اسلامي تمدن در علم جامعه‌شناسي
فيلسوف ابن‌خلدون ، نظريات در جامعه‌شناسي مباحث به نگاهي
مسلمان
:جستارگشايي
روابط مطالعه به كه جامعه‌شناسي جوان شاخه‌هاي از يكي
.است علم جامعه‌شناسي مي‌پردازد ، جامعه و علم ميان متقابل
يافته‌هاي آن ، كردن پيدا رسميت از دهه چندين گذشت با
و شد جمع‌آوري حوزه اين در فزاينده‌اي و متراكم
محققان براي را گسترده‌اي و مناسب پژوهشي زمينه‌هاي
حوزه به توجه علم جامعه‌شناسي مباحث از يكي.كرد ايجاد
و نظريات طرح به دانشمندان ميان آن از كه دارد نظري
و مسلمان فيلسوف خلدون ابن.مي‌پردازند خود رهيافت‌هاي
قبل سال از 600 بيش (جامعه‌شناسي) عمران علم ابداع‌كننده
پرداخته واقعيت‌هاي‌اجتماعي گوناگون ابعاد مطالعه به
زمينه‌هاي در اساسي بحث بيانگر 5 ابن‌خلدون مقدمهاست
علم و اقتصادي سياسي ، روستايي ، شهري ، جامعه‌شناسي
در خلدون باتوجه‌به‌شواهدمتعدد ، ابن.است(آموزش‌وپرورش)
علم ميان متقابل روابط مطالعه به خاصي توجه اول مرتبه
مباحث ، ساير با مقايسه در و است داشته جامعه و (دانش‌ها)
قرار نخست مرتبه در علم جامعه‌شناسي تحليل‌هاي مقدمه ، در
و ديدگاه‌ها به توجه مقاله اين نگارش اساسي هدف.دارد
.است علوم زمينه در خلدون ابن جامعه‌شناختي رهيافت‌هاي
تاريخچه و قلمرو و تعريف با اجمالي آشنايي ابتدا در
اهميت سپس و شده بيان فشرده صورت به علم جامعه‌شناسي
.مي‌شود بررسي خلدون ابن مقدمه در علم شناختي جامعه مباحث
قالب در ابن‌خلدون ديدگاه‌هاي مقاله ، هدف به توجه با
به او رهيافت گوناگون جنبه‌هاي و مطالعه متعدد بخش‌هاي
ابتدايي گام مقاله اين.است گرفته قرار دقت مورد تفكيك
جامعه‌شناسي نظريات زمينه در علمي و موشكافانه بررسي در
رفع موجب محققان عنايت و دقت كه است خلدون ابن علم
اين واقع در.بود خواهد نظرها نقطه تكميل و آن اشكالات
تقدم و اسلام در علم تاريخ در مهم فصلي مي‌بايد را مبحث
.علم‌قلمدادنمود درعرصه‌علوم‌اجتماعي‌وجامعه‌شناسي مسلمين
معارف گروه
زكي محمدعلي دكتر
و قلمرو تعريف ، :علم جامعه‌شناسي با اجمالي آشنايي
آن تاريخچه
مي‌توان چيست ، علم جامعه‌شناسي كه پرسش اين به پاسخ در"
از رشته‌اي علم ، جامعه‌شناسي گسترده ، مفهوم در گفت
را جامعه و علم ميان متقابل روابط كه است جامعه‌شناسي
و آموزش ارزش‌ها ، بر علم چگونه.مي‌دهد قرار بررسي مورد
و سياسي تصميم‌گيري‌هاي زندگي ، شيوه طبقاتي ، ساخت پرورش ،
ديگر سوي از و مي‌شود واقع موثر جهان به نگرش شيوه‌هاي
نتيجه مي‌توان دارد؟ اثر علم توسعه و رشد بر جامعه چگونه
علم بررسي از است عبارت علم جامعه‌شناسي موضوع كه گرفت
قلمرو در اجتماعي روابط نظام اجتماعي ، نهاد يك عنوان به
درصدد علم جامعه‌شناسي.جامعه با آن پيوندهاي و علم
علمي فعاليت و علم اجتماعي ويژگي‌هاي ميان رابطه برقراري
.است ديگر طرف از شناسانه معرفت خصلت‌هاي و طرف يك از
عوامل و علمي شناخت اجتماعي زمينه در بررسي‌هايي انجام
و فعاليت‌ها ويژگي‌هاي و علمي رشد كننده مشروط اجتماعي
(1)".مي‌كند تكميل را فوق حيطه در بررسي و علمي روابط
جامعه‌شناسي تاريخچه درزمينه قلمرو و تعريف بيان از پس
رشته‌اي جامعه‌شناسي از شاخه اين كه دانست بايد علم ،
كلاسيك جامعه‌شناسان اگرچه.مي‌شود تلقي جوان بالنسبه
وبر ، ماكس دوركيم ، اميل ماركس ، كارل كنت ، اگوست همانند
ايجاد در گوناگوني صورت‌هاي به كدام هر مانهايم كارل
كرده‌اند ايفا اساسي نقش رشته اين پيدايش علمي زمينه‌هاي
علم ميان متقابل روابط مطالعه جهت خاصي علاقه كدام هر و
