پوسته زير زندگي شريان تهران قنات‌هاي
قيرآگين
برخورد چگونگي و تهران شهر قنات‌هاي وضعيت شناخت
منابع اين با شهري برنامه‌ريزي
:درآمد
در بار ميليونها روزانه كه جايي تهران ، خاك‌هاي اعماق در
رشته كم 300 دست مي‌شود ، كوبيده خودروها چرخ‌هاي زير
قديم تهران حياتي شريان‌هاي همچون شده ، شناخته قنات
شريان قيرآگين پوسته مي‌توانستيم اگر.خفته‌اند
سويي به بسته سر كنسرو يك درپوش همانند را خيابان‌ها
و شده شناخته قنات رشته صدها از شگفتي منظر آنگاه بكشيم ،
دامن تهراني شهروندان پرسش‌آميز نگاه برابر در ناشناخته
از بيش به آنها از انبوهي طول كه قنات‌هايي:مي‌گسترد
عشق با توام رنج سرپنجه ضرب به زماني و مي‌رسد متر 18000
كه حاشا شده‌اند ، كنده زمين ژرف ژرفا در انسان هزاران
اين آياميآفرينند فاجعه و مي‌گشايند دهان بي‌گاه و گاه
نخستين براي كه انساني و ايراني ابتكار و ذوق سرمايه‌هاي
پي‌افكنده ايراني انديشمندان تدبير نيروي به بار ،
كه كرده‌اند نزول بي‌مصرفي ورطه به حد ، بدين تا شده‌اند
(1)باشند؟ داشته نبايد هم اندكي كاربرد حتي ،
بررسي و مطالعه ضمن تا است آن بر اجمالي نوشتار اين
از فشرده صورت‌برداري يك ارائه و تهران شهر قنات‌هاي
و پيشينه و آن حال و گذشته در ارزشمند منابع اين وضعيت
در تهران قنوات كاربردهاي به شهر ، اين در قنوات نقش
طرح‌هاي در آنها از استفاده و شهري مديريت و برنامه‌ريزي
قنات پديده جهت ، ابتدا همين به.بپردازد شهرسازي و عمراني
تمدنهاي شكل‌گيري در قنوات نقش و آن تحول و تاريخچه و
ايران در آن گوناگون كاربردهاي و قنات شگفتي‌هاي كاريزي ،
و زيرزميني آبهاي منابع كنترل در قنات نقش جهان ، و
به آنگاه ، و شده معرفي اجمال ، به قنات اقتصادي ارزش
آن با شهري برنامه‌ريزي برخورد نحوه و تهران قنوات بررسي
.ايم پرداخته
آن تحول و تاريخچه قنات ، -1
قني و قنيات قنوات ، آن ، جمع و نيزه معناي به لغت در قنات
كاريز معادل و آب مجراي و كانال معناي به بعدها ، كه است
شكل به آشوري و آكدي زبان در كلمه اين.است رفته كار به
صورت به لاتين ، در و قانو و قنا صورت به عبري در قانو ،
به كهس شكل به نيز پهلوي زبان در و مي‌شود ديده كانال
(2).است فارسي‌آن ، كلمه‌كاريزوكهريز كاررفته‌است‌ومعادل
شگفت‌انگيزترين و پيچيده‌ترين از يكي كاريز يا قنات
مهم نيازهاي از يكي رفع براي كه است بشري تاريخ ابداعات
كم‌آب مناطق به آبرساني يعني انساني ، جوامع حياتي و
دير از آبرساني شگفت‌انگيز پديده اين.است آمده به‌وجود
تامين منابع از يكي عنوان به باستان زمان‌هاي از و باز
موثري و كليدي نقش ايران ، قاره فلات در كشاورزي و شرب آب
موجب و داشته كشور اجتماعي حيات و اقتصادي نظام در
متعدد فعاليت‌هاي و كار ايجاد و كشاورزي اقتصاد شكوفايي
مهم فن‌آوري اين تاريخ ، گواه به.است شده روستايي و شهري
مناطق ساير به تدريج ، به و بوده ايرانيان ابتكارات از
از بخش‌هايي به حتي و چين آفريقا ، شمال جمله ، از جهان
(3).است يافته راه شيلي چون جنوبي آمريكاي
