اجتماعي و اقتصادي توسعه در وقف نقش
:جستارگشايي
توسعه درجهت اساسي و بنيادي عنصر يك عنوان به وقف
به و بوده اهميت حائز بسيار كشور اجتماعي و اقتصادي
ارزشهاي حفظ عوامل از يكي و معنوي و نبوي سنت يك عنوان
يا ملك وقف.مي‌رود به‌شمار دين در اسلامي و انساني
دچار نحوي به كه كساني از دستگيري و كمك جهت در مستغلات
يك آنكه از قبل شده‌اند اجتماعي و اقتصادي تنگناههاي
.است وجداني و انساني وظيفه يك باشد دولتي و مادي وظيفه
و جهان در وقف تاريخچه و آن اقسام و وقف اصطلاحات تعاريف
به دستيابي و بوده مقاله اين در بحث محورهاي از ايران
علم گوناگون نظريه‌هاي از استفاده با وقف عمل انگيزه‌هاي
و تجزيه مورد واقفين شخصيتي ويژگيهاي بررسي و روانشناسي
و نفت بدون اقتصاد در موقوفات سهم.است گرفته قرار تحليل
بهره‌برداري و شناسايي صورت در موقوفات بالقوه درآمدهاي
از عظيمي بخش غيرمستقيم يا به‌طورمستقيم مي‌تواند بهينه
مهم منابع اين نمودن تقويم و نموده تامين را كشور بودجه
و مسئولان مي‌تواند روز شرايط به پراكنده و سرمايه‌اي
و ساله پنج برنامه‌ريزيهاي در را اقتصادي برنامه‌ريزان
.نمايد ياري كشور بلندمدت
استدلالهاي و منابع با همراه را فوق مسائل حاضر ، مطلب
و كنكاش مورد معاصر ، نيازهاي برخي پرتو در نيز و مربوطه
مباحث بر ديباچه‌اي مي‌تواند كه است داده قرار بازبيني
به نهايتا و بوده موقوفات و وقف بحث در تفصيلي و آتي
حاضر عصر در مربوطه امور در بينانه واقع سياستگذاري
.نمايد مساعي تشريك كشورمان
معارف گروه
كه است بشر خيرخواهي و احسان مصاديق از يكي وقف حسنه سنت
و اجتماعي حيات صحنه در و آمده وجود به ديرباز از
جاودانه به ميل.دارد ويژه‌اي جايگاه جوامع اقتصادي
به را وي آرزوي اين و است بوده بشريت ديرينه آرزوي زيستن
به تا مي‌دهد سوق دنيا در ياد و نام گذاشتن جاي به سمت
به صواب ايصال نيز وي مرگ از بعد الصالحات باقيات عنوان
نگاه زنده را خود ياد و نام همواره تا يابد ادامه او
.آورد بدست دنيا اين در نيكويي اجتماعي وجهه و داشته
با ملك عين حبس معناي به جاريه صدقه يك عنوان به وقف
در آن منافع گذاردن آزاد و خداوند رضاي راه در ماليست
.مي‌رساند الهي تقرب به را انسان كه اموري
كه هستند كساني يا كس عليه موقوف و كننده وقف واقف ،
وقفي اموال از و بازگشته آنان به موقوفات منافع و عايدات
پديده بر اجمالي نگاهي حاضر مقاله.مي‌نمايند استفاده
اجتماعي و اقتصادي توسعه بر آن نقش و نبوي سنت اين وقف
.دارد كشور
كشور اجتماعي و اقتصادي امور در وقف نقش بررسي با و
سنت اين بيشتر هرچه گسترش جهت در پيشنهاداتي و راهكارها
به ناشناخته ثروت اين از بهينه بهره‌برداري و ايران در
توسعه برنامه‌هاي اجراي در دولت كمكي بازوي عنوان
.مي‌دهد ارائه اجتماعي و اقتصادي
و اوقاف به مربوط قوانين در بازنگري و تغيير پيشنهاد
و اوقاف سازمان واقعي جايگاه شدن مشخص آن ، امور اداره