.داده‌اند نشان خود از جامعه و
به نزديك زمينه‌هاي در دكتري درجات اولين اعطاي
شد آغاز سال 1936 از آن كنوني معني به علم جامعه‌شناسي
جامعه‌شناسي" عنوان تحت خود دكتري رساله از فيلن گيل كه
رابرت سال همين در.كرد دفاع كلمبيا دانشگاه در "اختراع
دريافت هاروارد دانشگاه از را خود دكتري درجه نيز مرتون
هفدهم قرن در را جديد علم ظهور خود دكتري رساله در و كرد
سال در او.داد قرار تحليل و تجزيه مورد انگلستان در
در فن‌آوري و علم زمينه در را خود مطالعات نتايج 1938
سال در يعني بعد مدت‌ها.داد انتشار هفدهم قرن انگلستان
عنوان زير را مدون و جامع كتاب اولين باربر برنارد 1952
و 1950 دهه 1940 طول در.كرد منتشر علم جامعه‌شناسي
ولي نگرفت قرار توجه مورد چندان دنيا در علم جامعه‌شناسي
علم جامعه‌شناسي نظري زمينه‌هاي بعد به سال 1950 از
جاي علمي مجلات و كنگره‌ها در آن با همزمان و يافت گسترش
آن در پژوهش انجام براي نيز اعتباراتي و كرد باز را خود
جامعه‌شناسي رشد اوليه مراحل در.شد داده تخصيص زمينه
انتشار آنها از يكي كه داشت زيادي تاثير مهم اثر دو علم
مرتون نوشته‌رابرت (1957) علمي اكتشافات در اولويت‌ها
ساخت عنوان تحت كه بود كوهن معروف اثر ديگري و بود
افق‌هاي آثار اين.شد منتشر سال 1962 در علمي انقلابات
و گشود علمي پژوهش‌هاي اجتماعي سازمان زمينه در را نويني
.كرد مشخص را بعدي پژوهش‌هاي اصلي حوزه‌هاي
يك عنوان به دهه 1960 سال‌هاي حدود از علم جامعه‌شناسي
كارهاي اكثر دهه اين طول در.شد شناخته جامعه‌شناسي تخصص
طول در.بود شده متمركز آمريكا متحده ايالات در پژوهشي
علني علم جامعه‌شناسي جهت‌گيري‌هاي از نارضايتي دهه 1970
علمي شناخت جامعه‌شناسي و گرفت خود به انتقادي لحني و شد
كه زماني دهه 1980 درگرفت قرار گوناگون بحث‌هاي موضوع
كم‌كم بودند خود عمر ميان سنين در اوليه گذاران پايه
.شدند جايگزين دانشگاهي افراد از جوان‌تر گروهي توسط
عامل سال 1975 در علم در اجتماعي مطالعات انجمن تشكيل
(2).گرديد علم جامعه‌شناسي آكادميك كمال در مهمي
ابن‌خلدون مقدمه در علم جامعه‌شناسي مباحث اهميت
ليكن و است مستقل موضوعي خود ابن‌خلدون مقدمه اهميت
را كتاب اين اهميت مي‌توان روشني به مطالب فهرست براساس
(3).دريافت
كلي به‌طور بشري اجتماعي و تاريخ دانش فضيلت در:اول باب
(جامعه‌شناسي مباني و اصول)
كه احوالي و كيفيات..و نشيني باديه عمران در:دوم باب
(روستايي جامعه‌شناسي) مي‌دهد روي اجتماعات گونه اين در
...و پادشاهي كيفيت و دولت‌ها سلسله درباره:سوم باب
(جامعه‌شناسي‌سياسي)مي‌دهد كليه‌آنهاروي كه‌براي كيفياتي
و كوچك و بزرگ شهرهاي و دهكده‌ها درباره:چهارم باب
روي آنها در كه احوالي و كيفيات و شهرنشيني اجتماعات
(شهري جامعه‌شناسي) مي‌دهد
و پيشه‌ها قبيل از آن كسب راه‌هاي و معاش در:پنجم باب
(جامعه‌شناسي‌اقتصادي)باره‌روي‌مي‌دهد هنرهاوكيفياتي‌كه‌دراين
و آن شيوه‌هاي و آموزش چگونگي و دانش‌ها در:ششم باب
-علم جامعه‌شناسي).مي‌شود عارض اينها همه از كه احوالي
(پرورش و آموزش جامعه‌شناسي
بردارنده در خلدون ابن مقدمه كه مي‌شود ملاحظه اين بنابر
ترتيب به) است فعلي جامعه‌شناسي در اساسي حوزه پنج
جامعه‌شناسي سياسي ، جامعه‌شناسي روستايي ، جامعه‌شناسي
به توجه با (علم جامعه‌شناسي اقتصادي ، جامعه‌شناسي شهري ،
:كه مي‌شود ملاحظه مقدمه محتويات كمي شاخص‌هاي
است علم جامعه‌شناسي خصوص در مقدمه مطالب بيشترين -1
.(كتاب صفحات (34درصد
به خاصي توجه سياسي ، مباحث از پس ناچيزي فاصله با -2
