ونظام‌سياسي‌اقتدارگرا ملي جنبش
(بخش واپسين) - ايران نفت صنعت شدن ملي سالروز انگيزه به
تحليل به نويسنده حاضر ، مطلب بخش نخستين در:اشاره
باز نسبتا فضاي ايجاد و مصدق دولت آمدن كار روي چگونگي
نفت صنعت شدن ملي آنگاه و روزگار آن در اجتماعي و سياسي
ملي ، جنبش شكست زمينه‌هاي به بخش واپسين در اينكپرداخت
.مي‌كند اشاره مصدق دولت سقوط و مرداد هشتم و بيست كودتاي
ارزيابي يك به خويش مقاله پاياني قسمت در نويسنده آنگاه
باهم.مي‌پردازد فرهنگي و اجتماعي سياسي ، تحولات از كلي
:مي‌خوانيم
انديشه و فرهنگ گروه
نفت صنعت شدن ملي در خارجي سياست جايگاه
سياست به هيچ‌توجهي مشروطيت اساسي قانون پهلوي ، عصر در
و مقننه قوه به را آن اجراي و طرح.نداشته مبذول خارجي
به عنايت با نمي‌توان لذا است ، كرده واگذار دولت هيات
كرد ، تعيين را خارجي سياست راهبردي اصول اساسي ، قانون
نخست‌وزيران شاه ، نوشته‌هاي و سخنان اتكاي به تنها بلكه
كه دريافت مي‌توان مختلف دوره‌هاي طي خارجه وزراي و
چه در و بوده استوار مبنايي چه بر خارجي روابط و سياست
خارجي سياست توصيف ديگر ، طرف از.است مي‌كرده سير جهتي
خارج جهان با برخورد به كه گوناگون عرصه‌هاي در ايران
در مختلف هاي نظريه از بهره‌گيري با تنها بازمي‌گردد ،
.است امكان‌پذير بين‌الملل روابط
سياسي37 تاريخ طي خارجي سببهاي و داخلي علل به ظاهرا
حاكم سياسي نخبگان سوي از جدي كوششي دوم ، پهلوي ساله
علمي موازين به توجه با ملي منافع مفهوم وتدوين طرح براي
دو خارجي سياست زمينه در آنكه حال نپذيرفته ، صورت سياست
و مصدق منفي موازنه يعني يكديگر با متعارض استراتژي
از ممانعت به‌منظور مي‌شودكه مطرح شاه مثبت ناسيوناليسم
مصدق منفي موازنه به صرفا بحث ، ماهيت و كلام اطاله
.مي‌شود اشاره
سياست مصدق ، صدارت و نفت صنعت كردن ملي سال‌هاي در
خارجي سياست در مستقل نظريه اولين به‌عنوان منفي موازنه
تا داخلي بي‌ثباتي استمرار رغم به كه شد مطرح ايران
منفي موازنه سياست.داشت موفقي كاربرد اندازه‌اي
عدم استراتژي با كه است خارجي سياست در خاصي استراتژي
و سنخيت كاربردي جنبه از هم و نظري بابت از هم تعهد ،
يك تعهد ، عدم استراتژي براساس.دارد بيشتري سازگاري
براي را خود سياسي و فرهنگي نظامي ، توانايي‌هاي حكومت
سياست.نمي‌برد به‌كار بيگانه حكومت‌هاي منافع و مقاصد
سلطه طرد جز هدفي تعهد عدم سياست همانند نيز منفي موازنه
و عدمي رابطه‌اي برقراري طريق از ملي حاكميت تامين و
منفي موازنه.ندارد قدرتها بين سياسي توازن ايجاد
خارجي تهاجم هرگونه برابر در را ايران امنيت مي‌بايست
دهد ، خاتمه بيگانگان سياسي و اقتصادي سلطه كند ، به تامين
سياست با مثبتي برخورد كه را كشورهايي دوستي
تضاد از سرانجام و نمايد جلب دارند ، ايران استقلال‌طلبي
.ببرد را استفاده بيشترين ايران مردم نفع به بزرگ قدرتهاي
در تعهد عدم سياست اجراي و اتخاذ ضرورت باب در مصدق
ايجاب ايران مردم منافع و مصلحت كه مي‌گويد خارجي روابط