در آن نقش و ايران اسلامي جمهوري نظام در خيريه امور
در موقوفات عايدات نمودن لحاظ ايران ، اقتصاد
از جلوگيري و كشور بلندمدت و پنج‌ساله برنامه‌ريزيهاي
اين اهداف جمله از آن منافع و موقوفات از سوءاستفاده
.مي‌رود به‌شمار مقاله
و اوقاف اداره مهم اهداف از يكي وقف سنت ترويج و تبليغ
اين كاركرد ضعيف‌ترين عملا كه مي‌رود به‌شما خيريه امور
اموريست از وقف باب در تبليغ كه چراميباشد نيز سازمان
موقوفات عايدات كردن چندان دو به آن در سرمايه‌گذاري كه
نبوي سنت اين به جديد نسل و مردم بيشتر هرچه آشنايي و
خصوص در بسياري روايات و احاديث.مي‌نمايد شاياني كمك
كه دارد وجود تاكنون اسلام صدر از وقف سنت و جاريه صدقه
ترويج جهت در تلاش و پديده اين به‌سزاي اهميت دهنده نشان
.مي‌باشد سنت اين
تقريبا تاكنون ايران اسلامي انقلاب پيروزي ابتداي از
با را نشستهايي غيردولتي و دولتي ارگانهاي و نهادها تمام
ذكيه نفس خميني‌قدس‌الله امام حضرت و تقليد مراجع و علما
رهنمودهاي و ارشادات با كه داشته‌اند رهبري معظم مقام و
اين كيفيت‌عملكرد و ارتقاء براي را زمينه حضرات اين
پربار بيانات و نظرات و ساخته فراهم سازمانها و نهادها
در اگر اما.داده‌اند قرار كار سرلوحه را عزيزان اين
تاكنون اسلامي انقلاب پيروزي از اوقاف سازمان تاريخچه
و حضرات و علما با گردهمايي و نشست هيچ نماييم جستجو
به زمانه امور با مطابق تا نمي‌يابيم را ايران مراجع
گيرد قرار سازمان اين كار لوحه سر رهنمود و ارشاد عنوان
سنت به حضرات و علما توجه عدم نشانه نه سنتها عدم اين و
.مي‌باشد سازمان اين مسئولان لطفي كم نشانه بلكه وقف
و كشور اقتصادي توسعه و اقتصاد در موقوفات سهم
از عظيمي بخشي مي‌تواند عايدات اين از بهينه بهره‌برداري
جدي پژوهش و تحقيق امر اين كه نمايد تامين را كشور بودجه
كشور برنامه‌ريزان و سازمان اين دست‌اندركاران و مسئولان
فلسفه شد ارائه وقف از كه تعريفي به توجه با.مي‌طلبد را
دچار نحوي به كه است كساني از دستگيري و كمك وقف ، وجودي
اين خواه حال.شده‌اند اجتماعي و اقتصادي تنگناهاي
و باشد فرد ذهني و جسماني نامساعد شرايط از ناشي تنگناه
هر در كشور ، اقتصادي اوضاع نامساعد شرايط دليل به يا
ملي وظيفه يك آنكه از قبل افرادي چنين ضعف و بهبود صورت
.است وجداني و انساني باشد دولتي و
اقسام و تعاريف
و كردن شروع دوباره و كردن درنگ ايستادن ، معناي به وقف
صدقات از وقف.مي‌باشد مال با ملك عين حبس معناي به نيز
وقف:مي‌شود تعريف چنين حقوقي نظر از و شده محسوب جاريه
يا حقيقي از اعم شخصي آن موجب به كه است حقوقي عملي
از اعم) نموده ، خارج خود مالكيت از را مالي عين -حقوقي
در را آن منافع و (معاملات اقسام ارادي انتقال و نقل
جريان به دائم به‌طور خيريه امور و خداپسندانه راههاي
.مي‌اندازد
"السرائر و الضمائر علي هوالواقف" است الهي صفات از واقف
به توجه با خدا ، راه در مستغلي يا ملك كردن حبس يعني