بحث بدان مقدمه فصول درصد و 27 است شده علم جامعه‌شناسي
.است شده داده اختصاص
به اختصاص فصل هر در صفحات مطالب ميانگين بيشترين -3
(صفحه /8) و دارد علم جامعه‌شناسي به مربوط مباحث
ابن‌خلدون نظر از علم مباني و اصول
گام دانش ، و علم زمينه در ابن‌خلدون نظريه بررسي در
.است حيوان و انسان تفاوت‌هاي درباره بحث نخست ،
اشاره اساسي و عمده تفاوت چهار به مورد اين در ابن‌خلدون
(4).مي‌شود آغاز نقطه اين از او علمي ديدگاه و دارد
.است انسان انديشه نتيجه كه هنرهايي و دانش‌ها -1
قاهر پادشاهي و رادع و حاكم فرمانروايي به نيازمندي -2
معاش راه در تلاش و وكار كوشش -3
آمدن فرود و گزيدن سكونت هم با يعني اجتماع يا عمران -4
.اجتماع جايگاه در
ابعاد بررسي به نخستين كتاب ششم باب در ابن‌خلدون
.مي‌پردازد بشري انديشه و دانش‌ها و علم موضوع گوناگون
به كه دارد اشاره كلياتي به وي جزييات ، تشريح از قبل
كه مي‌شود تلقي ابن‌خلدون علمي انديشه ومباني اصول عنوان
نظر مورد مباحث و عناوين ذيل جداگانه‌اي فصول قالب در
:مي‌شود جمع‌بندي
آن مراتب و سطوح و بشري انديشه -1
بشري اجتماعي زندگي در انديشه تاثير -2
تجربي عقل ماهيت -3
است عالم اكتساب راه از و جاهل ذاتا انسان -4
جانوران و انسان تمايز فصل كه داشته بيان ابن‌خلدون
شرف و فضيلت صاحب انديشه واسطه به آدمي و مي‌باشد انديشه
حواس وسيله به خدادادي سرشت سبب به جانوران.است شده
آدمي كه حالي در مي‌شناسند را خود ذات از خارج موضوعات
بر علاوه و مي‌كند كسب انديشه طريق از را شناخت اين
انديشه.مي‌كند اقدام تجريد و انتزاع به موضوعات ، احساس
:تمييزي عقل نخست:است مرتبه سه داراي ابن‌خلدون نظر در
.وضعي خواه و طبيعي خواه مرتباند خارج در كه اموري تعقل
معاش و سود (بازشناختي يا حسي)تمييزي عقل طريق از آدمي
دوم.مي‌راند خود از را زيان‌ها و مي‌آورد دست به را خود
زندگي آداب و عقايد از بدان كه انديشه‌اي:تجربي عقل
همنوعان با سياست و رفتار طرز در را آنها و شده بهره‌مند
انسان كه انديشه‌اي:نظري عقل سوم.مي‌بندد كار به خود
بهره‌مند حس عالم از برتر مطلوبي به كمال يا علم از را
(5).نمي‌گيرد تعلق بدان عملي هيچ و مي‌كند
ابن‌خلدون بشري ، اجتماعي زندگي در انديشه تاثير زمينه در
استوار او انديشه اساس بر بشري افعال كه مي‌كند استدلال
به و مي‌شود بشري افعال ترتيب و نظم موجب انديشه و است
وليكن يابد مي انتظام بشري افعال در انديشه و آگاهي علت
انديشه‌اي از چون نيست انتظام داراي ديگر جانوران افعال
(6).كنند آن ياري به كه
كه است آن ابن‌خلدون عقيده (7)تجربي عقل ماهيت زمينه در
چون مي‌كند استفاده تجربي عقل از اجتماعي زندگي در آدمي
زندگاني تنهايي به نيست قادر و است اجتماعي موجودي انسان
كليه در طبيعتا ;برساند كمال مرحله به را خود
معاونت و همكاري به محتاج همواره خود زندگي نيازمندي‌هاي
سپس و توافق و سازش نخست بايد ناچار همكاري اين در و است
.آيد حاصل آن از پس خصوصيات مشاركت
دارد ادامه
:ها پانوشت
:تهران) ،"علم جامعه‌شناسي مباني" منوچهر محسني ، -1
ص همان ، -2/ صص 1514 (طهوري ، 1372 كتابخانه انتشارات
مطالب و است ابن‌خلدون عبارت دقيقا عناوين -3/ 2721
سوي از جامعه‌شناسي فعلي مباحث معادل‌سازي پرانتز
مقدمه ، عبدالرحمن ، ابن‌خلدون ، -4/.است مقاله نگارنده
بنگاه:تهران) چهارم ، چاپ گنابادي ، پروين محمد:ترجمه
ص همان -5/ (ص 7574 اول ، جلد.(كتاب ، 1359 نشر و ترجمه
861-صص 863 همان ، -6/ 860
صص 866864 همان ، -7
|
