در استبدادي مناسبات شكل‌گيري
ايران
كودتا ضد
در استبدادي مناسبات شكل‌گيري
ايران
پاياني قسمت - مرداد 1332 كودتاي 28 سالگرد مناسبت به
برآورد طبق (1961) درسال 1340 بنياد دارايي‌هاي ميزان
از مجموعه‌اي كه مي‌گرديد بالغ دلار ميليون به 135 شاه ،
را...و نفتكش كشتي‌هاي كارخانه‌ها ، بانكها ، هتلها ،
ارزش مورد در اطلاعي گونه هر دادن از بنياد ، .دربرمي‌گرفت
خودداري تركيبسرمايه‌گذاري‌هايش يا سالانه درآمد دارايي‌ها ،
بنياد به معامله براي خارجي‌كه بانكداران به حتي ;مي‌كرد
و بنياد اوليه ازدارايي‌هاي غيرمقنعي ليست هم ، دعوت‌مي‌شدند
دست به رو ، اين از.مي‌شد داده آنها دفتري ارزش اساس بر
بنياد دقيق‌دارايي‌هاي نسبتا حتي يا دقيق ميزان دادن
از هم خودبنياد كه دارد زياد احتمال حتي;است غيرممكن
مي‌توان فقط.باشد نداشته اطلاع دارايي‌هايش واقعي ميزان
دلار ميليون هشتصد و ميليارد دو ميان محافظه‌كارانه‌اي تخمين
.زد دلار ميليون دويست و ميليارد سه تا
موارد جمله از نيز نفت فزاينده‌درآمد رشد دوره ، اين در
سالهاي فاصله در.مي‌رفت شمار به شاه اقتصادي قدرت مهم
و كمكها و ;دلار ميليون نفت 2129 درآمدهاي و 1341 1334
رفته ، هم روي كه بود دلار ميليون خارجي 1278 سرمايه‌گذاري
توان شناخت براي.مي‌رسد دلار ميليون توجه 3407 قابل رقم به
شر ، راه در خواه و خير راه در خواه رقم ، اين در نهفته
كل برابر پنج از بيش مزبور رقم كه بدانيم است كافي همين
مذكور تاريخ از پيش سال بيست طول در ايران ارزي دريافت‌هاي
.است بوده
شركت در همه از بيش شاه ، جيب و مملكت دارايي ميان ابهام
ايران ، نفت ملي شركت مديرعامل.مي‌شد روشن ايران نفت ملي
توسطشاه مستقيما كه بود سمت‌هاي‌مملكت مهمترين از يكي
عبارت‌ديگر ، به ;بود پاسخگو او به نسبت فقط و مي‌شد برگزيده
به‌طور بود ، مملكت اقتصادي مهمترين‌سازمان كه سازمان اين
آن بودجه اينكه با و قرارداشت شاه نظر زير مستقيم
مورد جزئياتش وقت ولي‌هيچ ;مي‌شد عرضه برنامه به‌سازمان
شركت ، اين كه نمود بايدملاحظه نهايتا ;نمي‌گرفت بحث‌قرار
نه آن ايجاد و ;گرديده تلقي رژيم سري و اضافي منبع‌پول‌هاي
بر او حفظ براي بلكه ;شاه شخص شدن ثروتمندتر براي فقط
.است بوده قدرت اريكه
كه منابعي از ديگر يكي:گفت بايد بحث حاصل عنوان به
كار به خود قدرت تقويت و تحكيم براي پهلوي شاه محمدرضا
دومين تئوري‌گالبرايت ، زعم به كه بود مالكيتي منبع مي‌گرفت ،
مباني تحكيم دهه)دوره اين طي.مي‌شود شمرده اعمال‌قدرت منبع
مي‌جست توسل قدرت‌نيز منابع از ديگر يكي به شاه (ديكتاتوري
.بيان‌مي‌گردد (دربار) سازمان تحت‌عنوان ذيلا كه
:(دربار) سازمان -3
در روزافزونش دخالت و علت‌قدرت به دوره‌دربار اين در
بنگاه بزرگترين صورت به درواقع خود كشور ، اقتصادي امور