اين داشت مي‌توان وقف از كه تعريفي كاملترين فوق تعاريف
و مال يا ملك عين كردن حبس از است عبارت وقف:كه است
قصد به كند معين واقف كه اموري در آن منافع گذاردن آزاد
ميل با را خود مال كه گويند را شخصي واقف الهي تقرب
(1).مي‌نمايد وقف رغبت
را شده حبس مال حبيس و مال كننده حبس معناي به:حابس
از مال يك مصونيت از عبارتست مدني حقوق در حبس و گويند
يا و قراردادي انتقال و نقل از اعم مالك تصرفات انحاء
.شخصي استعمال و عمدي اتلاف و قهري
قربت قصد با معمولا كه اعطايي و بخشش از عبارتست:صدقه
در كلي به‌طور و نيازمند اشخاص از دستگيري انگيزه به و
.مي‌شود اعطاء خير راههاي
مرگ از پس حتي -مدتها كه احساني از عبارتست:جاريه صدقه
گرفتن نظر در با مال وقف و دارد دوام و استمرار اشخاص
صدقه آن ، از عليهم موقوف مستمر انتفاع و آن خيريه جهت
.مي‌شود محسوب جاريه
به تقويم قابل مالي ارزش هرگونه از عبارتست:وقف منافع
آن توابع و موقوفه عين از غيرمستقيم يا و مستقيم كه پول
.مي‌شود حاصل
موقوفه مال منافع كه هستند اشخاصي يا شخص:عليه موقوف
.مي‌گردد آنان عايد
تماميت صحت ، داشتن حيث از آن وقف كه است مالي:موقوفه
.است شده حقوقي شخصيت داراي و يافته
خود مال مورد در واقف كه نوشته‌اي از عبارتست:وقفنامه
موقوفه اداره به مربوط مختلف مسائل درباره مي‌كند تنظيم
.آن عايدات صرف چگونگي و
دارد مختلف انواع اجتماعي پديده‌هاي ساير مانند نيز وقف
خاص وقف و عام وقف نوع به 2 تقسيم‌بندي اصلي‌ترين در كه
تقسيم فرعي مختلف انواع به خود كدام هر كه شده تقسيم
.مي‌شوند
معيني اشخاص آن عليه موقوف كه وقفي از عبارتست:خاص وقف
و اولاد به وقف مثل باشند محصور و محدود و بوده
.خويشاوندان
و محدود آن در عليه موقوف كه وقفي از عبارتست:عام وقف
مانند مي‌شود شامل را زيادي افراد و واشخاص نبوده محصور
سكونت براي ساختمان وقف فقرا ، براي باغ وقف‌منابع
.عمومي ومكانهاي مساجد وقف دانشجويان ،
فوت ، بر معلق وقف:انواع به وقف ديگر تقسيم‌بنديهاي در
.مي‌شود تقسيم منقطع يا غيرموبد وقف و وقف‌موبد
شده انشاء وصيت طريق از كه است وقفي:فوت بر معلق وقف
فلان يا خانه من مرگ از پس كند وصيت شخصي مثلا.باشد
.باشد مقصد فلان براي وقف زمينم
نمي‌شود منقرض عادتا آن مصرف كه است وقفي:موبد وقف
.مساكين و فقرا بر وقف مانند
كه اشخاص بر وقف از عبارتست:منقطع يا غيرموبد وقف
.فرزندان بر مال وقف مثل باشند ، شده منقرض
اقسام و انواع نيز مصرف موارد جهت از موقوفات البته
واقفين انگيزه‌هاي به بسته كدام هر كه دارند گوناگون
.شد خواهد قيد وقفنامه در آن صرف چگونگي و بوده متغير
كه مي‌نمايد قيد و مي‌كند وقف را مالي شخصي مثلا
...وغيره گردد ايتام خوراك‌براي خريد صرف آن عايدات
ودانش علم به خدمت راه در تا مي‌نمايد وقف ملكي‌را يا
اگر كهبرسد دانشجويي ياخوابگاه و مدرسه‌سازي مصارف به
