مهدي ملكوتي
«گمبوعه» نام منطقه اي در ميانه هاي جاده اهواز- حميديه است كه به دليل وجود مزارع متعدد گندم، سازمان تعاوني روستايي يك مركز خريد در اين منطقه داير كرده است. از اوايل ارديبهشت ماه كار خريد گندم از كشاورزان در اين مركز آغاز مي شود. در اين ايام همه روزه مي توان صف تريلرها، كاميون ها و وانت هاي حامل گندم را ديد كه در انتظار تخليه بار بسيار پرارزش خود هستند. باري كه امروزه به عنوان يك كالاي استراتژيك در همه جاي جهان شناخته مي شود. با فاصله اي حدود ۲۰۰ متر از باسكولي كه براي تعيين وزن كاميون ها تعيين شده، سوله اي برپاست كه به ظاهر محل نگهداري گندم هاي خريداري شده است. البته ظاهر سوله و صف كاميون ها بيانگر آن است كه اين محل به هيچ عنوان ظرفيت نگهداري تمام گندم هاي خريداري شده را ندارد.
كاميون ها بار خود را روي زمين تخليه مي كنند و يك بولدوزر گندم ها را در چهار طرف سوله روي زمين جابه جا مي كند و در حين جابه جايي گندم ها بسياري از دانه ها زير چرخ هاي سنگين بولدوزر خرد مي شوند. در چنين شرايطي وجود ضايعات بالا و آلودگي كاملاً بديهي است. دانه هاي گندم تا زمان حمل به سيلوها در معرض حمله انواع و اقسام آفات هستند. همين گندم ها پس از مدتي به سيلوها حمل مي شوند و از آنجا روانه كارخانه هاي آردسازي شده و پس از آن سر از نانوايي هايي درمي آورند كه ما مشتري نان آنها هستيم.
يكي از مسؤولان مركز خريد گندم گمبوعه كه اصرار داشت نامش فاش نشود، گفت: سال گذشته حدود ۷ هزار تن گندم از كشاورزان منطقه خريداري شده است و پيش بيني مي شود كه اين رقم امسال افزايش هم يابد اما متأسفانه انبار نگهداري ما حتي گنجايش نگهداري يك سوم گندم هاي خريداري شده را هم ندارد.
اين مسؤول در مورد ميزان تلفات گندم در اين مركز افزود: سال گذشته كسري گندم اين مركز به ۲۰ تن رسيد كه عمده دليل آن مربوط به نبود مكان مناسب براي نگهداري است، ضمن آن كه مجوز صدور گندم ها به سيلو نيز بسيار دير صادر مي شود كه خود اين عامل هم در تشديد تلفات گندم هاي خريداري شده بسيار مؤثر است.
وي گفت: سال گذشته در استان خوزستان بيش از يك ميليون تن گندم توليد شده است. از اين ميزان ۵۰۰ هزار تن در داخل استان مصرف مي شود و ۵۰۰ هزار تن ديگر به استان هاي همجوار بايد صادر ش-ود. متأسفانه چون ظرفيت سيلوهاي استان پاسخگوي توليد نيست و مجوز صدور به استان هاي ديگر نيز دير صادر مي شود هر ساله شاهد از بين رفتن مقادير زيادي گندم در استان هستيم.
وي در مورد تعداد مراكز خريد گندم تعاوني روستايي در خوزستان تصريح كرد: حدود ۷۰ مركز خريد تعاوني روستايي در استان خوزستان به كار خريد گندم مشغول هستند كه اگر هر كدام از اين مراكز سالانه ۲۰ تن ضايعات داشته باشند تنها ضايعات نگهداري گندم در استان خوزستان به ۱۴۰۰ تن در سال مي رسد كه براساس قيمت هاي سال گذشته (سال گذشته قيمت خريد تضميني گندم ۱۳۰ تومان به ازاي هر كيلوگرم بود) خسارت تلفات نگهداري گندم هاي خريداري شده بالغ بر ۱۸۲ ميليون تومان مي شود.
البته «گمبوعه» مشتي است كه نمونه خروار است. اين وضعيت تقريباً در تمام استان هاي كشور كه گندم توليد مي شود وجود دارد و هر سال هزاران تن گندم به دليل نبود تأسيسات نگهداري از بين مي روند. اين در حالي است كه از امسال طرح افزايش عملكرد گندم در دستور كار وزارت جهاد كشاورزي قرار گرفته است و مشخص نيست گن-دم ه-اي توليد شده به چه سرنوشتي دچار مي شوند چرا كه شرايط نامناسب نگهداري به شدت كيفيت آنها را كاهش مي دهد و خود همين عامل باعث بالا رفتن ضايعات نان هاي توليدشده مي شود.