اشاعه و فساد كانون به و;درآمده كارچاق‌كني و بند و زد
تا گرفته شاه از درباريان ، بيشتر.بود شده آن‌تبديل
و دور ووابستگان نسبي و سببي وخويشاوندان خواهرزاده‌ها
طريق يااز مستقيم دخالت و باسرمايه‌گذاري بدان ، نزديك
با كرده‌بودند ، جمع خود دور كه دلال‌هاي‌مختلف و واسطه‌ها
و واردات كلان ، فروش‌هاي و خريد در مخصوص دفاتر ايجاد
يكديگر مقاطعه‌كاري‌با و بانكداري وصنعت ، كشاورزي صادرات ،
.مي‌كردند رقابت
توازن عدم) دربار درون باماهيت رابطه در هويدا ، فريدون
كه همبستگي و اتحاد عليرغم:مي‌گويد چنين (كفه‌اي دو
ميانشان در مي‌خورد ، به‌چشم شاه برادران و خواهران بين
آنها.نداشت وجود يكديگر به نسبت علاقه‌اي و محبت گونه هيچ
خودشان خصوصي محافل در اكثرا بودند ، مختلف مادرهاي از كه
شاهد گهگاه من ، .مي‌كردند بدگويي همديگر سر پشت آشكارا
نوع يك را مسئله اين امر ابتداي در بودم ، مواردي چنين
ناراحتي با بعدا ولي ;مي‌آوردم حساب به سرگرمي و تفريح
خانواده اعضاي بين چشمي هم چشم آن عواقب كه پي‌بردم فراوان
.مي‌گذارد بجا خود از كشور اوضاع در ناگواري آثار شاه ،
يك مثابه تشكيلاتي‌به خود براي يك هر پهلوي ، شاهزادگان
اطرافيان كه فراوان‌داشتند حشم و خدم با همراه كوچك ، دربار
در و بودند بوجودآورده حلقه‌هايي خود نيزپيرامون آنها
سلطنت ، خانواده اعضاي ديگر عليه ناخوشايند احساسات اشاعه
.نمي‌كردند فروگذار كوششي هيچ از
از كه داشتند فعاليت موثري افراد دربار در دوره ، اين در
:بودند آنها مهمترين از پهلوي ، اشرف و علم اسدالله جمله ،
شبكه‌هاي رم ، از بازگشت و مصدق دستگيري دنبال به اشرف ،
پست‌هاي در را خود حاميان و كرد سازمان تجديد را خود نفوذ
دهنده ترتيب همچنين او.داد جاي دولت ، دستگاه كليدي
نسبت كلي طور وبه بود شاه با مكرر ملاقاتهاي
نقش.داشت عمده‌اي مملكت ، تاثير سياسي به‌تصميم‌گيريهاي
به وي.مي‌شود شروع مرداد1332 كودتاي 28 از پس اصلي‌علم ،
خوبي به وآمريكا ، انگليس سفارتهاي با شاه عنوان‌رابط
البته ;كند اوايفا قدرت تحكيم در را اول نقش‌درجه توانست
او.نبود جنبه يك به منحصر فقط شاه ، دردربار علم نقش
هدايت را شاه كشور ، داخلي مسائل در كه بود فردي مهمترين
.بود تعيين‌كننده نيز مهم اتخاذتصميم‌گيري‌هاي در و مي‌كرد
لازم پختگي كار ، اين در و بود شاه اصلي مشاور و مشير او ،
.داشت نيز را
مي‌باشد موجود درروزنامه متن پاورقي‌هاي:يادآوري
كودتا ضد
عليه مرداد 1332 امريكايي 28 كودتاي سالگرد مناسبت به
مصدق دكتر ملي حكومت
نظامي‌به عمليات سري‌ترين از يكي معمولا كودتا:اشاره
يك اجراي با كه مي‌كردند گمان انگليس و امريكا.مي‌رود شمار
ملت‌ها تاريخي باشد ، سرنوشت همراه موفقيت با كه سري عمليات
