بر آن تأثير مي گذارند.
وي ادامه مي دهد: در يك دوره اي گروهي از ناشران جمع شدند و پكا را تشكيل دادند. ايده خوبي بود اما موفق نشد و نتوانست معضل پخش را حل كند. از سويي دولت، اتحاديه ناشران و پكا مي توانند هزار و يك كار بكنند اما نمي كنند.
وي ادامه مي دهد: اگر بين دولت و اتحاديه ناشران همكاري به وجود بيايد اما تمام سياست گذاري ها بر عهده اتحاديه ناشران باشد و دولت تنها در اين زمينه نقش حمايتي داشته باشد مي توان به حل بخشي از مشكلات پخش كتاب اميدوار بود.
حامد يوسفي، جامعه شناس و منتقد ادبي با رد وجود هرگونه شبكه اي در اين زمينه مي گويد: بحث مافياي كتاب خيلي بحث ساده اي نيست كه آن را بپذيريم و بگوييم مافيايي وجود دارد كه سعي مي كند ناشران كوچك را حذف كند و مثل همه پرونده هاي مافيايي، ساز و كار و قدرت پيچيده اي در آن هست.
يوسفي ادامه مي دهد: ما اگر با سازوكار بازار آشنا نباشيم و در واقع دست پنهاني كه در بازار وجود دارد را در نظر نگيريم ممكن است فكر كنيم يك قدرت مافيايي وجود دارد. بي شك سخن گفتن از مافياي پخش وقتي معني دارد كه ما در مرحله قبل از پخش، منطق بازار را كه بازار كتاب يكي از زيرگونه هاي آن مي شود پذيرفته باشيم. منطق بازار اين است كه يك كالا توليد مي شود و به مصرف كننده عرضه مي شود و يك عده اي در گيرودار اين عرضه وجود دارند. نكته اي كه باعث مي شود دچار اين توهم شويم كه مافيايي در كار است و عده اي مي خواهند ديگري را حذف كنند همان منطق بازار است.
وي مي افزايد: شما خود را به جاي خريدار كتاب بگذاريد. وقتي وارد كتابفروشي مي شويد، براي خريد يك كتاب يا بايد نويسنده آن را بشناسيد يا عنوان و موضوع كتاب را بپسنديد و يا از همه مهم تر، ناشر آن شناخته شده و معروف باشد. در سراسر جهان وقتي مي خواهيد كتابي را انتخاب كنيد و دو مورد اول آن منفي است به ناشر اعتماد مي كنيد. ناشران بزرگ هم دو منطق بيشتر ندارند: كيفيت كار و مطلب قابل توجه. ناشران كوچك اما در منطق بازار به طور طبيعي شكست مي خورند چون مخاطب آنها را نمي شناسد و به همين دليل كتابفروش هم كتاب آنها را در ويترين نمي گذارد و اين شبهه به وجود مي آيد كه مافياي پخش وجود دارد.