شكل به آبرساني سيستم آنكه از قبل دور چندان نه گذشته در
طريق از مردم ، مصرفي و آشاميدني آب شود ، ايجاد امروزي
ساخت در مهارت و معماري نوع كه مي‌شد تامين قنات‌هايي
ايران مردم ابتكار و ذوق مشخصه و بود جهانيان شهره آنها ،
مناطق از آب انتقال به نياز.مي‌رفت شمار به گوهرين زمين
ساز و ساخت اجراي و طرح‌ريزي موجبات مناطق ، ساير به پرآب
:آورد فراهم ماندگار و استثنايي شكلي به را قنات‌ها
اعمال بدون نقطه يك آب آن ، مبناي بر كه سنتي سيستمي
ناقل نيروي و زمين شيب از استفاده با فقط و خارجي نيروي
امروزه اگرچه ، .مي‌يافت راه دست دور در ديگري نقاط به آب
شده كاريزها و قنات‌ها از بهره‌وري جايگزين پمپاژ ، سيستم
(4).است
باستان ايران دوره به مشخص ، طور به ايران در قنات تاريخ
ايران فلات تاريخ در شده ثبت قنات قديمي‌ترين.برمي‌گردد
ورود اوايل يعني ،(قبل قرن 30)پيش سال به 3هزار
.گرديد حفر ارمنستان در كه مي‌رسد ايران به آريايي‌ها
دوم سارگون پادشاهي دوره در و آشوريان زمان در سپس
سكونتگاه‌به براي‌نخستين‌بارازتامين‌آبيك(م.(722705ق
در آن ، پي در.است شده ياد آن كتيبه‌هاي در قنات عنوان
و شكوفايي اوج كه ( م.486ق 521) كبير داريوش دوره
به ايران فلات سرتاسر در كاريز حفر و آبياري اقدامات
حفر مزبور فلات قلمرو در متعددي قنات‌هاي مي‌رود ، شمار
دوران به ايران قديم قنوات از بسياري ساختمان.است شده
و مصر به ابتدا كاريز برهه ، اين در.برمي‌گردد هخامنشيان
وسيله به نيز عمان قنات‌هاي و رفت سوريه به سپس
ساساني و اشكاني دوران درشدهاست ساخته هخامنشيان
و يافت دست خارق‌العاده گسترش به قنات ساخت ظاهرا ،
واجد كه امپراتوري‌ها اين تسلط تحت مناطق تمام تقريبا
تكنيك اين از بوده‌اند ، قنات ايجاد براي اقليمي شرايط
اقدامات و شكوفايي اوج واقع ، در و (5)كرده‌اند استفاده
.مي‌رود شمار به ايران فلات سرتاسر در كاريز حفر و آبياري
در خليج‌فارس جنوبي نواحي در شده ايجاد كاريزهاي (6)
از ديگر بسياري و قم قديمي قنوات و ساخته هخامنشيان دوره
.است شده حفر ساسانيان عصر در ايران مناطق
در آبرساني روش يك عنوان به قنات نيز اسلامي دوره در
روستاييان عادي ، مردم بر علاوه و شده پذيرفته ايران فلات
زمين‌داران و سرمايه‌داران حكام ، از عده‌اي كشاورزان ، و
اين در.ورزيده‌اند اهتمام قنات‌ها گسترش و ايجاد در نيز
حتي ، و يافته گسترش جهان مختلف نقاط در دوران ، كاريزها
اسلام ، از پس.است رسيده نيز (آمريكا)جديد قاره به بعدها
و كوشيده ايران در آبياري پيشرفت در سامانيان و ديلميان
و قنات‌ها كندن و آبياري و سدسازي به نيز صفويان دوره در
قاجار ، دوره در.شد واقع توجه موجود قنات‌هاي لايروبي
به ،(طهران)تهران گزينش با خصوص ، به قنوات حيات تجديد
تسهيل قاجار آغامحمدخان سوي از كشور جديد پايتخت عنوان
و جمعيت افزايش دليل به جديد قنات‌هاي پهلوي دوره در.شد
به كانالي عوض ، در و نشد ساخته مشخص ، طور به آب كمبود
.شد كشيده تهران سوي به كرج رودخانه از كيلومتر طول 53