سري‌عمليات طرح اين‌رو از.خواهندداد تغيير خود نفع به را
شده گرفته نظر در مرداد 1332 طرح‌كودتاي 28 براي كه چكمه
منافع عمليات اين چند هر.آوردند در به‌اجرا را بود
اما مي‌كرد لگدمال غرب نفع به را ايران ملت‌مسلمان
ساخت‌و پيچيده‌تر را استعمارگران با ايران ملت روندمبارزه
قيام 15خرداد 1342 جمله از بزرگتري حركت‌هاي آماده را آنان
رويكردي چنين با زير مقاله نمود ، سال 1357 اسلامي انقلاب و
به كودتا ، شكل‌گيري كلي روند طرح با ابتدا دارد سعي
پهلوي كودتايي رژيم به نسبت مردم عكس‌العمل‌هاي مهمترين
مشاركت طرد جديد ، سياسي نظام با آنان مقابله و طرد يعني
داشت سعي نشانده دست احزاب تشكيل طريق از رژيم كه فرمايشي
آن داشت سعي كه رژيم مشروعيت رد نهايت در و نمايد ايجاد
.مي‌پردازد دهد ، نشان الهي گونه‌اي به را
مقالات گروه
امااجراي طراحي انگليس دولت توسط مرداد 1332 كودتاي 28
اين.شد واگذار امريكا متحده ايالات عهده به مزبور طرح
از امريكا انگليس‌و دولتهاي كه افتاد اتفاق زماني واقعه
در لذا ماندند نفت‌ناكام مساله براي مناسب راه‌حل به رسيدن
به و تهيه مصدق سرنگوني منظور به را طرحي تا برآمدند صدد
.گذارند اجرا مرحله
بود نام‌وودهاوس به بريتانيايي فردي كودتا اين اصلي طراح
روابط قطع و تهران از انگليسي ماموران اخراج از پس كه
با را كودتا طرح و نمود عزيمت لندن به بريتانيا و ايران
.گذاشت ميان در انگليس محافظه‌كار خارجه امور وزير ايدن
حمايت جلب داشت تاكيد آن به ايدن كه نكته‌اي ملاقات اين در
پي در لاجرم‌وودهاوس.بود كودتا اين موفق اجراي در امريكا
بر مبني درسيا خود همكاران كردن قانع منظور به توجه اين
در و شد واشنگتن عازم نوامبر 1952 در مصدق دولت براندازي
.كرد گفت‌وگو امريكايي مقامهاي با كودتا طرح پيرامون آنجا
خطر مقامهاي‌سيا نظر جلب منظور به سفر اين در وودهاوس
تاكيد مورد را توده حزب سوي از غيرمترقبه حادثه‌اي وقوع
.داد قرار
طرح كه‌براي انگليس خارجه وزارت اعضاي از يكي فال سرسام
:مي‌گويد چنين اين‌باره در بود كرده عزيمت واشنگتن به كودتا
كه كنيم مجاب را امريكايي‌ها تا رفتيم آنجا به ما
اودر ماندن باقي و نيست ممكن مصدق با توافقي هيچگونه
اين ما طرح همچنين.است خطرناك ما دوي هر مصالح براي قدرت
اختيار در تغييرحكومت براي كه وسايلي درباره كه بود
.بدهيم آنها به توضيحاتي داشتيم
دكتر دولت سقوط متضمن كه طرحي گفت‌وگوهاي‌وودهاوس از پس
شد ارائه امريكائيان به بريتانيا دولت سوي از باشد مصدق
از نقل به مرداد كودتاي 28 در انگليس نقش كتاب در كه
برده خود با را طرح يك پيش‌نويس:آمده‌است چنين وودهاوس
را آن جزئيات مرحله آن در نداشتم قصد البته بودم ،
اعتماد من به آنقدر طرح اين ولي كنم بازگو براي‌امريكايي‌ها