شرايط نامناسب نگهداري و افت كيفيت
كارشناسان زراعت معتقد هستند ازجمله مسائل مهم در مورد غلات كاهش كيفيت آنها در ط-ول دوره ذخي-ره سازي است كه اغلب در درجه بندي ارزش آنها تأثير دارد. دانه گندم در زمان برداشت در بهترين شرايط خود قرار دارد، در نتيجه نگهداري گندم بايد به نحوي صورت پذيرد كه ويژگي هاي مطلوب دانه حفظ شود. زيرا در فاصله برداشت گندم تا مصرف آن براي توليد آرد، ممكن است دانه ها توسط عوامل مختلف آسيب ببينند و يا به كلي فاسد شوند. كيفيت گندم در اثر فاسد شدن دانه ها و فرآيندهاي فيزيكي، شيميايي و بيولوژيكي كه منجر به تجزيه مواد آلي مي شود، افت شديدي پيدا مي كند. دانه گندم در شرايط انبار زنده بوده و توسط عوامل خارجي تأثير مي پذيرد و محيط مناسبي را براي موجودات زنده فراهم مي كند. نتيجه بررسي هاي دو تن از كارشناسان ارشد زراعت حاكي از آن است كه مهمترين عواملي كه در طول زمان نگهداري گندم به آن آسيب مي رسانند شامل دما، رطوبت، آلودگي به آفات، جوندگان و عوامل ديگري مثل نوع ساختمان انبار، آب و هوا، دوره ذخيره سازي، خصوصيات دانه و... است.
مجيد رستمي و رضا ميرزايي در مطالعات خود آورده اند: در اثر همپوشاني و اثر متقابل عوامل ذكر شده زمينه براي رشد و نمو موجودات فراهم شده و كاهش كيفيت دانه رخ مي دهد. در اين بين دو فاكتور دما و رطوبت بيشترين تأثير را در مديريت انبارداري دارا هستند و كاهش كيفيت دانه ها را كنترل مي كنند. رمز انبارداري موفق دانه اين است كه دانه ها تميز، خشك و خنك باشند و ساختمان انبار عاري از هرگونه حشرات و آفات باشد شرايطي كه در انبارهايي مثل گمبوعه به چشم نمي خورد. اين درحالي است كه در ايران گندم يكي از مهمترين منابع تأمين كننده انرژي، پروتئين، مواد معدني و برخي ويتامين هاي مورد نياز بدن است، به طوري كه حدود ۷۰ درصد از پروتئين و ۴۰ درصد از كالري مورد نياز بسياري از ايرانيان توسط گندم و فرآورده هاي غذايي ساخته شده از آن تأمين مي شود.
مخاطرات استفاده از سموم شيميايي در انبارها
به گفته رضا فاميل مؤمن، عضو هيأت علمي مؤسسه تحقيقات فني و مهندسي كشاورزي، حشرات يكي از اصلي ترين عوامل افزايش ضايعات انباري گندم در جهان است كه امروزه با استفاده از آفت كش هاي شيميايي مانند سموم تماسي و دودزا مهار مي شوند- به گفته يكي از مسؤولان مركز خريد گمبوعه از اين روش ها در اين مركز و مراكز مشابه براي مهار حشرات استفاده مي شود- باقي مانده هاي اين سموم بالقوه اثرات سرطان زايي روي محصولات به جاي مي گذارند.
فاميل مؤمن مي افزايد: از آنجا كه توليد، عرضه و به كارگيري سموم شيميايي با مخاطرات بهداشتي، ايمني و همچنين اثرات مخرب زيست محيطي همراه است، امروزه استفاده از روش هاي غيرشيميايي مورد توجه كارشناسان قرار گرفته است. يكي از روش هاي جايگزين روش فيزيكي كنترل اتمسفر است كه مستلزم ايجاد تغييراتي در غلظت گازهاي اكسيژن، دي اكسيد كربن و نيتروژن موجود در محيط انبارهاي نگهداري غلات است كه منجر به هلاكت حشرات مي شود و با به كارگيري اين روش كيفيت و قوه ناميه گندم در سطح بالايي حفظ مي شود. اما متأسفانه استفاده از اين روش هنوز در ايران فراگير نشده است.