عدم سياست جنگي شرايط در هم و صلح دوران در هم مي‌كند
و منافع به غرب و شرق بلوك" كه چرا نمائيم ، اتخاذ تعهد
".ندارند توجهي كوچك ملل مصلحت
از استفاده به حاضر خود ، منافع تامين براي بزرگ قدرتهاي
.هستند غيردموكراتيك ابزار و سياست نوع هر
دنبال ايران در سياستي بايستي كه داشت اعتقاد مصدق دكتر
اعم خارجي ، قدرتهاي تمام ناخواسته نفوذ آن براساس كه شود
اجنبي اجنبي ، كه يابد ، چرا خاتمه ايران در غرب و شرق از
ايجاد.نمي‌كند فرقي انگليس و روس و جنوب و شمال است ،
بيگانگان سلطه از ايران نجات راه يگانه آنها بين موازنه
(21).است واقعي استقلال كسب و
ارزشي چارچوبه و بينش به عنايت با گروهي و فرد هر گرچه
در كه مي‌نگرد ايران نفت صنعت شدن ملي قضاياي به خود
دچار (پان‌ايرانيسم)افراطي ملي‌گرايي به عده‌اي نتيجه
برعكس را قضيه ديگر برخي موضوع ، اين با تضاد در و شده
و مي‌تازند ملي‌گرا رهبران و ملي‌گرايي به و نگريسته
صرفا و گرفته سخره به رابطه اين در را چيز همه و همه‌كس
با.مي‌كنند نگاه قضايا به (انتقادي نه) منفي موضع از
مورد مسائل و نهضت داخلي شكاف‌هاي موضوع به اگر اين وجود
(نهضت اسلاميت نماد و مذهبي رهبر) آيت‌الله‌كاشاني اختلاف
(نهضت ايرانيت نماد و ملي‌گرا رهبر) مصدق محمد دكتر و
مبارزات اين اشتراك وجه به بخواهيم فقط و نكنيم توجه
كردن ملي از نهايي هدف كه بگوييم مي‌توانيم كنيم ، بسنده
كشور از خارج به نفت صدور و نفتي عايدات نفت ، تنها صنعت
تحقق و اقتصادي -سياسي واقعي استقلال كسب نبوده ، بلكه
.است بوده حاكميت راستين اصول
پانديت ژوئيه 1951 برابر31 مرداد1330 هفتم روز
جهان آزاديخواه و استقلال‌طلب متفكر مغز نهرو لعل جواهر
نطق ضمن دهلي اهالي از نفر هزار چهارصد مقابل در خود عصر
بود ، شديد باران زير در كه خود پانزده‌دقيقه‌اي و ساعت دو
چهارصدسال از بعد آسيا...":گفت چنين ايران به راجع
و مساعي...كرده قدعلم دوباره امروز سستي ، و خمودگي
تكان را دنيايي نفت كردن ملي درمورد ايران فداكاريهاي
بودند ، محروم خود ثروت تصرف از كه ايرانيان.داد
از منبگيرند دست در را خود حقوق و اموال مي‌خواهند
ديدن ايران از روزها اين در كه دنيا برجسته افراد
جمهور رئيس هريمن‌نماينده اورل موقع آن در)مي‌كنند
آسيا كه مي‌كنند فراموش ولي (است بوده ايران در آمريكا
".متعجبم و متحير مي‌رود ، تحول به‌سوي سرعت چه با
اين درباره كه جهان ومعروف مهم روزنامه‌هاي در همچنين
چه كه مشاهده‌شده نموده‌اند ، قلمفرسايي مهم موضوع
روزنامه.است كرده كسب ايران ملي نهضت عظمتي و افتخارات
بدون":مي‌نويسد مهر 1330 تاريخ 14 در فرانسه لوپاريزين
پايان و انگليسي‌ها از آبادان كامل تخليه اغراق ،
وقايع مهمترين از ايران ، يكي دولت مبارزه موفقيت‌آميز
آينده در واقعه اين اهميت.است اخير سال‌هاي تاريخي
خواهد معلوم و شد خواهد روشن امروز بيشتراز نزديك ،
و نبوده"مونيخ واقعه" از كمتر "آبادان حادثه" كه گرديد