نتيجه طرح اين كنم ، مطرح را خودمان قضيه كه مي‌داد نفس به
مسائل اعتماد قابل و دسترس در كارشناسان تمام با بحث
برده واشنگتن به خود با من كه طرحي بود ، لندن در ايران
مبني كودتا ، شامل طرح اين.ناميده‌مي‌شد چكمه بودم‌عمليات
و نظامي نهادهاي سازمانها ، و جنوب روساي‌قبايل با روابط بر
اغتشاشات براساس كه بود تهران در برادران‌رشيدي
دولت هيات و مصدق بازداشت به نهايت در سازمان‌دهي‌شده ،
بود شده پيش‌بيني طرح در كه همانطوري.منجرمي‌شد
ايفا مصدق ساختن سرنگون در مهمي نقش كه برادران‌رشيدي
اجراي هنگام در كه بودند انگليس دولت اصلي عوامل كردنداز
.بودند شده تهران‌گذاشته در امريكا سفارت اختيار در عمليات
با نيز امريكائيان ، روزولت با ملاقات‌وودهاوس با همزمان
بدين.نشست به‌گفت‌وگو لندن در بريتانيا سياسي مقامهاي
روزولت تقديم بود برده واشنگتن به وودهاوس كه طرحي ترتيب
ماهيت واشنگتن ، به بازگشت از پس روزولت كرميت.شد نيز
كه دالس به‌آلن را بريتانيايي مقامهاي با خود گفت‌وگوهاي
ميان در مفصلي گزارش در بود سيا سازمان معاون زمان آن در
جمهوري رياست انتخابات برگزاري تا طرح اين اما.گذاشت
جمهوري رياست انتخابات برگزاري از پس و ماند معطل امريكا
جهان در كمونيسم سرسخت مخالف كه آيزنهاور آمدن كار روي و
زمينه كمونيسم كردن گوشزد با تا داشت آن بر را انگليس بود
خطر احساس از و نمايد فراهم را كودتا طرح اجراي
سرنگوني براي را لازم استفاده كمونيسم نفوذ از امريكائيان
.بنمايد مصدق دولت
در امنيتي‌انگليس و سياسي مقامات فوريه 1953 اوايل در
گفت‌وگو و بحث امريكابه جديد مسئولان با امريكا پايتخت
به كودتايي طرحي در فوريه 1953 سوم در اينكه تا نشستند
اين در انگليس پيشنهاد با رسيدند توافق به نام‌آجاكس
انتخاب عمليات فرمانده عنوان به روزولت براندازي ، عمليات
عنوان به زاهدي سرلشكر انتصاب با جلسه اين در همچنين شد ،
از بعد بالاخره و آمد عمل به موافقت كودتا از پس دولت رئيس
جزئيات و برگزار ژوئن 1953 در جلسه‌هايي مفصل ، گفت‌وگوهاي
فوستر جلسه‌جان اين دررسيد نهايي تصويب به آن اجرايي
و برمي‌دارد را براندازي عمليات اجرايي طرح از نسخه‌اي دالاس
چگونه مي‌دهدكه نشان گزارش اين:مي‌گويد حاضران به خطاب
تصويب از پس طرح اين اجراي شويم خلاص ديوانه شرمصدق از
انگليسي‌ها اثنا اين در اما شد ، محول سيا عهده به نهايي
كودتا موفق اجراي براي خود داخلي عوامل از و ننشستند كنار
.شتافتند كودتا عوامل حمايت به
با مرحله‌اول در اما شد آغاز مرداد روز 25 صبح از كودتا
را ديگري روزولت‌عمليات كودتا شكست با گرديد ، روبرو شكست
عزل خبر قبلي ، باهماهنگي اول مرحله در كه نمود طراحي
.رسيد مردم آگاهي به به‌نخست‌وزيري زاهدي انتصاب و مصدق
از نظاميان حمايت جلب به اقدام كودتاچيان دوم مرحله در