كشور ، تجهيزات كردن مدرنيزه به تمايل دليل به برهه اين در
اما آوردند ، روي جديد فنون سوي به آب زمينه در جمله از
كه كرد ثابت شهري و جغرافيايي الزامات بعضي زودي به
سدهاي و كرد چشم‌پوشي قديم فنون مزاياي از نمي‌توان
از بهره‌برداري جايگزين وجه ، هيچ به نمي‌توانند نيز مدرن
(7).شوند كاريزي و زيرزميني آبهاي
تمدنها شكل‌گيري در قنات نقش -2
است ، گسترده شيلي تا ژاپن از جهان از وسيعي پهنه در قنات
اصلي‌ترين عنوان به قنات آن در كه كانوني بزرگترين اما
اطراف‌كويرهاي مي‌شود ، شناخته آب كننده تامين منبع
محدوده به نيز كاريزي يا قناتي تمدنهاي و است ايران
تكنولوژي منطقه ، اين در.مي‌شود اطلاق فوق نواحي اطراف
ضعف منطقه ، همين در.است رسيده تكامل به لحظه هر در قنات
و اجتماعي فرهنگي ، ساختارهاي كوچكي موجب توليد ، عوامل
و مالكان منطقه اين در هيچ‌گاه لذا است ، شده اقتصادي
ظهور و رشد امكان خوانين صورت به بزرگ مرتع‌داران
ورود از قبل تا كه منطقه روستاهاي و شهرها نيافته‌اند ،
ادامه خود حيات به قنات آب به اتكا با مدرن تكنولوژي
ايجاد توان توليد ، مازاد كمبود علت داده‌اند ، به
را فئودالي و خان‌خاني نوع از فراملي و ملي حكومت‌هاي
به را مردم مالكي خرده و تجاري صنعتي ، روحيه.نداشته‌اند
كرده هدايت مذاكره و گفتگو و آرامش‌خواهي صلح‌دوستي ، طرف
تمدني و فرهنگ ايجاد باعث توليد عوامل ضعف عمل ، در.است
.است شده ايران كوير اطراف در ويژه
(خرده‌مالكي)مالكيت نوع بر قنات بر مبتني توليد سيستم اثر
و قناتي تمدن در سياسي و اقتصادي نظام‌هاي تكوين ،
زمره از محيط ، طبيعي شرايط با انساني جوامع سازگاري
اين به.است قناتي و كاريزي تمدنهاي اساسي ويژگي‌هاي
و داشته را بزرگ جنگ‌هاي توان نه كه كاريزي تمدن ترتيب ،
وسيله به زمين از بهره‌كشي امكان نه و غارت توان نه
دستي ، صنايع راه از را خود منابع كسري رعايا ، و برده‌ها
اقتصاد اين ، بنابر.است مي‌كرده تامين صرفه‌جويي و تجارت
اساسا ، تجارت و دستي صنايع مالكي ، خرده بر مبتني
و است صرفه‌جويانه و آرامش‌طلب و صلح‌جويانه اقتصادي
را خاصي خصيصه‌هاي و روحيه قرن‌ها طول در امر اين ادامه
را كاريزي تمدنهاي مردمان هويت كه آورده وجود به
(8).مي‌سازد
ايران در قنات شگفتي‌هاي -3
را چهارگانه‌اي مراحل مقنيان قنات ، احداث براي اصولا
به قنات كوره در را آب پنجم ، مرحله در تا گذاشته سر پشت
عبارتند انجام زماني ترتيب به مراحل اين.اندازند جريان
مادر حفر نظر ، مورد محل يافتن و گمانه محل جستجوي در:از
حفر و ديدن راست مقدماتي ، كشي تراز گمانه ، چاه‌هاي و چاه
شدن جاري و حفاري پايان سرانجام ، و قنات كوره و ميله‌ها
به زيرزميني آبهاي به دسترسي ديگر ، عبارت به.كوره در آب
آنها از بهره‌گيري و زمين سطح به آبها سنتي انتقال شيوه
بدين مقني استادكاران ولي است قنات‌ها عمومي خودشگفتي
ترازكشي چاه ، مادر گمانه‌هاي حفر شناخت ، به اقدام منظور
برطرف شيب ، تراز اندازه‌گيري كوره ، حفر مسير ، مقدماتي
..و زيرزميني سدبندي‌هاي بوكن ، زني ، دويل حفر ، موانع كردن