عايدات صرف مي‌توان جمع‌بندي‌نماييم را موارد اين تمام
فرهنگي مصارف -تقسيم‌كرد1 كلي دسته به 4 موقوفات‌را
.اجتماعي -اقتصادي4 -مذهبي3 -2
وجهان ايران در وقف تاريخچه
جوامع در ديرباز از اجتماعي پديده يك عنوان به وقف سنت
يا خاص‌و مذهب يا دين به واختصاص بشري‌وجودداشته
داشته عقلاني ريشه كه آنجا از و ندارد اسلامي كشورهاي
تبلور لذا مي‌رود ، به‌شمار الهي دين كاملترين اسلام ودين
چون غربي كشورهاي در.است شده ظاهر بيشتر دين اين در آن
و روميان ميان و آفريقا جنوبي ، آمريكاي استراليا ، جزاير
از قبل فلسطين و ژاپن و وآلمان فرانسه و باستان مصريان
داشته قدمت سنت اين نيز جهان كشورهاي ديگر و اسلام
(2).است بوده ومتداول
آشنا خيريه موسسات و كنسيه موسسات نظام با روميان مثلا
ناتوانان و فقيران امور اداره به موسسات اين كه بودند
تا مي‌يافت اختصاص موسسات اين به اموالي و مي‌پرداختند
(3).برسد فقيران مصرف به
وقف اصل با كه دارد وجود ويژه‌اي مالي نظام آلمان در
رابراي مالي مالك ترتيبكه بدين.دارد كامل شباهت
خانواده يك به خانواده‌اي نسل انقراض وياتا معين مدتي
.مي‌دهد اختصاص
داردكه وجود (مستغله هبه) فرانسه كشور قوانين در يا و
تشريح خيريه جهت‌مصارف وقف و اولاد بر وقف آن طبق
(4).مي‌نمايد
معبدها و خدايان به را املاكي نيز باستان مصر مردم
و تعميرات مصرف به آنها عايدات تا مي‌دادند اختصاصي
قصد به كار واين برسد مراسمها واقامه مكانها اين نوسازي
وجود الواحي مصر درموزه.مي‌پذيرد صورت خدايان تقرب
.است مطلب اين از حاكي داردكه
راهنماي" -شماره 72 ماخذ -آنها قديمي‌ترين از يكي در
براي املاك وقف از حكايت كه دارد وجود نقوشي "ماسپيرو
فراعنه چهارم سلسله) چهارم خانواده در كاهنان از برخي
(دوم رامسس)كه مي‌دهد نشان تاريخ همچنين.مي‌كند (مصر
بخشيدومراسم (اپيدوس) معبد به را فراواني املاك
مراسم اين و كرد برپا املاك آن تمليك به‌منظور ويژه‌اي
در نيز مردم تا شد انجام مردم از كثيري تعداد حضور با
ديگر مدارك و حكايت وصدها نمايند ياري را وي خير امر اين
اما و دارد جهان در وقف سنت رواج بر گواه كه دارد وجود
روايات‌و و داشته ساله قدمت 1400 اسلام در وقف سنت
.دارد وجود سنت اين به دعوت در احاديث‌بسياري
از انسان دادن نجات براي الهي كامل ودين بخش مكتبحيات
رفع‌تبعيض‌ها جهت در بويژه نااميدي‌وبي‌تفاوتي
جامعه در الهي عدل و قسط پايه بر عادلانه نظامي واستقرار
با (ص) اكرم پيامبر.نموده ارائه را وقف شگرف پديده بشر
الهي توصيه اين مومنين‌بنيانگذار براي مساجدي تاسيس
نيز (س)زهرا فاطمه و عليه‌السلام علي حضرت.است گرديده
از پيروي درخاندان‌رسالت‌به كه بودند كساني اولين از
از مستمندان نياز رفع براي موقوفاتي‌را (ص)اكرم پيامبر
(5).نهادند به‌جاي خود
ايران در وقف
سپاهيان توسط ايران فتح با همزمان وقف نيز ايران در
(ص)پيغمبر خاندان و اسلام با سرزمين اين آشنايي و اسلام