به هر حال همواره پايين بودن ظرفيت ذخيره سازي گندم به عنوان يكي از عوامل مؤثر در بالا بودن ضايعات آن مطرح بوده است. در اين زمينه دفتر مطالعات اقتصادي گروه سياست هاي حمايتي و امور اجتماعي وزارت بازرگاني در گزارشي كه در خرداد ۸۱ تهيه شده آورده است: در مرحله نگهداري و پس از برداشت، گندمكاران همواره با مشكلات فراواني مواجه هستند كه قيمت تمام شده توليد را افزايش مي دهد. اين امر نقش بسزايي در كاهش توان مالي كشاورزان ايفا مي كند. اكثر كشاورزان با فقدان انبارهاي مناسب براي نگهداري گندم توليدي خود روبه رو هستند. انبار بذرهاي مادري و خوراكي آنان اغلب فاقد تجهيزات فني لازم است و اين امر ضايعات فراواني را به همراه دارد.
|
|
|
براين اساس، گندمكاران ناچارند به محض برداشت محصول آن را به مراكز خريد تعاوني روستايي يا انبارها و سيلوهاي ادارات غله انتقال دهند. چون برداشت در مناطق مختلف اغلب در فصل گرما صورت مي گيرد، فشار تقاضاي كاميون باعث افزايش بي رويه كرايه حمل مي شود. پاره اي از مشكلات اجرايي برنامه خريد و جمع آوري گندم نيز ناشي از محدوديت هاي مربوط به انبار مراكز خريد و ظرفيت سيلوها است. فضاي انبار در مراكز خريد روستايي با توجه به حجم وسيع عمليات خريد، محدود است.
نگهداري گندم در خيابان
اين مراكز به دليل محدود بودن ظرفيت انبارهاي خود ناچارند ميزان قابل توجهي از گندم هاي خريداري شده را در فضاي باز، خيابان ها و حتي مدارس نگهداري كنند تا از تراكم بار جلو س-يلوها و انبارهاي ادارات غله كاسته شود و به تدريج و با هماهنگي لازم گندم به مراكز تحويل سازمان غله حمل شود. در اين رهگذر همه ساله افت و ضايعات قابل توجهي در رابطه با محصول گندم ايجاد مي شود.
طبق اين گزارش، سيلوهاي موجود به هيچ ميزان ظرفيت تحويل گندم خريداري شده را همزمان با برداشت ندارند. علي رغم برنامه ريزي در امر حمل گندم از مزارع و مراكز خريد تعاوني هاي روستايي به انبارها و سيلوها، همواره صف طويلي از كاميون ها در مقابل مراكز تحويل سازمان غله ايجاد مي شود كه سرگرداني توليدكنندگان و هزينه هاي سنگيني را در رابطه با پرداخت حق توقف كاميون ها براي تحويل دهندگان گندم به همراه دارد. از طرف ديگر با توجه به محدوديت كاميون ، معطلي وسايل حمل و نقل باعث كندي حمل گندم از مزارع و مراكز خريد روستايي به سيلوها مي شود و در نهايت عوارض جوي نظير باد و باران و نيز آفات انباري صدمات فراواني به گندم هاي موجود در فضاي باز وارد مي سازد.
براين اساس و در راستاي تشويق كشاورزان به فروش تدريجي گندم به دولت و تشويق ذخيره سازي آن توسط خودشان بهتر است كه قيمت تضميني گندم توسط دولت به صورت پله اي تا پايان سال افزايش يابد و يا در صورت لزوم تسهيلات اعتباري جهت ساخت امكانات ذخيره سازي موقت به كشاورزان پرداخت شود.
مرتضي شايسته، عضو كميسيون آب و كشاورزي مجلس شوراي اسلامي در زمينه كمبود سيلو، مي گويد: بزرگترين ضايعات وارده به محصول گندم توليدي در كشور بعد از مرحله برداشت و در زمان ذخيره سازي آن صورت مي گيرد. ضرر و زيان ناشي از عدم تأسيس سيلو و انبار مناسب كه منجر به وارد آمدن خسارات سنگين به گندم خريداري شده از كشاورزان است به مراتب بيشتر از هزينه احداث ده ها سيلو است.