(9).است قنات نوادر شگفتي‌هاي از آنها همگي كه مي‌كنند
جهان و ايران در قنات انواع گوناگون كاربردهاي -4
به منبع پنج و فارسي زبان در مكتوب منبع به 800 توجه با
و اسپانيايي آلماني ، فرانسوي ، انگليسي ، هاي زبان
گوناگوني جنبه‌هاي از قنات كه مي‌شود مشخص ايتاليايي
عمده.دارند فراواني كاربردهاي و شده واقع توجه مورد
:عبارتنداز درايران‌وجهان قنات گوناگون‌انواع كاربردهاي
در قنات سيستم از استفاده با:الارضي سطح آبهاي زهكشي -
دليل به شيراز و تهران جمله از ايران ، شهرهاي از بعضي
آبهاي سطح شهري ، درون قنات‌هاي تخريب و توپوگرافي وضعيت
و آمده بالا شدت به شهرها اين پست بخش‌هاي در زيرزميني
شده پديدار مناطق اين در منازل درون تا زيرزميني آبهاي
اصلاح يا و جديد قنوات حفر با مواقع ، گونه اين در.است
.مي‌نمايند زهكشي را الارضي سطح آبهاي مخروبه ، قنوات
تنها نه قنات‌ها:قنوات احياي با اراضي كردن شيرين -
سيستم اين بلكه مي‌گردند زيرزميني آبهاي استخراج باعث
.مي‌شود شور اراضي كردن شيرين باعث
جزاير مانند گرمسير مناطق جزاير در شيرين آب تامين -
.خليج‌فارس
مهار روش به زيرزميني آبدار لايه‌هاي مصنوعي تغذيه -
.قنوات
.قنوات توسط كويرها آباداني -
.قنات‌ها توسط زيستي تعادل -
.قنات‌ها با آسيابها كاركردن -
وسيله به شده ايجاد سنتي تعاوني‌هاي و همياري‌ها نقش -
.قنات
درون سيلاب از جلوگيري براي عاملي عنوان به قنات سيستم -
.شهري
.قنوات در ماهي پرورش -
(10).مزروعي املاك ارزش در موثر عامل يك عنوان به قنات -
زيرزميني آب منابع دركنترل قنات‌ها نقش - 5
به‌عنوان انسان ، براي اقتصادي كاربرد بر علاوه قنوات
محسوب زيرزميني آبهاي تخليه دقيق تنظيم‌كننده‌هاي
طبيعي شرايط حفظ با منابع اين‌گونه.مي‌شوند
مناطق در يا و پرآبي مواقع در آبخوانها ، هيدروژئولوژيك
با كم‌آبي مواقع ودر مي‌كنند عمل سرريز به‌عنوان زه‌دار
با را خود زيرزميني ، آب ذخاير حفظ با آب تخليه كاهش
شرايط بر قنات ترتيب ، بدين.مي‌سازند سازگار آبخوان شرايط
(11).ندارد منفي تاثير آبخوان
درمزاري زماني محمدرضا
تهران شهر جغرافيايي مركز
دارد ادامه
:پي‌نوشت‌ها
.اول ، يكشنبه12ارديبهشت 1372 ، ص 5 سال همشهري روزنامه -1
جلد 1 ، ،(قنات بين‌المللي همايش) قنات مقالات مجموعه -2
.ص 45 يزد ، 1379 ، منطقه‌اي آب سهامي شركت تهران ، اول ، چاپ
.همان همشهري ، روزنامه -3
برخورد نحوه و تهران شهر قنوات وضعيت شناخت -4
مركز:تهران.اول چاپ جلد 1 ، آن با شهري برنامه‌ريزي
ك.ر نيز و ص 1 تهران ، 1378 ، شهر برنامه‌ريزي و مطالعات
و فرهنگي معاونت حوزه تهران ، شهر قنوات جامع اطلس طرح به
به وابسته) شهري برنامه‌ريزي و پردازش شركت شهرسازي
.، 1379(تهران شهرداري
.همان قنات ، مقالات مجموعه -5
.ص 12 همان ، ،..تهران شهر قنوات وضعيت شناخت -6
.همان قنات ، همايش مقالات مجموعه -7
.قنات ، همان ، صص 1 ، 12 ، 13 ، 16و17 همايش مقالات مجموعه -8
.64- صص 59 همان ، -9
.42- صص 39 همان ، -10
.ص 245 همان ، -11
|