فقط ايران در.بود خواهد جهان سياست تحولي‌در نقطه
دنياي اين بلكه برده ، مادي ضرر كه است نبوده انگلستان
!معنوي بزرگ شكست يك مادي ، خسارات بر علاوه كه است غرب
:است نوشته انگليسي مهم روزنامه يك..است نيزخورده
".بكشد خجالت و كند شرم شكست اين از انگلستان‌بايد"
ديپلماسي پيكر بر ايران كه استادانه‌اي ضربات هم راستي
كشور اين سياسي تاريخ در آورد ، وارد انگلستان كهنسال
مونيخ" همان"آبادان واقعه" به‌عبارتي.است نداشته سابقه
تقويت موجب مونيخ در انگلستان اشتباه اگر:بود "نفت
اشتباه و شكست شد ، دوم جهاني جنگ وقوع و هيتلري آلمان
داد خواهد تكان را خاورميانه سراسر ايران در انگلستان
تسلط روي بر آن پايه‌هاي كه را امپراتوري‌انگلستان وكاخ
ساخت خواهد واژگون گرفته ، قرار آسيا و خاورميانه ملل بر
(22)"... و
:نتيجه‌گيري
خود وهمقطاران ياران اندك با مصدق دكتر كه چند هر
كوتاه مدتي براي را خدادادي‌ايران ثروت مهمترين توانست
عوامل و داخلي نالايق سياسي نخبگان به و نمود اعلام ملي
تلاش و همت با مي‌توان چگونه كه فهماند خارجي استعمارگر
با را دموكراسي اصول و يافت دست ملي استقلال به وافر
نيك ساخت ، اما متحقق مدني جامعه به احترام بر تاكيد
قدرت بافت و ساخت دليل به عملكردها اين‌گونه كه مي‌دانيم
اقتدارگراي‌حكومت غيردموكراتيك‌و ماهيت و سياسي‌حاكم
دوران اين در كه چرا نرسيد ، قطعي نتيجه به نهايتا
پهلوي ، عصر ايران اقتدارگرايي نظام در تاريخي ، سرنوشت‌ساز
نقش اجتماعي ساختار اصلي عنصر به‌عنوان شاه شخص
اقتصادي و اجتماعي سياسي ، تحولات پويش در تعيين‌كننده‌اي
مراتبي ، سلسله اجتماعي ساختار چنين در.مي‌كرد بازي جامعه
شئون تمام بر شاه شخص مطلق تسلط به‌خاطر سياسي نظام
نحوه در وتاثيرآن مي‌گرفت خود به ويژه‌اي شكل جامعه ،
و مهم بسيار نكات ازميشد متجلي حكومتي دستگاه كاركرد
قدرت تجمع موازات به كه بود اين نظامي چنين توجه جالب
ميان داوري نقش گرفتن برعهده از حكومتي دستگاه شاه ، نزد
تاريخي ادوار برخي در.مي‌كرد پرهيز جامعه طبقات
نقش ملي نهضت دوران در جمله استثنايي‌از ادوار به‌عنوان
قانوني سازوكارهاي طريق سياست‌از در اجتماعي نيروهاي
كودتاي 28مرداد از كه حالي در شد ، مطرح مردم حاكميت
نيروهاي اجتماعي و سياسي نقش‌هاي تمام بعد به 1332
.گرفت قرار شاه شخص نظارت تحت تسهيل‌و اجتماعي
از ناشي نارسايي‌هاي رغم‌تمام به ملي ، نهضت دوران در
نخبگان عمل استقلال بهترين‌كارنامه نفت ، صنعت شدن ملي
كه مي‌شود ارائه دوم سلطنت‌پهلوي دوران در سياسي
خوداز شاه ، وشخص دربار دخالت بدون مصدق تصميم‌گيري
تمام در.مي‌كند حكايت حاكم سياسي نخبگان استقلال‌راي
عصر ديواني نخبگان هيچ‌گاه زماني ، مقطع اين از پس دوران
و دربار مقابل در را عملي استقلال چنين پهلوي‌نتوانستند
در شاه محمدرضا موفقيت واقع در و آورند دست به درباريان
در كه داد امكان او مصدق‌به دكتر ملي دولت كردن ساقط
موقتا و بكوشد سياسي‌اقتدارگرا نظام يك ايجاد جهت