ظرفيت ذخيره سازي مطلوب
در خصوص ميزان مطلوب ذخيره سازي گندم بنابر توصيه سازمان خواربار و كشاورزي ملل متحد (FAO) هر كشور بايد ۲۵/۱ برابر توليد (مصرف) خود امكان ذخيره سازي داشته باشد.
به نظر مي رسد كه اين توصيه بر اين مبنا صورت گرفته كه يك كشور بايد تا قبل از فصل برداشت، حداقل به اندازه ۲۵ درصد توليد (يا مصرف) سالانه اش، گندم ذخيره شده داشته باشد. دراين صورت به هنگام برداشت گندم امكان ذخيره سازي تمامي گندم استحصالي خود را خواهد داشت. بنابراين با افزودن ۲۵ درصد مصرف به توليد داخلي، ظرفيت مطلوب ذخيره سازي گندم قابل محاسبه است.
مصرف كشور در سال گذشته ۷/۱۰ ميليون تن برآورد شده است كه ۶/۸ ميليون تن آن از داخل و مابقي از خارج تأمين شده است. ۲۵ درصد اين رقم ۶/۲ ميليون تن مي شود كه با جمع كردن اين رقم به عدد ۳/۱۳ ميليون تن مي رسيم. در واقع ظرفيت ذخيره سازي مطلوب گندم در كشور بايد ۳/۱۳ ميليون تن باشد كه هنوز فاصله زيادي تا رسيدن به اين رقم وجود دارد. مي گويند ظرفيت سيلوهاي كشور ۳ ميليون تن است. با توجه به افزايش توليد در دو سال اخير و اجراي طرح افزايش عملكرد گندم به نظر مي رسد كه دولت بايد سرمايه گذاري مناسبي را جهت افزايش توان ذخيره سازي گندم انجام دهد تا بيش از اين شاهد ضايعات اين محصول استراتژيك نباشيم.
خودكفايي در توليد گندم از سال هاي نخست پيروزي انقلاب تاكنون همواره در دستور كار دولتمردان ايران بوده است و شايد به جرا‡ت بتوان گفت كه مهمترين مانعي كه بر سر راه خودكفايي وجود داشته ضايعات بالاي چرخه توليد تا مصرف گندم بوده است كه همواره تمام هزينه هايي را كه صرف افزايش توليد شده را از بين برده است. متأسفانه در دو دهه گذشته همواره با افزايش توليد، ضايعات نيز يك روند افزايشي داشته است. ضايعات از داخل مزرعه تا سفره هاي نان همواره و به دلايل مختلف وجود دارد كه سهم انبارها و سيلوهاي ناكافي و نامناسب نيز در اين ميان كم نبوده و نيست. اين در حالي است كه بيش از سي سال است كه سيستم HACCP در سراسر جهان به عنوان روشي مناسب جهت حصول اطمينان از سلامتي مواد غذايي به كار گرفته مي شود. در اين ميان ايمني مواد غذايي خام از اهميت ويژه اي برخوردار است چرا كه مواد خامي نظير گندم در شروع چرخه توليد مواد غذايي قرار دارند و در صورتي كه ايمني و سلامت آن محفوظ بماند مي توان از بقيه چرخه مواد غذايي تاحدود زيادي اطمينان حاصل كرد.
مبارزه با بيماري هايي كه با حضور ويروس، باكتري، قارچ و... به عنوان عامل اساسي در توليد آلودگي به شمار مي آيند مهمترين اثر را در حفاظت مواد دارد. برنامه حفاظت و حفظ ايمني سال هاي زيادي است كه در جهان توسعه يافته است و قسمت اعظم آلودگي و پاتوژن ها در ابتداي كار يعني در مزرعه كنترل مي شوند. يعني با حفظ محيط زيست و بدون آسيب رساندن به آن عامل آلودگي كنترل مي شودHACCP. مجموعه نقاط بحراني كه از مزرعه شروع مي شود را تا انتهاي توليد، برداشت، نگهداري و مصرف در بر مي گيرد و در سيستم بررسي قرار مي دهد. در واقع استراتژي شناسايي پاتوژن ها و كنترل آنها و بررسي مؤثر زنجيره توليد تا مصرف اساس كار روش HACCP است، روشي كه در مزارع ايران هنوز هيچ جايگاهي ندارد و مشخص هم نيست كه چه زماني توليد در مزارع ما براساس شيوه هاي مدرن و كنترل شده صورت خواهدگرفت؟