(اوقاف ديوان) به مي‌توان اوقافي نخستين از و دارد قدمت
اين و كرد اشاره ايران در عباسي حكومت استقرار دردوران
صفويان سلسله آمدن روي‌كار با و يافت ادامه همچنان روند
مردم ميان در گسترش‌وقف واين يافت وسيع گسترش سنت ، اين
روند به بخشيدن سازمان و موقوفات تنوع و درباريان وحتي
دنبال به را وعايدات‌موقوفات وقفنامه‌ها ضبط و ثبت
بار اولين براي اوقاف وزارت مانند تشكيلاتي و داشته
ايران كه‌اوضاع قاجاريه دوران در اما و گرديد تاسيس
حرف دستخوش موقوفات‌نيز ، بود بي‌ساماني و آشفتگي دچار
در سرانجام و گرديد سودجويان و فرصت‌طلبان مطامع وميل‌و
و شيعه ومبارز روحانيت‌شجاع رهبري مشروطيت‌به دوران
وقف‌در(مستظرفه صنايع اوقاف‌و وزارت)تاسيس با
و قانون سال 1313 در بعدها و گرديد مطرح روز تشكيلات‌آن
.رسيد تصويب به اوقاف‌نيز بعدنظامنامه سال يك
و وقف بر پهلوي نشانده دست حكومت دوران در كه ستمي شرح
به‌مقاله‌اي نياز شد سرزمين‌وارد موقوفات‌اين
بستگان به بخشش و وقفي اراضي فروش.دارد جداگانه
هدف با و اراضي اصلاحات بهانه به نوكران ودرباريان‌و
و علمي‌اسلامي ومراكز حسيني نهضت به مردم ديدگاه انحراف
منحوس رژيم اين در كه بود اقداماتي از معنوي پايگاههاي
.گرفت صورت
ويژگيها و واقفين انگيزه‌هاي
نيات كشف و است نامرئي و ذهني و مستور امري نيت و انگيزه
كسي متعال خداوند جز و نيست ساده‌اي كار انگيزه‌ها و
از حدودي تا البته.مي‌گذرد چه انسانها دل در نمي‌داند
و انگيزه‌ها به مي‌توان گاهي افراد رفتار و اعمال روي
اسلامي عمل يك مسلم اصل كه آنجا از و برد پي آنان نيات
نيز خوب نيت صالحي عمل هر لذا است كننده عمل نيت شناسايي
گاها كه شد اين منكر نمي‌توان البته دارد همراه به
صالح اعمال به دست بد انگيزه‌هاي و نيات با افراد
با كه داشته‌اند وجود افرادي تاريخ در بسا چه و مي‌زنند
وقف را خود اموال سياسي و اقتصادي انگيزه‌هاي و نيات
.زده‌اند مشابهي صالح اعمال به دست و نموده
از مي‌توان وقف عمل انگيزه‌هاي به دستيابي براي
كه بطوري جست ياري روانشناسي علم گوناگون نظريه‌هاي
داده قرار بررسي مورد شخصيتي گوناگون جهات از را واقفين
(6).دهيم قرار تحليل و تجزيه مورد را آنان انگيزه‌هاي و
دارد ادامه
كشته كريم محمدحسين دكتر
راد داوودي ناصر
:پانوشت‌ها
ص /شماره 6 /جاويدان ميراث فصلنامه /وقف حقوق فرهنگ -1
62
و الاسلاميه بين‌الشريعه /ابوطالب حسن صوفي دكتر -2
شريعت در وقف احكام از نقل به /ص 150 /الرمان القانون
ص 40 /يك جلد /اسلام
ص /عطايا صلح ، مشاركتها ، مدني حقوق /كاتوزيان ناصر -3
453
/بعد به ص 90 /قديم مصر قانون تاريخ /شحاته شفق دكتر -4
ص 39 /ج 1 /اسلام شريعت در وقف احكام از نقل به
و حج سازمان انتشارات /وقف نبوي سنت به كوتاه نگاهي -5
صص 108 / اوقاف/1346
/خويي زرياب عباس استاد ترجمه /فلسفه لذات /ويل‌دورانت -6
صص 262265 /دهم 1376 چاپ /فرهنگي و علمي انتشارات
|