انقلاب تجربه ولي.بكشاند شكست به دموكراسي‌را آزمون
مردم مطالبات نمي‌توان هميشه كه‌براي داد نشان اسلامي
به ;نمود قشريگري‌حكومت پوسته در و گرفت ناديده را
از بيش كه را جامعه سياسي واقعيات نمي‌توان ديگر عبارت
و قدرت اعمال ذينفع‌در شركت‌گروههاي مبناي بر چيز هر
.گرفت ناديده است ، شده بنا گروهها ميان توازن برقراري
پايه بر جامعه در سياسي ساختمان كه شد منكر نمي‌توان
سليقه‌هاي و افكار صاحبان ائتلاف‌از چند ميان قوا توازن
عين در.است گرفته قرار(مدني جامعه تشكل‌هاي) گوناگون
نقش‌اندكي متغير ائتلاف‌هاي اين در كه كساني حال
سالم سنت و مشترك زبان يك به دستيابي خواهان اما)دارند
مشروعيت و واقعيت كه آن جز ندارند چاره‌اي (هستند سياسي
آن به روابطمربوط و ضوابط ضرورتا و بپذيرند را قدرت
را خود غيررسمي رسمي‌يا حضور عوض ، در و نموده مراعات را
.كنند تضمين
موجب سو يك از كه است اهميت حائز آنجا از كار روش اين
مي‌شودو سياسي جامعه به خلاق و نفس تازه نيروهاي ورود
وقايع‌غيرمنتظره‌وهرج از اجتماعي‌را سو ، تحول ديگر از
در مخرب انديشه‌هاي شكل‌گيري از و مصون‌مي‌دارد مرج و
.مي‌ورزد ممانعت سياسي كمان رنگين سوي دو
منش الهي حسن محمد
:پانوشتها
واجتماعي سياسي تحولات تاريخ ازغندي ، عليرضا:ك.ر -1
.ص154150 ص قومس ، 1379 ، تهران ، دوم ، جلد ايران ،
تهران ، جلد ، ايران ، 4 سياسي نخبگان شجيعي ، زهرا:ك.ر -2
.ص 252 سخن ، 1372 ،
تهران ، ايران ، در دموكراسي بحران عظيمي ، فخرالدين -3
.ص 328 البرز ، 1372 ،
جلد ، بازرگان ، 2 تا سيدضياء از نجمي ، ناصر:ك.ر -4
.صص 197193 نويسنده ، 1370 ، ناشر تهران ،
علم ، نشر تهران ، سوم ، چاپ پسر ، و پدر طلوعي ، محمود -5
.ص 622 1372 ،
.صص 334333 پيشين ، عظيمي ، فخرالدين -6
.امروز ، 9/2/1330 باختر:ك.ر -7
به شود مراجعه همچنين ;امروز ، 10/2/1330 باختر:ك.ر -8
،(1)بازرگان مهندس با گفت‌وگو يد ، خلع.بازرگان مهدي
.ص 25 تير 1371 ، و خرداد دوم ، سال شماره 7 ، فردا ، ايران
.صص 367364 پيشين ، عظيمي ، فخرالدين -9
.صص 383378 همان ، -10
.امروز ، 22/4/1331 باختر:ك.ر -11
.ص 270 پيشين ، زهراشجيعي ، -12
.امروز ، 26/4/1331 باختر -13
.ص 393 عظيمي ، پيشين ، فخرالدين:ك.ر -14
.صص 273271 پيشين ، شجيعي ، زهرا:ك.ر -15
شاه ، و آمريكا خارجي گازيوروسكي ، سياست.ج مارك -16
.صص 110109 مركز ، 1371 ، نشر تهران ، فاطمي ، فريدون ترجمه
.صص 403399 پيشين عظيمي ، فخرالدين:كر -17
در سرمايه‌داري روابط سوداگر ، رشد محمدرضا:ك.ر -18
.انديشه ، 1369 ، ص 655 شعله تهران ، (571342) ايران
.ص 421 عظيمي ، پيشين ، فخرالدين -19
نفت ، مصدق ، لوئيس ، راجر ويليام و بيل جيمز -20
كاوه-مهدوي هوشنگ عبدالرضا ايراني ، ترجمه ناسيوناليسم
.ص 80 گفتار ، 1372 ، دوم ، تهران ، نشر بيات ، چاپ
.157-صص 162 پيشين ، ازغندي ، عليرضا:ك.ر -21
.12- صص 15 پيشين ، مكي ، حسين:ك.ر -22
|