نيروهاي از دعوت بر مبني بيانيه‌اي آن در كه شدند كودتا
مرحله آخرين در و شد منتشر و تهيه شاه از حمايت به مسلح
و خيابانها چاقوكشان‌به و اوباشان كشاندن با توانست روزولت
مردم ميان در ووحشت ترس ايجاد به دولتي ، مراكز به حمله
.نمايد فراهم را كودتا زمينه‌موفقيت ترتيب بدين و زند دست
مرداد كنندگان 28 تظاهرات هويت درباره كاتم ريچاريد
:چنين‌مي‌نويسد
به مصمم و ريختند خيابان به تهران شمال در كه جماعتي
شده‌اي اجير و مزدور جماعت بودند مصدق دكتر كردن سرنگون
مقدار و بودند شده خريداري امريكايي دلارهاي با كه بودند
هنگفتي ميزان قاعدتا بود شده خرج رهگذر اين در كه پولي
.مي‌شد بالغ
مصدق دكتر منزل به حمله با مرداد روز 28 عصر در بالاخره
دست به براي زاهدي آن ، به‌دنبال شد اجرا موفقيت با كودتا
تلگرافي در و آمد بيرون مخفيگاه از امور زمام گرفتن
.شد تهران به شاه فوري بازگشت خواستار
راانگليسي‌ها آن طرح كه مرداد 1332 كودتاي 28 ترتيب بدين
در روزولت بويژه امريكائيان به‌وسيله بودند ، كرده پيشنهاد
در جديدي دوره و رسيد پيروزي به درآمد اجرا به ايران
.شد آغاز ايران سياسي تاريخ
آن پيامدهاي و كودتا
به مصدق دكتر مردمي دولت سرنگوني با اگرچه مرداد روز 28
نظام آن از كه‌پس داشت دربر مهمي پيامدهاي اما رسيد پايان
كودتا ، ازجمله چالش‌مي‌كشيد ، به را پهلوي محمدرضا سلطنتي
هرچه و برد بين از را دولت و بين‌جامعه سياسي وفاق و تفاهم
متقابل درك و مساعي تشريك مي‌گذشت حكومت‌كودتا عمر از
در نه‌تنها و مي‌شد كمرنگ (دولت -شاه -جامعه)يكديگر
مي‌گسست ، بلكه ازهم شاه و جامعه انسجام همبستگي ، اين‌فرايند
جامعه باعدم‌پذيرش رژيم استراتژيهاي و تاكتيك‌ها طرح‌ها ،
مرداد كودتاي 28 از پس ودولت جامعه بنابراين.مي‌شد روبه‌رو
در متضاد و مجزا به‌طور هريك و قرارگرفتند يكديگر مقابل در
مباني روند ، اين.برآمدند خواسته خود اجراي‌الگوهاي پي
راازبين دولت و جامعه يعني يكديگر موقعيت‌هاي از درك‌مشترك
ايران نظام‌سياسي در الگوها تضاد به منجر نهايت در و برد
شرح به مقولاتي رادر تضادها اين.گرديد تا 1357 از 1332
.نمود تبيين مي‌توان زير
سياسي نظام و قدرت مقوله -الف
مبتني نظامي اسما را خود كودتا از پس سياسي نظام هرچند
سلطنتي مشروطه اما مي‌خواند مشروطه انقلاب ارزشهاي بر
پهلوي ومحمدرضا رفته ازبين رضاشاه توسط كه بود سالياني
آن بر خود قدرت مرداد 1332باتحكيم كودتاي 28 از پس نيز
تحديد براي ابزاري گونه هر از اين‌دوران در وي.گذاشت صحه
احزاب نه‌تنها اثنا اين در و برد بهره قدرت‌جامعه تضعيف و
سياسي گروه‌هاي بلكه شدند منحل جامعه سياسي‌خودجوش
.شدند محروم مستقل فعاليت گونه هر از اجتماعي‌نيز
دارد ادامه
قاسمي‌نژاد بهزاد
|
